Ο χωρισμός, μία διεισδυτική ματιά σε μία εξαιρετική ταινία

 

1ον, η ταινία του Asghar Farahdi, αναγνωρισμένου και ικανότατου Ιρανού σκηνοθέτη, είναι μια πολύ καλή ταινία. Είναι δομημένη με σοφία και οικονομία, καταφέρνει με μια ιστορία να ανοίξει δεκάδες ερωτήματα και τελικά να γενικεύσει, αναγάγοντας εντελώς ειδικούς προβληματισμούς σε μια συνολική  κριτική ματιά στο πατροπαράδοτο και παγκόσμιο μότο: Πατρίδα-Θρησκεία-Οικογένεια. Όπου, η πατρίδα είναι το Ιράν, Θρησκεία είναι το Ισλάμ και οικογένεια μια εντελώς γνώριμη (παρά την απόσταση γεωγραφίας και κουλτούρας) μεσοαστική οικογένεια με μεσοαστικά προβλήματα. Η ταινία σάρωσε βραβεία και επαίνους, είναι για πολλά site και κριτικούς από τις 100 καλύτερες all-time, μεταξύ άλλων κέρδισε και το αμάθητο και διστακτικό σε οτιδήποτε έχει υπότιτλους αμερικάνικο κοινό. Μεταξύ άλλων, αποδυκνείει ότι τελικά είναι η δύναμη της ιστορίας που μπορεί να αναδείξει μια ενδιαφέρουσα σκηνοθετική ματιά, ή και να σταθεί με ένα budget αστείο για μια μέση παραγωγή ταινίας σε οποιαδήποτε χώρα του κόσμου. Καλά μέχρι εδώ. 

 

2ον, λίγο άσχετο αλλά αναγκαίο, είναι ότι έχω ένα θέμα με τον Τζήμερο και κάθε Τζήμερο αυτού του κόσμου. Το να βλέπεις δηλαδή βαθιά αντιδραστικές (και χρόνια γνωστές) θέσεις, οι οποίες παρουσιάζονται γύρω από τον μανδύα ενός ''απολιτίκ'' ή ενός ''τεχνοκρατισμού'' προς όφελος ''οικουμενικών'' εννοιών και διάφορες τέτοιες αρλούμπες. Με ένα στυλ αποτυχημένου γιάπη και μια εσάνς στυτικής δυσλειτουργίας, ο Τζήμερος δεν δίστασε να ρίξει βέλη σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του πολιτικού φάσματος, για να καταλήξει να αραδιάζει (υποτίθεται με επικοινωνιακή χάρη) θέσεις που όλες οι συστημικές φωνές ασπάζονται και συζητούν μεταξύ τους. Με άλλα λόγια, το πατρίς-θρησκεία-οικογένεια δεν έχει μόνο την μορφή ενός κοινωνικού συντηρητισμού: Σαν πυλώνας ιδεολογίας μπορεί να ακουστεί και στην φιλελεύθερη ή και την ''απολιτίκ'' μορφή του και να παραμείνει αυτούσιος. Ο Farahdi σαφώς δεν είναι Τζήμερος, ο Τζήμερος είναι απότοκο ενός ελληνικού σουρεαλισμού και κακής αισθητικής και επιπλέον, ο Farahdi έχει ταλέντο σε κάτι, αλλά σε τελική ανάλυση, η ταινία ''Ένας χωρισμός'' είναι μια ταινία που εκτοξεύει τα βέλη της στο μότο ''πατρίδα-θρησκεία-οικογένεια'' μόνο και μόνο για να το ξανασερβίρει από την ανάποδη, στην πιο φιλελεύθερη version του. To πως, στην συνέχεια.

 

Η πλοκή της ταινίας, ή μάλλον, η εξαιρετικής οικονομίας και εξέλιξης πλοκή της ταινίας είναι μια σειρά ατυχών μικρών τραγωδιών: Ο Nader (Moadi) χωρίζει με την Simin (Leila Hatami,τι γυναίκα..) επειδή η τελευταία θέλει να φύγει (μάλλον προς Αμερική) και αυτός δεν θέλει γιατί θέλει να φροντίσει τον πατέρα του που έχει Αλτσχάιμερ, έναν άνθρωπο που δεν τον γνωρίζει καν. Οι δυο τους είναι ένα καλοβαλμένο και ευκατάστατο ζευγάρι- η καθημερινότητά τους θυμίζει έντονα μια τυπική δυτική μεσοαστική οικογένεια, με την μπούρκα να φαντάζει απλά ένα φολκλόρ στοιχείο. Αυτός, μένοντας μόνος με την 11χρονη κόρη τους Termeh (Sarina Farahdi) που υπομένει το χωρισμό σιωπηλά, προσλαμβάνει μια φτωχή θεοσεβούμενη γυναίκα να προσέχει τον πατέρα του όσο θα λείπει στην δουλειά. Μια μέρα αυτή τον αφήνει δεμένο στο κρεβάτι και εξαφανίζεται, και πάνω στα νεύρα του ο Nader την διώχνει βίαια- ίσως αυτό όμως να είναι η αιτία της αποβολής του 4,5μηνίτου βρέφους της, που οδηγεί τις δυο οικογένειες στα δικαστήρια και την σύγκρουση μέχρις εσχάτων. Ο οργίλος άνεργος άντρας της, ένας ήρεμος δικαστής, διάφοροι μάρτυρες, μια υποβόσκουσα ταξική σύγκρουση συμπληρωνουν το παζλ της ιστορίας που εκτυλίσσεται με ηρεμία και σιγουριά μέχρι την κλιμάκωσή της στο φινάλε. 

 

Φαντάζει μια απλή ιστορία, αλλά ο Farahdi πολύ εύστοχα μας δίνει να καταλάβουμε από νωρίς ότι για όλες αυτές τις προσωπικές τραγωδίες και ιστορίες, στην πραγματικότητα φταίνε εντελώς διαφορετικά πράγματα από τους ήρωες: Φταίει ο αυστηρός και συντηρητικός Νόμος, φταίει η καταπιεστική και φαλλοκρατική θρησκεία, φταίει ο κοινωνικός συντηρητισμός, φταίνε οι ταξικές ανισότητες του σύγχρονου Ιραν. Υποννοεί ότι τίποτα ίσως να μην είχε συμβεί αν π.χ. το ζευγάρι μπορούσε να εκδώσει εύκολα ένα διαζύγιο, αν π.χ. ο νόμος δεν βασιζόταν σε ηθικές αξίες αλλά σε γεγονότα, αν τελικά ολόκληρη η κοινωνική συνοχή δεν βασιζόταν τόσο πολύ στο Κοράνι. Στην πραγματικότητα, όλα όσα συμβαίνουν είναι μια υποδόρρια αλλά καλά στοχευμένη κριτική πάνω στην σημερινή πραγματικότητα του Ιραν- η θρησκευτική και άρρηκτα συνδεδεμένη νομική εξουσία κυριαρχούν πάνω στις προσωπικές επιλογές των ηρώων που περιπλέκονται μεταξύ τους με όρους θρίλερ. Οι ήρωες είναι πιόνια ενός συστήματος κανόνων ικανών να δημιουργήσουν τραγωδίες-το ''κατηγορώ'' του Farahdi είναι αν μη τι άλλο, έξυπνο. Πολύ περισσότερο επειδή το κάνει με φανερή αγάπη για την πατρίδα του και τα έθιμά της. 

 

Η σκηνοθεσία του είναι ανάλογη της οικονομίας της πλοκής: Παρατηρεί τους διαλόγους και τις κλιμακούμενες συγκρούσεις με τρόπο εντελώς φυσικό, σαν μάτι θεατή που εστιάζει σε διάφορα σημεία έντασης σε ένα μεγάλο θέατρο παράλληλων δράσεων. ''Κρύβει'' επιμελώς στοιχεία της πλοκής που δημιουργούν μυστήριο ενώ ταυτόχρονα εστιάζει στα ερωτήματα: Τελικά φταίει ή δεν φταίει ο Nader για την αποβολή της γυναίκας; Τελικά ο χωρισμός του με την γυναίκα του είναι δικαιολογημένος ή όχι; Εστιάζει και γρήγορα τα μετασχηματίζει: Τα ψέμματα που λέει ο Nader στην απολογία του παίζουν ή δεν παίζουν ρόλο με την πραγματικότητα; Η γυναίκα του έχει ή δεν έχει την πραγματική ευθύνη για την κατάστασή τους; 

 

Η ταινία τελειώνει με τον οριστικό χωρισμό (προειδοποίησα για τα spoiler), την κατάρρευση όλων των εμπλεκομένων (τελικά) κάτω από την μεγάλη χάρη του Κορανίου και το μεγαλύτερο δράμα όλων, ένα 11χρονο κορίτσι να καλείται να επιλέξει (και να πάρει θέση κατ'επέκταση) ανάμεσα στους δυο γονείς του με δάκρυα στα μάτια. Η ταινία τελειώνει και ο Farahdi έχει κάνει το κοινωνικό του σχόλιο- το οποίο ωστόσο δεν είναι καθόλου μονοδιάστατο. 

 

Στην πραγματικότητα, το επιμύθιο της ταινίας, περιγράφει έναν φιλελεύθερο εκδημοκρατισμό ως λύση για μια σειρά από προσωπικές τραγωδίες. Θα ήταν δεκτό ακόμα και αυτό, αν δεν ενσωμάτωνε στο λόγο και τις εικόνες του όλα εκείνα τα βαθιά χνάρια ενός κοινωνικού συντηρητισμού που παραμένουν τέτοια παρά τις φιλελεύθερες εκδοχές. Στο τέλος άλλωστε, η ''λύση'' έρχεται με την αθώωση του τίμιου μεσοαστού (δεν έφταιγε αυτός) και αποδυκνείεται ότι το φτωχό ζευγάρι της εργατικής τάξης λειτουργούσε με κίνητρο περισσότερο τον ταξικό φθόνο παρά οτιδήποτε άλλο. Ακόμα και τρόπος που έρχεται η λύση είναι με την παρουσίαση της ''καλής πλευράς'' της θρησκείας, αυτής που οδηγεί την γυναίκα στο τέλος να νιώσει ''ενοχές'' για αυτό που έκανε με ευλάβεια αρκετό καιρό- να κατηγορεί και να ζητάει αποζημίωση.  Αυτό που χτυπάει περισσότερο από όλα όμως, είναι η στάση του απέναντι στις γυναίκες. Ας δούμε τι κάνουν αυτές οι γυναίκες στην ταινία ''Ένας χωρισμός'': 

 

-Η γυναίκα του Nader τον αφήνει μόνο του, κλαψουρίζοντας που δεν της ζητάει να κάτσει, βάζοντάς του το δίλλημα να παρατήσει τον άρρωστο πατέρα του (''Δεν σε ξέρει καν'', του λέει), μόνο και μόνο επειδή ονειρεύεται το ταξίδι της στην Δύση ως ένα ΄΄καλύτερο περιβάλλον για το παιδί''. Ύστερα τον κατηγορεί σχεδόν αμέσως για την αποβολή, κάνει το ένα λάθος μετά το άλλο, κάνει συμφωνίες πίσω από την πλάτη του και το χειρότερο όλων: Όταν μαθαίνει την αλήθεια, δεν του την λέει. Σε όλο αυτό το διάστημα, του θέτει εκβιαστικά ότι δεν νοιάζεται για το παιδί που ''απειλείται'' από τον οργίλο σύζυγο της οικιακής βοηθού, και κάνει συνεχή δακρύβρεχτα show για να κερδίσει την προτίμηση της μικρής. 

-Η οικιακή βοηθός, όχι απλά είναι ανεύθυνη απέναντι στον άνθρωπο που πρέπει να προσέχει (βγαίνει έξω, τον παρατάει δεμένο, αφήνει την κόρη της να παίζει με το οξυγόνο και άλλα), ξεκινάει μια σκευωρία ενοχοποίησης του Nader (και καλά επειδή μεταξύ άλλων την αποκάλεσε και κλεύτρα και το Κοράνι δεν δέχεται να σε λένε κλέφτη), λέει ψέμματα, συνεχή ψέμματα στον άντρα της για κάθε πράγμα, και όταν της χρειάζεται να πει ένα ακόμα ψέμμα για να τελειώσουν όλα, θυμάται την θρησκεία της. Και όλο κλαίει, παντού. 

-Οι γυναίκες μάρτυρες παίρνουν το μέρος του Nader επειδή είναι στην ίδια ταξική μοίρα μαζί του, σαν να αδιαφορούν για την αλήθεια. Ύστερα, μια από αυτές, επειδή απειλήθηκε, πάει και ανασκευάζει την κατάθεσή της. 

-Η 11χρονη κόρη ψευδομαρτυρεί, παίρνει θέση υπερ του πατέρα σε όλη την διάρκεια (και όχι στην μαμά που φεύγει), ενώ η μικρή κόρη της οικιακής βοηθού όποτε ανοίγει το στόμα της ξεσκεπάζει την σκευωρία ή παίζει απλώς με το οξυγόνο του γέρου ή της πέφτουν τα σκουπίδια. 

 

Από 5 ως 85 χρονών, έχουμε γυναίκες οι οποίες δεν κάνουν τίποτα σωστό ή καλό καθόλη την διάρκεια του έργου. Ο Nader μπορεί να αντέδρασε βίαια και να έσπρωξε την οικιακή βοηθό, αλλά είναι έντιμος και παλεύει για το δίκιο του. Είναι σκληρός απέναντι στην γυναίκα του, αλλά, τι να κάνουμε, αυτή τον παράτησε. Ο άντρας της οικιακής βοηθού είναι τσαντίλας και οργίλος, αλλά έχει τα δίκια του (δεν ξέρει την αλήθεια) και παρασύρεται συνεχώς από τα ψέμματα της γυναίκας του. Και οι δυο κάνουν αρκετά λάθη (ψέμματα, βιαιοπραγίες), αλλά λάθη που δεν κοστίζουν πουθενά και που απλά δείχνουν ότι είναι ''άνθρωποι'' λες και κάποιος είπε ότι οι άντρες είναι ''τέλειοι''. Α, και οι δυο, στην τελική σούμα, πέφτουν θύματα των επιλογών και χειρισμών των γυναικών τους. Πέρα από το Κοράνι και το ''πατρίς-θρησκεία-οικογένεια'', για τον Farahdi, ο κίνδυνος βρίσκεται και σε αυτό που κρύβεται κάτω από την μπούρκα. 

 

Ο θείος Όσκαρ, φυσικά, επιβράβευσε τον Farahdi, όπως και διάφορα άλλα φεστιβάλ με διάφορα κριτήρια. Πως αλλιώς, σε μια εποχή που η μαμά Αμερική θέλει να μιλήσει για το πόσο καλός είναι ο φιλελεύθερος ''εκδημοκρατισμός'' που θέλει να φέρει η ίδια στον κόσμο; Πως αλλιώς, χωρίς να το κάνει με δηκτικό τρόπο απέναντι στο Ιραν, αλλά από κάτι που γεννήθηκε μέσα από το Ιράν και με όρους κοινωνικής κριτικής; Για τις κρυφές και σαρδόνιες σχέσεις του θείου Όσκαρ με τον αμερικάνικο ιμπεριαλισμό βέβαια, δεν φταίει καθόλου ο Farahdi. Ίσως όμως να φταίει που του δόθηκε ένα βήμα για να πει κάτι σε πλήρη συμφωνία με τα νοήματα της ταινίας του: ''Οι εχθρότητες και το μίσος που καλλιεργούν οι κυβερνήσεις δεν πρέπει να αφορούν εμάς τους ανθρώπους των δυο χωρών''. Πολύ όμορφα. Υπάρχουν κάποιες ουδέτερες κυβερνήσεις που γενικώς τσακώνονται και εμείς οι απολιτίκ είμαστε καλύτεροι από αυτές. Κρίμα, γιατί είχε ευκαιρία να κρίνει (αφού πήγε που πήγε) την ιμπεριαλιστική πολιτική της Αμερικής στην Ανατολή, να κρίνει την συντηρητική πολιτική της κυβέρνησής του και να μιλήσει για την ανάγκη της αλληλεγύης μεταξύ των λαών, να κρίνει όλα αυτά που πρέπει να αλλάξουν στο Ιράν από τον λαό του Ιράν και μόνο. Θα πει κάποιος, είναι βαριά αυτά τα λόγια και επιπλέον πήγε να τα πεί και ο Michael Moore και του πετάξανε την ορχήστρα στη διαπασών μόλις ψέλισσε το ''Shame on you Mr. Bush''. Θα πω εγώ, αυτά όμως γεννούν τις τραγωδίες των κινηματογραφικών και των πραγματικών ηρώων της καθημερινότητας, στο Ιραν και παντού. Αν και όταν (ας ελπίσουμε ποτέ) το Ιραν θεωρηθεί ένας ακόμα αόρατος τρομοκράτης και το σοκ και δέος συναντήσει την Τεχεράνη, ο σκηνοθέτης-δημιουργός ενός έργου τέχνης αποκτά αυτόματα ένα πολιτικό ρόλο και ας μην τον αποζητούσε ποτέ. 

 

Υ.Γ.

Η ταινία ωστόσο, παρά τις αντιφάσεις στα νοήματά της και ένα ρόλο που θα μπορούσε εν δυνάμει να έχει αλλά δεν διεκδίκησε ποτέ από την αρχή (και ίσως είναι υπερβολή να τον αποζητούμε συνεχώς), είναι μια ταινία που αξίζει να δει κανείς για όλα της τα τεχνικά και αφηγηματικά χαρίσματα- αλλά και για ένα ακόμα λόγο. Την Leila Hatami. Τα πιο ωραία ζυγωματικά ανατολικά του Greenwich, μια γυναίκα εφάμιλλη όλου του πλούτου των Περσών, από τα πρώτα δημιουργήματα άκτιστου φωτός του Μίθρα πριν αυτός γίνει Ζωροάστρης και πριν τον κλέψει ασύστολα ο χριστιανισμός. Είναι καθήκον της ανθρωπότητας να αφαιρέσει αυτήν την μπούργκα από πάνω της- ακόμα και αν αυτή η γυναίκα είναι ικανή να κάνει ακόμα και την μπούργκα fashion item.