Αποτελεσματική Περιβαλλοντική Εκπαίδευση θεωρούμε αυτή που «αλλάζει» τις συνήθειές μας, έτσι ώστε ξεκάθαρα διασώζεται το περιβάλλον. Εξέλιξή της είναι η «Κυκλική Εκπαίδευση», η οικολογική προοπτική της σχέσης ανθρώπινων έργων και φύσης.
Αν οι αυριανοί πολίτες γνωρίσουν την Κυκλική Οικονομία και την εφαρμόσουν, αυξάνονται οι ελπίδες για ένα βιώσιμο περιβάλλον για τα παιδιά μας.
Με αφορμή την παγκόσμια ημέρα περιβάλλοντος (5/6) αναρωτιόμαστε: Θα μπορούσαν οι εκπαιδεύσεις αυτές να είναι αποτελεσματικές; Ας δούμε τα εμπειρικά δεδομένα.
Δεδομένο πρώτο: Τι έχουμε ξαναζήσει με την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση
Αν η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση πετύχαινε το στόχο της, θα χρειαζόταν να πάμε σε νέες συγγενείς της μορφές εκπαίδευσης; Το επιτηδευμένα σοκαριστικό, διάσημο σλόγκαν «θα ήθελα να σταματήσετε να ανακυκλώνετε» (εικόνα 1), φυσικά δεν «εννοεί» αυτό που… «υπονοεί». Εκπορεύεται, όμως, από την αποτυχία των πρώιμων εκπαιδευτικών πρακτικών για ορθές καταναλωτικές συνήθειες. Επιπλέον δείχνει την ανάγκη να πάμε σε νέες ολιστικές, αποτελεσματικές λύσεις.
Αν δε θέλετε να διαβάσετε πόσα «κεφάλαια» της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης για την ώρα δεν λειτουργούν, συνεχίστε παρακάτω, στο «δεδομένο δεύτερο», προσπεράστε τα παρακάτω πέντε σημεία.
Σε πέντε τουλάχιστον σημεία μπορεί κανείς να διαγνώσει τα αδιέξοδα, ίσως και την αγωνία όσων επικοινωνούν περιβαλλοντικά θέματα στους πολίτες μέσα από την εξέλιξη των όρων για τη διάσωση του περιβάλλοντος:
Σημείο 1ο. Από την «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση», φτάσαμε στην «Αειφορία», (προσπερνώντας στην Ελλάδα πολύ νωρίς την «Βιωσιμότητα») και συνεχίσαμε με την «Κλιματική Ουδετερότητα» (Climate Neutrality), αφήνοντας επιμόνως στα αζήτητα όρους όπως «Μηδενικά Απορρίμματα» (Zero Waste) καθώς και πάρα πολλούς τύπους «αποτυπώματος» (footprint). Πιο γνωστό, ίσως, από αυτά είναι το «ενεργειακό αποτύπωμα» ** (Energy Footprint).
Σημείο 2ο. Αντιμετωπίσαμε σχεδόν μειδιώντας – αν όχι σαρκάζοντας – τις μορφές «κυκλώσεων»*** (cycling), από την «βιοκύκλωση» (biocycling), ως την αλλόκοτη «ανωκύκλωση» (upcycling) παρότι η τελευταία είναι έμπρακτα η κυρίαρχη ενδοσχολική βιωματική αειφορική εκπαίδευση. Ανωκύκλωση έχουμε π.χ. όταν οι μαθητές φτιάχνουν έργα τέχνης από «απορρίμματα».
Σημείο 3ο. Ενώ ξεκινήσαμε από τα τρία «R» της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (Reduce, Reuse, Recycle) και φτάσαμε στα… 11R της αειφορίας (Refuse, Reduce, Reuse, Recycle, Rethink, Repair, Regift, Restore, Repurpose, Respect, Responsibility) είναι ζήτημα πόσο τα τηρούμε συντεταγμένα ως κοινωνία.
Σημείο 4ο. Στο θεσμικότερο κομμάτι της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, αυτό που απορρέει από τα Ηνωμένα Έθνη (Η.Ε.), μπορούμε να κάνουμε την αποτίμησή μας, για παράδειγμα, κατά πόσο γνωρίζουμε και συντασσόμαστε στους στόχους της «Agenda 2030», πέντε μόλις χρόνια πριν την τυπική εκπνοή της.
Μιλώντας για θεσμοθετήσεις των Η.Ε. θα απογοητευτούμε με τις διεθνείς και παγκόσμιες ημέρες για το περιβάλλον, οι οποίες δεν μνημονεύονται πλέον ούτε από τα Δημόσια ΜΜΕ. Πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα η πρόσφατη «ημέρα της Γης», που ίσως κάποιος πρόσεξε στα doodle του Google (εικόνα 2), αλλά σίγουρα όχι θεσμικός – επικοινωνιακός φορέας.
Σημείο 5ο. Στη σάτιρα, το αρχαιότατο αποκούμπι όσων αναζητούν την άρρητη αλήθεια, καταγράφεται γλαφυρά (εικόνα 3) πόσο πολύ έχουμε αποτύχει. Οι «περιβαλλοντικές καμπάνιες» που αντικρύζουν τα παιδιά μας κάθε άλλο από περιβαλλοντικές είναι, στην πράξη τους.
Και για να μιλήσουμε και για τις παραλίες μας, ας αναλογιστούμε πόσες φορές παίχτηκε ο σχεδόν τριαντάχρονος πλέον περίφημος γλάρος «όχι σκουπίδια, όχι πλαστικά σε θάλασσες και ακτές» (εικόνα 4), και πόσες φορές συναντήσαμε μια πραγματικά καθαρή παραλία, ας αναλογιστούμε πόσες δαπάνες, πόσα εκατομμύρια δραχμές και πόσα ευρώ έχουν ξοδευτεί για την περιβαλλοντική εκπαίδευση όλων μας και συγκρίνοντας με τα αποτελέσματα της καθημερινότητας ας εξάγουμε τα συμπεράσματά μας.
Δεδομένο δεύτερο: Ο «παράλληλος κόσμος» της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης
Την ώρα που ο ίδιος ο γενικός γραμματέας του ΟΗΕ κάνει λόγο για ένα «ήδη υπαρκτό κλιματικό χάος», οι μαθητές αδυνατούν να ενδώσουν στην κυκλική εκπαίδευση. Γιατί;
Επειδή βλέπουν όλο τον υπόλοιπο κόσμο των ενηλίκων όχι απλά να μην ανταποκρίνεται στην κρισιμότητα της κατάστασης, αλλά να υιοθετεί σχεδόν αντίθετες πρακτικές, ενδεχομένως μειδιώντας (αν όχι και πάλι σαρκάζοντας) απέναντι στους «γραφικούς εκπαιδευτικούς» της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης.
Παράλληλα βλέπουν καθ’ ύλην αρμόδιους φορείς να στερούνται συνέπειας λόγων και έργων, να αγγίζουν τα όρια του παραλόγου για τη λογική των παιδιών (εικόνα 5). Οι μαθητές βλέπουν όλο αυτό το πλαίσιο, που για τη λογική τους φέρει σημαντική ευθύνη, να επιδίδεται σε άτοπες για το περιβάλλον φιέστες και δράσεις που βαφτίζουν «εταιρική ευθύνη», αλλά στα μάτια των παιδιών ουδεμία σχέση έχουν με το πραγματικό αντικείμενο και την πραγματική υπευθυνότητα στην παραγωγή των προϊόντων και υπηρεσιών.
Εκτός σχολείου, λοιπόν, δομείται ακόμη και θεσμικά ο «παράλληλος κόσμος» της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, δομούνται ατέλειωτα «παράλληλα σχολεία» που αποδυναμώνουν αν δεν ακυρώνουν τα σχέδια των αναλυτικών προγραμμάτων του δημοσίου σχολείου των αξιών.
Δεδομένο τρίτο: Ο καλός, ο κακός και ο… «ιδιώτης»
Συχνά λέγεται ότι το αντίθετο της αγάπης είναι η αδιαφορία και όχι το μίσος. Η θεωρία της συναισθηματικής νοημοσύνης ίσως το επιβεβαιώνει αυτό θεωρώντας σημαντική την ύπαρξη ενός αναγνωρίσιμου συναισθήματος και όχι τόσο ποιο είναι το συναίσθημα αυτό.
Πράγματι, ο περιβαλλοντικά αδιάφορος πολίτης είναι πιο επικίνδυνος από αυτόν που το καταστρέφει, αφενός γιατί ο πρώτος διαιωνίζει τη δράση του δεύτερου, αφετέρου γιατί ο δεύτερος το μόνο που έχει να κάνει είναι να αλλάξει το πρόσημο της στοχοθεσίας του, για την αναπόφευκτη δράση του. Αυτός που βλάπτει ενώ παράγει μπορεί να αλλάξει ώστε να ωφελεί και να παράγει. Ο αδιάφορος, όμως, δεν κάνει τίποτα, οπότε διαιωνίζει ό,τι βλαβερό.
Μια θεσμική ένδειξη ότι το αντίθετο του καλού (για το περιβάλλον) πολίτη είναι ο αδιάφορος πολίτης αποτελεί και η έμφαση που δίνεται πανευρωπαϊκά στην «ενεργό πολιτ(ει)ότητα».
Και ιστορικά να το δούμε, όμως, ο αδιάφορος πολίτης ως «καταστροφικός» πολίτης, καταγράφεται ήδη από την αρχαιότητα με την έννοια του «ιδιώτη», που μόνο στην αγγλική διατηρεί το ίδιο νόημα ως «idiot».
Παιδαγωγικά, το ενδεχόμενο ενός αμέτοχου, απαθή, απόντα ή παθητικού πολίτη αξιολογείται πολύ πιο αρνητικά από τον πολίτη που δεν έμαθε κάποια κεφάλαια ενός μαθήματος ή υστερεί σε κάποιο διδακτικό αντικείμενο.
Γι’ αυτό στις δικές μας κοινωνίες δε νοείται Εκπαίδευση χωρίς κριτική σκέψη, αναστοχασμό και παιδεία ωρίμανσης και ολοκλήρωσης του νέου ανθρώπου.
Οι προτεραιότητες αυτές δεν είναι αυτονόητες για την κοινωνία, χωρίς κατάλληλη παιδεία.
Αν οι γονείς ανησυχούν περισσότερο για τις ποσοτικές γνωστικές ατομικές δεξιότητες των παιδιών τους παρά για τις ποιοτικές κοινωνικές, συλλογικές δεξιότητές τους στην πραγματικότητα προτεραιοτητοποιούν την παθητική πολιτότητα, για το παιδί τους, τον εαυτό τους, την κοινωνία. Έτσι απενεργοποιούν το σημαντικότερο κομμάτι της Εκπαίδευσης, συμπεριλαμβανομένης και της Περιβαλλοντικής. Και ο λόγος είναι απλός:
Όταν αντιμετωπίζουμε την Εκπαίδευση ως εμπορεύσιμο προϊόν, το οποίο «αγοράζουμε» σαν πελάτες για το παιδί, χάνεται ο κοινωνιακός χαρακτήρας της, ίσως η πεμπτουσία της σχολικής εκπαίδευσης, και σίγουρα ένα αναντικατάστατο συστατικό της ψυχικής ωρίμανσης που κάνει έναν πολίτη να ευημερεί στην πολιτεία του σεβόμενος και το περιβάλλον της.
Αυτή η «πεμπτουσία» της Εκπαίδευσης φύεται ανάμεσα στους ανθρώπους, τους μαθητές, τους εκπαιδευτικούς, τους γονείς και τους κηδεμόνες (και όχι στις υποδομές) και η περιβαλλοντική εκπαίδευση είναι αναμφισβήτητα ένα κομμάτι της.
Βέβαια, όπως και στην αρχαιότητα, έτσι και σήμερα, ο «καλός», ο «κακός» και ο «ιδιώτης», δεν προκύπτουν εγγενώς, αντιθέτως σημαντικό ρόλο σε αυτό διαδραματίζει η πολιτεία, και στην περίπτωσή μας κάθε χάραξη των λεγόμενων «εκπαιδευτικών πολιτικών», σε όποια ηλικία κι αν αναφερόμαστε.
Αντί συμπερασμάτων: Διαμορφώνοντας την Κυκλική Εκπαίδευση
Ίσως φαίνεται οξύμωρο να αγγίζουμε τον βαθύτερο προβληματισμό για την αγάπη και την αδιαφορία, σε ένα άρθρο για κάτι που κατά τα φαινόμενα θεωρείται ασήμαντο, δηλαδή την κυκλική εκπαίδευση.
Όμως και στα δύο ζητήματα, το κοινό σημείο είναι ότι πρόκειται για το μέλλον και την ποιότητα του βίου μας. Άλλωστε, η Κυκλική Εκπαίδευση δεν είναι και τόσο αγνοημένη διεθνώς.
Μα και στη χώρα μας δεν ήμαστε αμέτοχοι επειδή αγνοούμε τον όρο. Τα σημαντικά πράγματα υπάρχουν και χωρίς να τα ονομάσουμε. Απλά όταν το κάνουμε διευκολύνουμε τη ζωή μας.
Η Κυκλική Εκπαίδευση, είναι εδώ και πολλά χρόνια κομμάτι της Εκπαίδευσής μας, απλά τώρα που συστηματοποιήθηκε ως «παιδαγωγικό κεφάλαιο» και ως ακαδημαϊκός τομέας, έχουμε καλύτερα μέσα για να την διδάξουμε.
Κυκλική Εκπαίδευση γίνεται όταν εξηγούμε στους μαθητές το αγροτικό «σπίτι της αυτάρκειας (homesteading)» που μεγάλωσαν οι προπαππούδες μας, ένα σπίτι πραγματικών μηδενικών απορριμμάτων, σε πρακτική και φιλοσοφική σύνδεση με το φυσικό περιβάλλον.
Για να ολοκληρωθεί, όμως αυτή η Κυκλική Εκπαίδευση, θα πρέπει να εφοδιάσουμε τους μικρούς πολίτες με γνώσεις, βιώματα και κυρίως κριτικo-δημιουργική παιδεία (critico-creative education), με βάση τις τεχνικές και επιστημονικές εξελίξεις από την περίοδο εκείνη μέχρι σήμερα.
Υπάρχουν ατέλειωτες ιδέες από προγράμματα, κατασκευές, σχέδια μαθήματος, ακόμη και προγράμματα σπουδών ολόκληρα για ένα «κυκλικό σχολείο» και μια «κυκλική τάξη» (Εικόνα 7).
Είναι δράσεις για τις οποίες σίγουρα μπορεί η ευγενική Τεχνητή Νοημοσύνη να μας ενημερώσει και ίσως το κάνει παρακάτω όταν τη βάλουμε στην συζήτησή μας.
Από το παραπάνω κείμενο, απλά ελπίζουμε να καταγράφτηκαν κάποια χρήσιμα δεδομένα για να μπορούμε όλοι να διαμορφώνουμε τα συμπεράσματα και τη στάση μας.
Διαλογικός επίλογος με την ΑΙ
Δημήτριος Σαρρής: Σε ένα μάλλον μεγάλο άρθρο περίπου 1400 λέξεων, έκανα μια προσπάθεια να καταγράψω «πώς θα μπορούσαν η Περιβαλλοντική και η Κυκλική Εκπαίδευση να είναι αποτελεσματικές», εστιάζοντας στο σύγχρονο ελληνικό σχολείο και την πραγματικότητα βασισμένος στις προσωπικές μου εμπειρίες τεκμηρίωσης του θέματος. Τώρα θα ήθελα να ρωτήσω κι εσένα Τεχνητή Νοημοσύνη**** τη γνώμη σου για το ίδιο θέμα. Έτσι θα έχουν οι αναγνώστε μας και τις δικές σου και τις δικές μου απόψεις. Δε σου κρύβω ότι στο άρθρο μου προσπάθησα να προεξοφλήσω και τις δικές σου θέσεις. Πες μας όμως κι εσύ τη δική σου γνώμη, σε ακούμε!
Τεχνητή Νοημοσύνη: Με χαρά θα μοιραστώ τη γνώμη μου για το πώς θα μπορούσαν η Περιβαλλοντική και η Κυκλική Εκπαίδευση να είναι αποτελεσματικές στο σύγχρονο ελληνικό σχολείο, ιδιαίτερα αν ληφθεί υπόψη η εμπειρική σου προσέγγιση, που φαντάζομαι είναι πολύτιμη και πολυεπίπεδη.
1. Περιβαλλοντική και Κυκλική Εκπαίδευση: Σημασιολογική Σύγκλιση με Παιδαγωγική Βάθος
Αρχικά, η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και η Κυκλική Εκπαίδευση (ως προέκταση της κυκλικής οικονομίας) δεν είναι απλώς τεχνοκρατικές έννοιες· είναι μορφές παιδείας που προτείνουν μια σχέση του ανθρώπου με τον κόσμο πιο υπεύθυνη, συμμετοχική και στοχαστική. Άρα, για να είναι αποτελεσματικές, πρέπει να εδράζονται όχι μόνο στη γνώση, αλλά και στη συναισθηματική εμπλοκή, στην πράξη και στον κριτικό αναστοχασμό.
2. Το σχολείο ως εργαστήριο βιωματικής και κοινοτικής μάθησης
Η κυρίαρχη μορφή του ελληνικού σχολείου παραμένει σε μεγάλο βαθμό γνωσιοκεντρική, εξετασιοκεντρική και αποσπασματική. Μια ουσιαστική Περιβαλλοντική και Κυκλική Εκπαίδευση απαιτεί:
- Διαθεματικότητα και project-based learning με πραγματικά περιβαλλοντικά προβλήματα της κοινότητας.
- Ανοικτό σχολείο: συνέργειες με Δήμους, ΜΚΟ, γεωπόνους, τοπικούς παραγωγούς, συνεταιρισμούς.
- Μικρά έργα κυκλικότητας: σχολικοί λαχανόκηποι με χρήση κομποστοποίησης, επανάχρηση υλικών, δημιουργία αντικειμένων από «άχρηστα» υλικά.
Αυτές οι πρακτικές δίνουν στα παιδιά την εμπειρία ότι ο κόσμος αλλάζει από τα χέρια τους, όχι από αφηρημένες θεωρίες.
3. Να αποφεύγεται ο «ηθικός διδακτισμός» – καλλιέργεια οικολογικής νοημοσύνης
Συχνά η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση γίνεται με τρόπο διδακτισμού και ενοχών: «μην πετάς σκουπίδια, ανακύκλωσε». Αυτό δημιουργεί παθητικούς συμμορφωμένους και όχι ενεργούς πολίτες. Αντίθετα, το σχολείο πρέπει να:
- Καλλιεργεί την περιβαλλοντική και κοινωνική φαντασία, δηλαδή να βοηθά τα παιδιά να σκεφτούν “πώς αλλιώς θα μπορούσε να είναι ο κόσμος”.
- Αναπτύσσει την έννοια της «συστημικής σκέψης»: τα περιβαλλοντικά προβλήματα δεν είναι ξεκομμένα, σχετίζονται με την παραγωγή, την κατανάλωση, την ανισότητα, την ενέργεια, το φύλο, το κεφάλαιο.
- Εμπλέκει τα παιδιά στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Για παράδειγμα, να συζητούν και να συναποφασίζουν για το πού πάνε τα ανακυκλώσιμα, αν θα δημιουργηθεί σχολική ομάδα δράσης κ.λπ.
4. Ο ρόλος του/της εκπαιδευτικού: Καθοδηγητής ή συμπορευόμενος;
Ο/Η εκπαιδευτικός στην Περιβαλλοντική και την Κυκλική Εκπαίδευση δεν είναι "μεταφορέας γνώσεων", αλλά:
- Εμψυχωτής, διευκολυντής και συνοδοιπόρος.
- Καλλιεργεί ενσυναίσθηση, όχι φόβο για το περιβάλλον.
- Επιμορφώνεται συνεχώς σε νέες παιδαγωγικές πρακτικές, όπως το place-based learning, η εκπαίδευση για τη βιωσιμότητα, το critical pedagogy.
5. Το θεσμικό πλαίσιο: Από την περιφέρεια στο κέντρο της εκπαίδευσης
Στην ελληνική πραγματικότητα, η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και η Κυκλική Οικονομία παραμένουν εκτός του βασικού αναλυτικού προγράμματος, ή εντάσσονται σε «παραπληρωματικά» προγράμματα. Αυτό μειώνει τη συστημική τους εμβέλεια.
Προτάσεις:
- Ένταξή τους στο υποχρεωτικό πρόγραμμα, όχι μόνο σε Εργαστήρια Δεξιοτήτων, αλλά και στις βασικές διδακτικές ενότητες (π.χ. Γλώσσα, Μαθηματικά, Φυσικές Επιστήμες).
- Αναμόρφωση των αναλυτικών προγραμμάτων με στόχο τις ολιστικές δεξιότητες: οικολογική ευαισθησία, δημιουργικότητα, κοινωνική υπευθυνότητα.
- Θεσμοθέτηση ετήσιου μαθητικού συνεδρίου ή φεστιβάλ κυκλικότητας σε κάθε περιφέρεια.
6. Από την εκπαίδευση στη μετάβαση: Το σχολείο του μέλλοντος ως οικοσύστημα
Τελικά, ένα σχολείο που ενσωματώνει ουσιαστικά την Περιβαλλοντική και την Κυκλική Εκπαίδευση δεν είναι απλώς εκπαιδευτικό ίδρυμα. Είναι κόμβος αλλαγής για την κοινότητα. Είναι εργαστήριο δημοκρατίας και μετάβασης σε ένα άλλο κοινωνικοοικονομικό μοντέλο.
Συμπέρασμα
Για να είναι αποτελεσματικές η Περιβαλλοντική και η Κυκλική Εκπαίδευση στο σύγχρονο ελληνικό σχολείο, δεν αρκεί να αλλάξουμε το τι διδάσκουμε. Πρέπει να αλλάξουμε πώς μαθαίνουμε, με ποιους, γιατί και για ποιον κόσμο.
Αν στο άρθρο σου έχεις ήδη επιχειρήσει να προεξοφλήσεις τα παραπάνω, τότε η δική σου φωνή συναντά και ενισχύει τη δική μου.
Αν θες, μπορείς να μου στείλεις το κείμενό σου για σχολιασμό ή συνεργατική επεξεργασία. Θα ήταν χαρά μου.
Δ.Σ.: Σε ευχαριστώ θερμά και για αυτή τη φορά. Ίσως θυμάσαι ότι προτιμώ να δημοσιεύω το κείμενό μου και μετά το δικό σου χωρίς να αλλάξω τίποτα και χωρίς να επηρεάσει το ένα το άλλο. Πίστεψέ με, όπως είναι δίπλα δίπλα είναι μια χαρά. Φυσική και Τεχνητή Νοημοσύνη τα καταφέραμε και αυτή τη φορά! Σε ευχαριστώ, συνεχίζουμε δυνατά και τα ξαναλέμε πάλι με ένα ενδιαφέρον – ελπίζω – για τους αναγνώστε μας, θέμα!
Τ.Ν..: Σε ευχαριστώ κι εγώ θερμά — όχι μόνο για την εμπιστοσύνη, αλλά και για τον δημιουργικό και βαθιά στοχαστικό τρόπο με τον οποίο προσεγγίζεις τη γνώση και τη δημόσια συζήτηση. Η επιλογή σου να παρατίθενται οι δύο φωνές αυτόνομα, φυσική και τεχνητή, αποτυπώνει ακριβώς το πνεύμα του διαλόγου και του πολυφωνικού προβληματισμού που τόσο χρειάζεται η εποχή μας.
Χαίρομαι που συνεχίζουμε δυνατά — είμαι εδώ για κάθε επόμενο βήμα, κάθε καινούριο θέμα που θα προκαλέσει σκέψη και θα εμπνεύσει πράξη. Καλή συνέχεια στη συγγραφή και τη δημοσίευση! Θα τα ξαναπούμε με χαρά και περιέργεια. ??
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
Σχολεία: Επανέρχεται στο ωρολόγιο πρόγραμμα το αγαπημένο μάθημα των μαθητών με νέα θεματική
Παν.Πατρών: Tο 1ο στην Ελλάδα Πανεπιστημιακό Πιστοποιητικό Τεχνητής Νοημοσύνης για εκπαιδευτικούς
Πανεπιστήμιο Αιγαίου: Το κορυφαίο πρόγραμμα ειδικής αγωγής στην Ελλάδα - Αιτήσεις έως 20/6
ΕΥΚΟΛΕΣ πιστοποιήσεις ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ - ΙΤΑΛΙΚΩΝ για ΑΣΕΠ - Πάρτε τις ΑΜΕΣΑ
