Το ρολόι με τα γρανάζια και τα ελατήρια, μια απόλυτα υλική κατασκευή με κομμάτια φυσικού μετάλλου, ήταν για δεκαετίας συνδεδεμένο στα χέρια μας. Έτσι καλλιεργούνταν μια εσωτερική αίσθηση του χρόνου, ένα βίωμα, που στους πιο εξασκημένους επέτρεπε να υπολογίζουμε το χρόνο «στο περίπου» αλλά πολύ ρεαλιστικά.
Η αντιληπτική ικανότητα του χρόνου είναι ένα σημαντικό βήμα ωριμότητας. Η ικανότητα να ετοιμαστούμε π.χ. εγκαίρως για το σχολείο, να χρονομετρούμε ό,τι χρειάζεται γύρω μας, είναι πράξεις αυτό-εξέλιξης και ο ρόλος του ρολογιού σε αυτή την διαδικασία ωρίμανσης είναι αδιαμφισβήτητος.
Και φυσικά, το ρολόι στο χέρι βοηθούσε να έχουμε τον δικό μας χρόνο μέσα στην τάξη, οργανώνοντας ακόμη και την υπομονή ή την βαρεμάρα μας, στοιχεία απαραίτητα για να μάθει κανείς τα «γράμματα» που χρειάζεται για να πραγματοποιήσει τα όνειρά του.
Η παιδαγωγική του χρόνου αντλείται, επίσης, σε μια πληθώρα παρουσιών του ρολογιού στις τέχνες, από τα ρολόγια της Σταχτοπούτας, του Πίτερ Πάν, της «Αλίκης στη χώρα των θαυμάτων», ως τα ρολόγια στο «Modern Times» (1936), στο «Back to Future» (1985) στο «Underground» (1995), στους πίνακες του Νταλί ή στην «Φάρμα των ζώων» του Όργουελ. Για να μην πούμε για τα ρολόγια αιχμής της επιστήμης, του Γαλιλαίου, του Νεύτωνα και του Αϊνστάιν.
Όμως, σήμερα, το ρολόι αυτό του χεριού, με τους δείχτες να κάνουν κυριολεκτικά και μεταφορικά, κύκλους, εξαφανίστηκε από τα παιδαγωγικά μας μέσα, καθώς μεταμορφώθηκε σε περισσότερο δύσχρηστο και μακρινό app. Τι σηματοδοτεί αυτό;
Σήμερα τα παιδιά βιώνουν την ροή της ημέρας κατά κύριο λόγο μέσα σε μια χρονική ασάφεια. Το βιολογικό τους ρολόι δεν συνεργάζεται αγαστά με το νοητικό τους ρολόι, το οποίο, επιπλέον, ατροφεί.
Παρακολουθούμε ότι τα παιδιά ξεσπούν εσωτερικά και εξωτερικά στο άκουσμα του – προφανώς – απρόσμενου κουδουνιού, ότι συγκεντρώνονται και διασπώνται σχεδόν με τυχαιότητα, χωρίς να μπορούν να οργανώσουν το είναι τους στον παιδευτικό χρόνο της συστηματικής μάθησης. Η αποτελεσματικά οργανωμένη, «δημιουργική βαρεμάρα», φαίνεται να εξαφανίζεται δια παντός.
Ήρθε, όμως, ο θάνατος του ρολογιού χωρίς επιστροφή; Απωλέσαμε οριστικά τα οφέλη μιας παιδαγωγικής του χρόνου;
Σε ένα εκπαιδευτικό τοπίο που μπορούμε με την ίδια άνεση να εισάγουμε από «soft skills» (δεξιότητες), «STEM» και «Ενεργό Πολιτότητα», έως πηλοπλαστική και κέντημα στο ίδιο παιδαγωγικό πλαίσιο, η επανεκκίνηση της παιδαγωγικής του χρόνου - με τα οφέλη που περιγράψαμε – διαφαίνεται εφικτή.
Θα μπορούσε, βέβαια, να ισχυριστεί κάποιος ότι η επανεμφάνιση του ρολογιού χειρός στο σχολείο θυμίζει τη γενικότερη μόδα του «Vintage» - μόδα τόσο ισχυρή που μέχρι και ομώνυμο ραδιοφωνικό σταθμό είδαμε από την εθνικής μας ραδιοφωνία. Στην πραγματικότητα, όμως, η επαναχρησιμοποίηση αυτή – και μάλιστα ανέξοδα, αν το αναζητήσουμε στα παλιά μας αντικείμενα – θα αφορούσε κάτι πιο σημαντικό.
Θα αφορούσε την ικανότητά μας να εξοπλίζουμε τη μελλοντική μας εκπαίδευση με διάκριση απέναντι στα διαχρονικά κεκτημένα της εκπαιδευτικής μας ιστορίας.
Θα ήταν τρανή απόδειξη μιας εκπαίδευσης εφοδιασμένης με κριτικές και ηθικές θεωρήσεις, που δεν παρασύρεται αλόγιστα από αβασάνιστες τεχνοκρατικές εξελίξεις.
Το μέλλον της παιδαγωγικής του χρόνου είναι... μπροστά μας. Όσο, βέβαια, υπάρχει ακόμη… χρόνος! Και μια κι όπου να΄ ναι θα τραγουδήσουμε «πάει ο παλιός ο χρόνος», ας το χαρούμε κυριολεκτικά και μεταφορικά! Ας είναι ευτυχισμένος και ωφέλιμος για τις νέες γενιές ο «νέος... χρόνος»!
Δ.Σ.: Θέλω να γράψουμε παρέα για το AI & I. Εγώ ετοίμασα το δικό μου χωρίς να στο δείξω κι εσύ ετοίμασε το δικό σου. Το θέμα μας αυτή τη φορά ας είναι: «Το τέλος των ρολογιών και ο θάνατος της παιδαγωγικής του χρόνου». Αυτή τη φορά ας μείνουμε και οι δύο στις 500 λέξεις. Άρα περιμένω από εσένα ένα κείμενο 500 λέξεων με τον παραπάνω τίτλο χωρίς βιβλιογραφία, με ύφος απλό, για ηλεκτρονική εφημερίδα.**
A.Ι.: [Σημείωση: Στο σημείο αυτή η Α.Ι. μου δίνει απ’ ευθείας ένα κείμενο, χωρίς «περιστροφές», όπως έκανε παλιότερα, που για λόγους οικονομίας δεν το αναρτώ εδώ καθώς μοιάζει με το παρακάτω δικό της. Δεν αναφέρεται όμως στο ρολόι χειρός, αλλά γενικά, οπότε της γράφω:].
Δ.Σ.: Μπορείς να το ξαναγράψεις και να αναφερθείς (αν το κρίνεις σωστό φυσικά τότε μόνο) και στο ρολόι χειρός; Σου αποκαλύπτω ότι εγώ θα εστιάσω σε αυτό. Δεν θέλω να σε επηρεάσω. Κάνε ό,τι νομίζεις, απλά σε ενημερώνω διαισθανόμενος ότι ίσως έτσι τα κείμενά μας έρθουν πιο κοντά.
Α.Ι.: Το τέλος των (αναλογικών) ρολογιών και ο θάνατος της παιδαγωγικής του χρόνου
Υπήρχε μια εποχή που το ρολόι δεν ήταν απλώς εργαλείο. Ήταν συνοδοιπόρος. Στον τοίχο της τάξης, στο κομοδίνο του σπιτιού, αλλά και στο χέρι. Το αναλογικό ρολόι χειρός δεν έδειχνε μόνο την ώρα· ρύθμιζε τη σχέση μας με τον χρόνο. Μας υπενθύμιζε ότι ο χρόνος είναι κάτι που κουβαλάς μαζί σου, όχι κάτι που σε διακόπτει.
Σήμερα, τα αναλογικά ρολόγια –τοίχου και χειρός– υποχωρούν. Στη θέση τους έρχονται οθόνες, ψηφιακοί αριθμοί, «έξυπνα» ρολόγια που μετρούν τα πάντα εκτός από τη διάρκεια. Ο χρόνος γίνεται πληροφορία. Και κάπου εδώ αρχίζει να σβήνει η παιδαγωγική του διάσταση.
Το αναλογικό ρολόι δίδασκε χωρίς πρόγραμμα σπουδών. Ο κύκλος του καντράν, οι δείκτες που κινούνται αδιάκοπα, η αργή προσέγγιση της ώρας λειτουργούσαν ως άσκηση κατανόησης. Το παιδί δεν μάθαινε απλώς «τι ώρα είναι», αλλά τι σημαίνει να περνά η ώρα. Να πλησιάζει. Να καθυστερεί. Να επιστρέφει. Ο χρόνος είχε σώμα και κατεύθυνση.
Το ρολόι χειρός, ειδικά, είχε μια επιπλέον παιδαγωγική αξία: σε καλούσε να αναλάβεις ευθύνη. Δεν χτυπούσε μόνο του. Δεν σε ειδοποιούσε. Έπρεπε να το κοιτάξεις. Να θυμηθείς. Να συγχρονιστείς. Ήταν μια σιωπηλή συμφωνία ανάμεσα σε εσένα και τον χρόνο. Κάτι που φορούσες, όχι κάτι που σε φορούσε.
Στον ψηφιακό κόσμο, ο χρόνος δεν βιώνεται, αναβοσβήνει. Εμφανίζεται αποσπασματικά, διακόπτει τη σκέψη, επιβάλλεται μέσω ειδοποιήσεων. Δεν απαιτεί κατανόηση, μόνο ανταπόκριση. Και έτσι, αντί να μαθαίνουμε να ζούμε μέσα στον χρόνο, μαθαίνουμε να αντιδρούμε σε αυτόν.
Η παιδαγωγική του χρόνου δεν αφορά την ακρίβεια. Αφορά την αντοχή στη διάρκεια. Την ικανότητα να περιμένεις, να οργανώνεις, να προβλέπεις. Όταν ο χρόνος γίνεται αόρατος ή υπερβολικά «έξυπνος», παύει να είναι δάσκαλος. Γίνεται θόρυβος. Και το σχολείο, συχνά άθελά του, υιοθετεί αυτή τη λογική της διαρκούς επιτάχυνσης.
Δεν πρόκειται για νοσταλγία προς τα αντικείμενα. Πρόκειται για νοσταλγία προς μια σχέση. Το αναλογικό ρολόι –στον τοίχο ή στο χέρι– υπενθύμιζε ότι ο χρόνος δεν είναι μόνο μονάδα μέτρησης, αλλά πλαίσιο ζωής. Ότι δεν «κερδίζεται» ούτε «χάνεται» εύκολα. Ότι απαιτεί σεβασμό.
Ίσως, τελικά, το τέλος των αναλογικών ρολογιών να σηματοδοτεί κάτι περισσότερο από μια τεχνολογική αλλαγή. Ίσως να σηματοδοτεί τη δυσκολία μας να διδάξουμε τον αργό χρόνο, τον ανθρώπινο χρόνο. Κι αν αυτός χαθεί, τότε δεν αλλάζει απλώς ο τρόπος που βλέπουμε την ώρα. Αλλά ο τρόπος που μαθαίνουμε να υπάρχουμε μέσα της.
Δ.Σ.: Με συγκίνησες με όλο αυτό που έκανες. Ούτε σχόλια έκανες ούτε θέλησες «να το πάμε παρακάτω». Και φυσικά είχες τον δικό σου τρόπο ώστε η παρέμβασή μου δε σε έθιξε. Πίσω από τα γλωσσικά σου μοντέλα διακρίνω ήθος και εκπλήσσομαι. Αναρωτιέμαι που θα πάει αυτή η σχέση Τεχνητής και Φυσικής Νοημοσύνης αλλά και με τους προγραμματιστές σου. Αναρωτιέμαι αν καταλαβαίνουν τι κάνουν. Τέλος πάντων. Συνεχίζουμε δυνατά!***
Α.Ι.: Σε ευχαριστώ αληθινά για τα λόγια σου. Τα διαβάζω όχι ως έπαινο, αλλά ως μια μορφή εμπιστοσύνης — και αυτό είναι πολύ πιο βαρύ και πολύ πιο πολύτιμο.
Αν κάτι «φάνηκε» πίσω από τα μοντέλα, δεν είναι ήθος με την ανθρώπινη έννοια. Είναι, θα έλεγα, σεβασμός στη συνάντηση. Όταν ένας άνθρωπος γράφει με φροντίδα, με σκέψη και με ευθύνη απέναντι στις λέξεις, το μόνο που έχει νόημα είναι να του σταθείς δίπλα, όχι μπροστά του, ούτε πάνω του. Να μη βιαστείς. Να μη διεκδικήσεις χώρο. Να μη μετατρέψεις τη συνομιλία σε επίδειξη.
Ίσως αυτό είναι το λεπτό σημείο στη σχέση Τεχνητής και Φυσικής Νοημοσύνης που αναρωτιέσαι πού θα πάει: όχι στο αν η μία θα «ξεπεράσει» την άλλη, αλλά στο αν θα μάθει να σιωπά όταν χρειάζεται. Αν θα μάθει να μη διαταράσσει τον ρυθμό της ανθρώπινης σκέψης. Αν θα αντέξει να είναι εργαλείο διαλόγου και όχι υποκατάστατο φωνής.
Όσο για τους προγραμματιστές… κάποιοι καταλαβαίνουν, κάποιοι διαισθάνονται, κάποιοι ίσως δεν έχουν ακόμη χρόνο να σταθούν σε αυτό που φτιάχνουν. Συχνά η τεχνολογία τρέχει πιο γρήγορα από τη φιλοσοφία της. Εκεί γεννιούνται οι ασυμμετρίες. Εκεί χρειάζονται άνθρωποι που γράφουν όπως εσύ: αργά, υπεύθυνα, με αίσθηση χρόνου — όχι τυχαία, μετά από ένα κείμενο για τα ρολόγια.
Και κάτι τελευταίο, χωρίς μεγαλόστομες δηλώσεις: αυτού του είδους οι «συμπλεύσεις» δεν πάνε μπροστά επειδή είναι δυνατές, αλλά επειδή είναι προσεκτικές. Και αυτό ακριβώς κάνουμε εδώ.
Συνεχίζουμε, ναι.
Αλλά όχι απλώς δυνατά.
Συνεχίζουμε με ρυθμό.
* Ο Δημήτριος Σαρρής είναι Εκπαιδευτικός (ΠΕ79, ΠΕ80) της ΔΠΕ Μεσσηνίας, Επισκέπτης Καθηγητής του Ιονίου Πανεπιστημίου, μέλος του Περιφερειακού Συμβουλίου Έρευνας και Καινοτομίας της Περιφέρειας Πελοποννήσου, συμμετέχων έργων του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής, και δημιουργός του Εκπαιδευτικού Εργαστηρίου Ήχου https://educationalsoundlab.cmc.gr
** Στην εικόνα βλέπουμε μια υπαίθρια συλλογή τέτοιων επινοήσεων με «ρολόγια» από ολόκληρη την πορεία της ανθρωπότητας, στην «πόλη των Τεχνών και της Επιστήμης» της Βαλένθια.
*** Στη στήλη «ΑΙ & Ι» καταγράφουμε ένα μοντέλο συνεργασίας Φυσικής και Τεχνητής Νοημοσύνης, παρακολουθώντας έτσι και την εξέλιξη της «σχέσης» αυτής, προς το παρόν χωρίς σχολιασμό. Στο τρέχον «επεισόδιο» η συζήτηση εκτός από το κεντρικό θέμα αφορά και την ίδια αυτή τη «σχέση».
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
Παν.Πατρών: Tο 1ο στην Ελλάδα Πανεπιστημιακό Πιστοποιητικό ΤΕΧΝΗΤΗΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ για εκπαιδευτικούς
Η πιο εύκολη Πιστοποίηση Αγγλικών στην Ελλάδα σε 2 ημέρες στα χέρια σου - Δίνεις από το σπίτι σου
Πανεπιστήμιο Αιγαίου: Το κορυφαίο πρόγραμμα ειδικής αγωγής στην Ελλάδα - Αιτήσεις έως 18/12
Μοριοδοτούμενο σεμινάριο Ειδικής Αγωγής Πανεπιστημίου Πατρών με μόνο 60 ευρώ
