Ο Τζον Χολτ, θεωρητικός της εκπαίδευσης, παιδαγωγός, ακτιβιστής και υπέρμαχος των δικαιωμάτων των νέων, ασχολήθηκε με την παιδική ηλικία υπό ένα πρίσμα ριζοσπαστισμού, το οποίο αμφισβητεί ευθέως τα ουσιοκρατικά πορίσματα και τη δυτική διαφωτιστική ιδέα περί παιδικής ηλικίας – που προέρχονται κυρίως από τον χώρο της αναπτυξιακής ψυχολογίας – επιχειρώντας να φωτίσει το γεγονός ότι το υποκείμενο που ονομάζεται ‘παιδί’ συγκροτείται σε μια τέτοια ταυτότητα ακριβώς μέσα από αντίστοιχους κυρίαρχους λόγους περί παιδικής ηλικίας (βλ. Πεχτελίδης, 2011̇ 2015̇ 2020) και συντηρείται στην κατηγορία αυτή εξαιτίας των «καθεστώτων αλήθειας» (Φουκό, 1987: 11-37) που οι λόγοι αυτοί εγκαθιδρύουν. Με άλλα λόγια, στη σκέψη του Χολτ, η παιδική κατάσταση που θεωρείται ότι χαρακτηρίζει το παιδί και η πληθυσμιακή κατηγορία του παιδιού δεν συνίστανται σε βιολογικές/φυσικές αναγωγές αλλά σε διαδικασίες κοινωνικής κατασκευής (βλ. Μπέρκερ&Λούκμαν, 2003̇ Κατσιγιάννης, 2024α). Στο πλαίσιο του παρόντος άρθρου, θα επιχειρήσουμε μια ερμηνεία στην παιδική κατάσταση υπό το πρίσμα του Τζον Χολτ.
Γιατί να μελετήσουμε την παιδική ηλικία από μια ριζοσπαστική σκοπιά
Ευθύς εξαρχής ο Τζον Χολτ, στο γνωστό του βιβλίο ‘Οι ανάγκες και τα δικαιώματα των παιδιών: Απόδραση απ' την παιδική ηλικία’ (1979α), προειδοποιεί για τους προβληματισμούς και τους στοχασμούς που τον απασχολούν εστιάζοντας σε τρία ζητήματα: πρώτον, στα παιδιά και τη θέση τους στο σύγχρονο δυτικό κόσμο, δεύτερον, στην παιδική ηλικία έτσι όπως αυτή εννοιολογείται στο σύγχρονο κόσμο και, τρίτον, στους τρόπους με τους οποίους ο ενήλικος πληθυσμός αντιμετωπίζει τα υποκείμενα που θεωρείται ότι ανήκουν στην κατηγορία του παιδιού (Χολτ, 1979α: 13).
Ο Χολτ, ξεκινά την ανάλυσή του διευκρινίζοντας – έπειτα από κάποιες επικρίσεις που δέχθηκε από ομοϊδεάτες/ές του – ότι η εις βάθος, και σε πολιτικό επίπεδο, μελέτη της παιδικής ηλικίας είναι ένα αντικείμενο παραγνωρισμένο και περιφρονημένο από ανθρώπους με ριζοσπαστικά, εναλλακτικά και προοδευτικά φρονήματα που ασχολούνται με ποικίλα ζητήματα περί μειονοτήτων όπως για παράδειγμα τα δικαιώματα των μαύρων και των φυλακισμένων, τον πόλεμο, τους ομοφυλόφιλους κλπ., και ότι το έργο που αναλαμβάνει να φέρει σε πέρας έχει εξίσου πολιτική χροιά και στόχευση. Συνοψίζοντας τους λόγους που τον έκαναν να εντάξει τη μελέτη και την έρευνα της παιδικής ηλικίας στην προαναφερθείσα σκοπιά, ο Χολτ (1979α: 16) εξηγεί:
πρώτον, το ενδιαφέρον και οι πεποιθήσεις μου για το θέμα αυτό απορρέουν από τις εμπειρίες που έχω σαν δάσκαλος, μελετητής και φίλος πολλών παιδιών. Δεύτερον, αναλαμβάνω το καθήκον – χωρίς να μου το αναθέσει κανένας – να υπερασπιστώ τα παιδιά ως προς αυτό το ζήτημα επειδή γενικά είναι ελάχιστοι οι υπερασπιστές τους κι επειδή τα παιδιά βρίσκονται στην πολύ δύσκολη θέση να μην μπορούν να υπερασπιστούν τον εαυτό τους. Τρίτον, γράφω με την ελπίδα πως εκείνοι που ενδέχεται να με θεωρήσουν άνθρωπο που σέβεται και ενδιαφέρεται για τα παιδιά, μπορεί γι’ αυτό το λόγο να είναι περισσότερο δεκτικοί όσον αφορά αυτά που έχω να πω, όσο παράξενα και τρομακτικά ενδέχεται να φαίνονται.
Ο προβληματικός χωροχρόνος της παιδικής ηλικίας
Για τον Χολτ η παιδική ηλικία έτσι όπως εμφανίζεται στα σύγχρονα δυτικά έθνη-κράτη, πρέπει να ειδωθεί και να αναλυθεί ως μία πολύ προβληματική κατάσταση που άλλο δεν κάνει από το να επιτελεί τη λειτουργία της θεσμικής (και μη) εξουσίας, καταπιέζοντας τα υποκείμενα που περικλείει και στερώντας τους στην ουσία τον κόσμο και την αλληλεπίδραση μαζί του. Όπως αναφέρει και ο ίδιος:
η παιδική ηλικία, με τις διάφορες μορφές με τις οποίες εμφανίζεται στην εποχή μας, είναι κατά τη γνώμη μου επιβλαβής για τους περισσότερους νέους ανθρώπους […] το να είναι κανείς παιδί, να είναι απόλυτα εξαρτημένος και υποταγμένος, να θωρείται από τους μεγαλύτερους σαν ένα κράμα δαπανηρής ενασχόλησης, σκλάβου και κατοικίδιου ζώου, είναι κάτι επιβλαβές και καθόλου ωφέλιμο για τους περισσότερους νέους ανθρώπους (Χολτ, 1979α: 13).
Μολονότι ο Χολτ πιστεύει πολύ σθεναρά ότι η παιδική ηλικία αποτελεί μία ιδιότυπη φυλακή για το νέο και νεαρό άτομο (βλ. επίσης Χολτ, 1978), δεν αρνείται το γεγονός ότι αποτελεί και μια πτυχή, μια φάση, «μια πραγματικότητα της ανθρώπινης ζωής» (Χολτ, 1979α: 19) όπου το άτομο είναι ευάλωτο και επομένως εξαρτημένο από άλλους ώστε να του εξασφαλίσουν φροντίδα, στέγη, τροφή, προστασία κλπ. «Ως προς αυτό μοιάζουμε με τα άλλα ζώα», λέει ο Χολτ, για να συμπληρώσει ότι, σε αντίθεση με τα ζώα, οι άνθρωποι «δεν καταφέρνουμε να ξεπεράσουμε το γεγονός ότι είμαστε αβοήθητοι και εξαρτημένοι μέσα σε λίγους μήνες – χρειάζονται χρόνια» (Χολτ, 1979α: 19).
Όμως, αυτή η πολύχρονη διαδικασία προσαρμογής είναι κατά τον Χολτ επίπλαστη και υπερεκτιμημένη, και με ανθρωπιστικά προσχήματα κατορθώνεται η επιβολή των ενηλίκων στα σώματα και τη σκέψη των παιδιών. Για να υποστηρίξει τη θέση του αφηγείται μία πραγματική ιστορία στην οποία δύο δίδυμα αγόρια χωρίστηκαν από τους γονείς κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου σε ηλικία τεσσάρων περίπου ετών. Τα παιδιά αυτά κατάφεραν να επιβιώσουν βρίσκοντας καταφύγιο σε ένα νεκροταφείο της πόλης, και ζούσαν ζητιανεύοντας και κλέβοντας. Έπειτα από αρκετά χρόνια έγινε αντιληπτή η κατάσταση τους και τέθηκαν υπό την προστασία του κράτους (Χολτ, 1979α: 19).Γνωρίζοντας την προκλητικότητα του λόγου του, ο Χολτ σπεύδει να καθησυχάσει τους/τις ανήσυχους/ες (Χολτ, 1979α: 20):
δεν θέλω να πιστέψετε […] ότι ισχυρίζομαι πως είναι καλό για τα μικρά παιδιά να ζουν μόνα τους σ’ ένα νεκροταφείο, ή ότι η ανταπόκριση αυτών των παιδιών σε κείνη την εμπειρία είναι αντιπροσωπευτική. Αλλά είναι γεγονός ότι η εμπειρία αυτή δεν αποδείχθηκε σοβαρά ή μόνιμα τραυματική […] είναι σαφές ότι μπορούμε να ξεπεράσουμε τη σωματική μας αδυναμία και την εξάρτηση πολύ πιο γρήγορα απ’ ότι πιστεύουν οι περισσότεροι άνθρωποι.
Ο θεσμός της παιδικής ηλικίας
Στο πλαίσιο αυτό και αποσαφηνίζοντας τη σκέψη του, ο Χολτ εισάγει την έννοια του θεσμού της παιδικής ηλικίας, ο οποίος διαφοροποιείται από την παιδική ηλικία ως υπαρκτή και οντολογική ανθρώπινη κατάσταση και περίοδος με ορισμένα χαρακτηριστικά. Πιο συγκεκριμένα, η κατανόηση του Χολτ ως προς την έννοια της παιδικής ηλικίας φτάνει μέχρι το σημείο της αποδοχής συγκεκριμένων χαρακτηριστικών και γνωρισμάτων – ανατομικών για παράδειγμα – που καθιστούν το παιδί διαφορετικό σε σχέση με τις μεγαλύτερες ηλικίες. Σύμφωνα με τον ίδιο τον Χολτ (1979α: 20-21):
μπορούμε ν’ αντιληφθούμε την ανθρώπινη ζωή σαν μια καμπύλη γραμμή, που αρχίζει με τη γέννησή μας, φθάνει σ’ ορισμένα ορόσημα σωματικής, πνευματικής και κοινωνικής δύναμης, συνεχίζει για κάμποσο καιρό σ’ ένα ορισμένο επίπεδο, κι ύστερα σιγά-σιγά αρχίζει να κατεβαίνει προς τα γηρατειά και το θάνατο. Αυτή η καμπύλη της ζωής είναι διαφορετική για το κάθε ανθρώπινο ον […] ωστόσο, για τον κάθε άνθρωπο αυτή καμπύλη είναι μοναδική, αποτελεί μια ενιαία ολότητα. Και οπωσδήποτε είναι μια καμπύλη συνεχούς ανάπτυξης και αλλαγής. Κατά κάποιο τρόπο, κάθε μέρα που περνάει είμαστε διαφορετικοί από την προηγούμενη. Αλλά αυτή η ανάπτυξη και αλλαγή είναι συνεχής […] δεν μεταφερόμαστε ξαφνικά, όπως γίνεται μ’ ορισμένα έντομα, από μια μορφή ζωής σε μια άλλη που είναι πολύ διαφορετική. Εδώ ακριβώς τελειώνει η παιδική ηλικία και αρχίζει ο θεσμός της παιδικής ηλικίας.
Με τον θεσμό της παιδικής ηλικίας, ο Χολτ σκιαγραφεί όλο εκείνο το κοινωνικό, πολιτικό και πολιτισμικό – θεσμικό και μη – πλέγμα κανόνων και κωδίκων, μία νόρμα, μία κουλτούρα ηλικιακής υπεροχής θα μπορούσαμε να πούμε, που επιβάλλει ο ενήλικος πληθυσμός στα παιδιά, διαχωρίζοντάς τα με αυτόν τον τρόπο από τον (μικρο- και μακρο-) περίγυρό τους. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά (Χολτ, 1979α: 21):
η παιδική ηλικία όπως την ξέρουμε τώρα πια έχει χωρίσει αυτή την καμπύλη της ζωής, αυτή την ολότητα, σε δύο μέρη – το ένα ονομάζεται Παιδική Ηλικία, και το άλλο Ενήλικος Ζωή ή Ωριμότητα. Προκάλεσε ένα Μεγάλο Σχίσμα στην ανθρώπινη ζωή, και μας έκανε να πιστεύουμε ότι οι άνθρωποι που διαχωρίζονται μ’ αυτό το σχίσμα, τα Παιδιά και οι Ενήλικοι, είναι πολύ διαφορετικοί […] με το θεσμό της παιδικής ηλικίας εννοώ τη νοοτροπία και τα συναισθήματα, καθώς και τα έθιμα και τους νόμους, που δημιουργούν ένα μεγάλο χάσμα ή τοποθετούν κάποιο διαχωριστικό όριο ανάμεσα στους νέους και τους μεγαλύτερους, και τον κόσμο των μεγαλυτέρων τους̇ που κάνουν δύσκολο ή και ανέφικτο για τους νέους να έρθουν σε επαφή με την ευρύτερη κοινωνία που τους περιβάλλει, και, ακόμη περισσότερο, να συμμετάσχουν σ’ αυτήν ενεργητικά, υπεύθυνα και ωφέλιμα̇ που φυλακίζουν τους νέους μέσα σε δεκαοχτώ ή και περισσότερα χρόνια υποταγής και εξάρτησης.
Ένας κήπος με τοίχους
Διευρύνοντας τα ερμηνευτικά του εργαλεία, ο Χολτ προχωρά «στη γνώστη αναπαράσταση του ‘κήπου με τοίχους’», μέσω της οποίας «στηλιτεύει τη δυτικοκεντρική θεώρηση περί παιδικής ηλικίας», καθώς και το γεγονός ότι αυτή είναι «μάλλον καταστροφική για το παιδί»(Κατσιγιάννης, 2024β).
οι περισσότεροι άνθρωποι που πιστεύουν στον θεσμό της παιδικής ηλικίας, όπως τον ξέρουμε, τον αντιλαμβάνονται σαν έναν κήπο με τοίχους όπου τα παιδιά, όντας μικρά και αδύναμα, προστατεύονται ενάντια στη σκληρότητα του εξωτερικού κόσμου μέχρι να γίνουν δυνατά κι αρκετά έξυπνα για να μπορέσουν να τον αντιμετωπίσουν (Χολτ, 1979α: 22).
Άσχετα από το πώς εμφανίζεται από τον – και στον – κυρίαρχο, και πλήρως κανονικοποιημένο, λόγο περί παιδικής ηλικίας και παιδικότητας, «ο περιφραγμένος κήπος […] καταλήγει τις περισσότερες φορές, για πολλούς από τους ανθρώπους που ζουν μέσα στα όριά του, να είναι όχι καλύτερος από τον εξωτερικό κόσμο, αλλά χειρότερος» (Χολτ, 1979α: 67).
Ωστόσο, παρ’ όλη την αντίθεση που εκφράζει για το υπάρχον πλαίσιο και όλους/ες εκείνους/ες που συνειδητά ή μη το υποστηρίζουν, ο Χολτ δεν καταφεύγει στην φαινομενική ασφάλεια του δογματισμού και της απολυτότητας – όπως άλλωστε πράττουν οι πολέμιοί του – ούτε αισθάνεται την ανάγκη για κάποια βίαιη, πρόχειρη, απερίσκεπτη και πρωτόγονη λύση. Αντίθετα, δείχνει να σέβεται και να κατανοεί πλήρως τα δεδομένα και τους χρήστες τους (είτε είναι ενήλικες είτε είναι παιδιά) αναγνωρίζοντας παράλληλα ότι η παιδική ηλικία δεν αποτελεί απαραίτητα «κάτι κακό για όλα τα παιδιά, όλες τις φορές» αλλά ότι η θεωρούμενη αθωότητα και ανεμελιά που κυρίως την χαρακτηρίζει δεν είναι παρά ένας φενακισμός (Χολτ, 1979α: 23):
δεν θέλω να καταστρέψω τον κήπο τους ή να τα βγάλω από εκεί με τη βία. αν τους αρέσει, τότε αφήστε τα να μείνουν εκεί. Πιστεύω όμως ότι οι περισσότεροι νέοι άνθρωποι, και μάλιστα σε ολοένα και μικρότερη ηλικία, αρχίζουν να βιώνουν την παιδική τους ηλικία όχι σαν κήπο αλλά σαν φυλακή. Αυτό που θέλω να κάνω είναι να δημιουργήσω κάποια διέξοδο, κάποια πύλη, στα τοιχώματα αυτού του κήπου, ώστε όσοι νιώθουν ότι δεν τους προσφέρει πια προστασία ή βοήθεια, αλλά απεναντίας τους περιορίζει και τους ταπεινώνει, να μπορέσουν να ξεφύγουν […] αν αυτό αποδειχθεί κάτι πέρα από τις δυνάμεις τους, τότε μπορούν πάντα να επιστρέψουν στον κήπο (Χολτ, 1979α: 22-23).
Συμπεράσματα/συζήτηση
Στο έργο του Χολτ παρατηρούμε ότι οι αναλύσεις που κάνει γύρω από το παιδί δεν έχουν βιολογικές αλλά κοινωνικο-πολιτισμικές βάσεις, όπως άλλωστε συμβαίνει και με τις αναλύσεις του για την παιδική ηλικία, και συγκεκριμένα εκκινούν από τον τρόπο δράσης του παιδιού στον κόσμο. Η εργασία του Χολτ ως παιδαγωγός συνέβαλε σε αυτή την αυτοεθνογραφική θα μπορούμε να πούμε ερευνητική του στάση.
Για τον Χολτ κάθε παιδί είναι διαφορετικό και οφείλουμε να το προσεγγίζουμε όχι μέσω γενικευτικών εργαλείων και μεθόδων, που επιχειρούν να το υπερβούν ή να το προσπεράσουν, αλλά να εξατομικεύουμε και να μελετάμε αντίστοιχα. Ακολουθώντας αυτό το μοντέλο εργασίας, στην προσπάθειά του να περιγράψει τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζονται τα παιδιά από τους ενήλικες στα σύγχρονα δυτικά πλαίσια, γράφει – τοποθετώντας και τον εαυτό του στον ενήλικο πληθυσμό – ότι «βλέπουμε τα παιδιά με δυο τρόπους […] αφ’ ενός τα αντιμετωπίζουμε σαν δαιμόνια τέρατα που πρέπει να τα δαμάσουμε και αφ’ ετέρου σαν μικρούς ηλεκτρονικούς υπολογιστές […] τους οποίους μπορούμε να προγραμματίσουμε» ανάλογα με τις επιθυμίες και τις επιδιώξεις μας»(Χολτ, 1995: 40). Μια ιδεολογική στάση που, έπειτα από αρκετά χρόνια διδασκαλίας σε διάφορα εκπαιδευτικά ιδρύματα και αλληλεπίδρασης με αμέτρητα παιδιά, ο Χολτ μπορούσε εύκολα να αποδομήσει. Το παιδί για τον Χολτ δεν αποτελεί απειλή και κίνδυνο, και συνεπώς οι ενήλικες δεν χρειάζεται να το καταστείλουν και να το περιχαρακώσουν, δεν πάσχει από κάποιου είδους ασθένεια που πρέπει να θεραπευθεί από τους/τις ενήλικους και, κυρίως, δεν είναι ανεπίδεκτο ως προς την εξωτερική επιρροή, ούτε επομένως τού χρειάζεται να εξαναγκαστεί σε συγκεκριμένα, προκαθορισμένα και προσχεδιασμένα από τους ενήλικους έργα. Αντίθετα, υποστήριξε ότι «τα παιδιά είναι […] έξυπνα, ενεργητικά, περίεργα, αδήμονα» (Χολτ, 1979β: 10) και πνευματώδη (Χολτ, 1971: 131) αν τα ερεθίσματα με τα οποία συνυπάρχουν και αλληλεπιδρούν τα τροφοδοτούν με τέτοιους τρόπους, αντί να ‘δειλιάζουν’ μπροστά στη διαύγειά τους, περιορίζοντας και καταστέλλοντάς τη.
Βιβλιογραφία
- Κατσιγιάννης, Μ. (2024α). Παιδική ηλικία, παιδί και εκπαίδευση: Παρατηρήσεις για μία σχέση εξουσίας. Εκπαιδευτικές Διαδρομές, 1(1), 190-203.
- Κατσιγιάννης, M. (2024β). Για τη δυτικοκεντρική επινόηση και θέσπιση της ‘παιδικής ηλικίας’: μια χολτιανή ανάγνωση. Βαβυλωνία. Ανακτήθηκε 2Φεβρουαρίου 2025, από: https://www.babylonia.gr/2024/12/15/gia-ti-dytikokentriki-epinoisi-kai-thespisi-tis-paidikis-ilikias-mia-choltiani-anagnosi/#respond.
- Μπέρκερ, Π. Λ., &Λούκμαν, Τ. (2003). Η κοινωνική κατασκευή της πραγματικότητας (Κ. Αθανασίου, Μτφρ., Γ. Κουζέλης& Δ. Μακρυνιώτη, Επιμ.). Νήσος.
- Πεχτελίδης, Γ. (2011). Κυριαρχία και αντίσταση. Μεταδοµιστικές αναλύσεις της εκπαίδευσης. Αθήνα: Εκκρεµές.
- Πεχτελίδης, Γ. (2015). Κοινωνιολογία της Παιδικής Ηλικίας. Αθήνα: Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών.
- Πεχτελίδης, Γ. (2020). Για μια εκπαίδευση των κοινών εντός και πέραν των «τειχών». Αθήνα: Gutenberg.
- Φουκό, Μ. (1987). Εξουσία, γνώση και ηθική (μτφρ. Ζήσης Σαρίκας). Αθήνα:Ύψιλον.
- Χολτ, Τζ. (1971). Γιατί αποτυγχάνουν τα παιδιά: Το σχολείο αυτός ο εχθρός (Μπ. Γραμμένος, Μτφρ.). Αθήνα: Άγκυρα.
- Χολτ, Τζ. (1978). Το σχολείο φυλακή και η ελεύθερη μάθηση (Στ. Ξενάκη, Μτφρ.). Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη.
- Χολτ, Τζ. (1979α). Οι ανάγκες και τα δικαιώματα των παιδιών: Απόδραση απ’ την παιδική ηλικία (Ν. Μπαλής, Μτφρ.). Αθήνα: Εκδόσεις: Καστανιώτη Μετάφραση.
- Χολτ, Τζ. (1979β). Πέρα από το Σάμερχιλ: Η εναλλαγή της ελευθερίας (Β. Πανταζής & Γ. Νταλιάνης, Μτφρ., Λ. Θεοδωρακόπουλος, Επιμ.). Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη.
Χολτ, Τζ. (1995). Πώς μαθαίνουν τα παιδιά (Δ. Τσαρμακλή, Μτφρ.). Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη.
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
ΕΥΚΟΛΕΣ πιστοποιήσεις ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ - ΙΤΑΛΙΚΩΝ για ΑΣΕΠ - Πάρτε τις ΑΜΕΣΑ
Παν.Πατρών: Tο 1ο στην Ελλάδα Πανεπιστημιακό Πιστοποιητικό Τεχνητής Νοημοσύνης για εκπαιδευτικούς
Πανεπιστήμιο Αιγαίου: Το κορυφαίο πρόγραμμα ειδικής αγωγής στην Ελλάδα - Αιτήσεις έως 10/03
ΕΛΜΕΠΑ: Το κορυφαίο πρόγραμμα Ειδικής Αγωγής στην Ελλάδα για διπλή μοριοδότηση
