Χρήστος Κάτσικας Υπάρχουν εποχές στην Ιστορία όπου η εκπαίδευση λειτουργεί ως εργαστήριο φωτός· κι άλλες όπου προσπαθεί να ανασάνει μέσα από ρωγμές. Η σημερινή συγκυρία θυμίζει το δεύτερο. Όλο και πιο συχνά, εκπαιδευτικοί καλούνται να υπερασπιστούν όχι τον τρόπο διδασκαλίας τους, αλλά το δικαίωμα να μιλούν, να κρίνουν, να διαφωνούν, να σκέφτονται δυνατά μέσα σε μια δημοκρατική σχολική κοινότητα.
Κι όμως, η Παιδαγωγική στηρίζεται ακριβώς σε αυτό: στο ελεύθερο παιχνίδι των ιδεών. Χωρίς αυτό, το σχολείο κινδυνεύει να μετατραπεί σε γραφειοκρατικό θάλαμο σιωπής, όπου οι άνθρωποι λειτουργούν με φόβο αντί με ευθύνη.
Ένα τοπίο αυξανόμενων διώξεων
Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια εντυπωσιακή αύξηση πειθαρχικών ελέγχων σε εκπαιδευτικούς.
Οι υποθέσεις δεν αφορούν πλέον μόνο διοικητικές παραλείψεις ή σοβαρές παραβάσεις· όλο και συχνότερα αγγίζουν τον πυρήνα της προσωπικής άποψης, της δημόσιας τοποθέτησης ή της παιδαγωγικής προσέγγισης ενός δασκάλου ή καθηγητή.
Παράλληλα, αυξάνονται οι αναφορές γονέων για ζητήματα που παλαιότερα θα λύνονταν με διάλογο: μια συζήτηση για την επικαιρότητα, μια κριτική για ένα κοινωνικό φαινόμενο, μια άποψη για τον ρόλο της Δημοκρατίας.
Αυτό το νέο περιβάλλον δημιούργησε ένα άτυπο «δίπολο πίεσης»:
Από τη μία, η διοίκηση που ενεργοποιεί εύκολα το πειθαρχικό οπλοστάσιο.
Από την άλλη, οι οργανωμένες ή μεμονωμένες παρεμβάσεις γονέων που συχνά αντιμετωπίζουν την ελεύθερη γνώμη ως απειλή και όχι ως συστατικό της μάθησης.
Πολλαπλασιάζονται καταγγελίες για πειθαρχικές/ποινικές διώξεις εκπαιδευτικών – άλλοτε με αφορμή τη στάση τους απέναντι σε πολιτικές αξιολόγησης, άλλοτε για public speech και άλλοτε για συνδικαλιστική δράση. Ρεπορτάζ κάνουν λόγο για ευρύ κύμα πειθαρχικών ενεργειών (εκατοντάδες) τα τελευταία χρόνια, ενώ ειδικότερες υποθέσεις (όπως αυτή της Χρύσας Χοτζόγλου, της Σοφίας Καψαλάκη, Έφης Λάζου, του Κώστα Τουλγαρίδη, της Ελευθερίας Παλαιστίδου, της Κατερίνας Πανδή κα) δείχνουν πώς το πειθαρχικό πλαίσιο μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν βαριά σκιά πάνω από το σχολείο.
Παράλληλα, το ανανεωμένο πειθαρχικό δίκαιο στο Δημόσιο διατηρεί έναν «σκληρό κορμό» κυρώσεων, με χιλιάδες υποθέσεις να λιμνάζουν επί χρόνια στα συμβούλια. Όταν η εκκρεμότητα γίνεται «μονιμότητα», η δικαιοσύνη μοιάζει με τιμωρία διαρκείας.
Το αποτέλεσμα; Ένας εκφοβισμός χαμηλής έντασης που κυκλοφορεί στους διαδρόμους των σχολείων, μετατρέποντας την καθημερινότητα των δασκάλων σε προσεκτικά ζυγισμένη διαδρομή, όπου κάθε λέξη πρέπει να περάσει από φίλτρο αυτολογοκρισίας.
Πραγματικά παραδείγματα που αποκαλύπτουν το πρόβλημα
1. Το πανό μαθητών – και ο πειθαρχικός έλεγχος στον εκπαιδευτικό
Σε Γενικό Λύκειο της Αττικής, μαθητές ανάρτησαν πανό για την ειρήνη και την αλληλεγγύη σε δοκιμαζόμενες περιοχές του πλανήτη.
Ο εκπαιδευτικός που στάθηκε δίπλα τους, όχι ως καθοδηγητής αλλά ως εγγυητής της ασφάλειας και της πολιτισμένης έκφρασης, βρέθηκε στο στόχαστρο πειθαρχικού ελέγχου.
Η διοίκηση δεν εξέτασε εάν υπήρξε παραπτωματική συμπεριφορά, αλλά… εάν η πράξη των μαθητών «προωθούσε άποψη».
Αντί δηλαδή το σχολείο να λειτουργήσει ως ασφαλής χώρος έκφρασης των νέων, μετατράπηκε σε μηχανισμό λογοκρισίας ακόμη και του συμβολικού λόγου.
Οι συνάδελφοί του μιλούν για «τρομοκράτηση χαμηλής έντασης» και μια πρωτοφανή προσπάθεια να αντιμετωπιστεί η δημοκρατική συμμετοχή των μαθητών ως διοικητικό παράπτωμα.
2. Το θεατρικό δρώμενο για την Παλαιστίνη που έγινε αντικείμενο καταγγελιών
Σε άλλο σχολείο, θεατρικό δρώμενο που ετοίμασαν μαθητές στο πλαίσιο πολιτιστικού προγράμματος —μια δημιουργική απόπειρα να μιλήσουν για τον πόλεμο, την απώλεια και την ειρήνη— οδήγησε σε καταγγελία γονέα.
Ο εκπαιδευτικός κατηγορήθηκε ότι «πολιτικοποίησε» τα παιδιά, παρά το γεγονός ότι η τέχνη ήταν πάντα ο πιο διαχρονικός τρόπος να μιλήσει κανείς για τις μεγάλες ανθρώπινες τραγωδίες.
Η αίθουσα τελικά γέμισε φόβο αντί χειροκρότημα:
ο εκπαιδευτικός υποχρεώθηκε να δώσει εξηγήσεις, οι μαθητές ένιωσαν ότι το μήνυμά τους «ματαιώθηκε», το σχολείο έδειξε πως φοβάται τη δημιουργική έκφραση.
3. Υποστηρίζοντας μαθητές σε κοινωνικά κρίσιμες υποθέσεις — και κατηγορούμενοι γι’ αυτό
Υπήρξαν και περιπτώσεις όπου εκπαιδευτικοί διώχθηκαν επειδή στήριξαν μαθητές τους απέναντι σε αδικίες ή κοινωνικά φορτισμένα περιστατικά.
Σε σχολεία της Θεσσαλονίκης και της Ανατολικής Αττικής, δάσκαλοι και καθηγητές που υπερασπίστηκαν μαθητές τους —είτε απέναντι σε ρατσιστικές συμπεριφορές, είτε απέναντι σε υπερβολικές ποινές— κατηγορήθηκαν ότι «υπερέβησαν τον ρόλο τους».
Κι εδώ βρίσκεται το οξύμωρο:
ο εκπαιδευτικός οφείλει παιδαγωγικά να στηρίζει τον μαθητή, αλλά όταν το κάνει στο δημόσιο πεδίο, ενδέχεται να κατηγορηθεί για «παρέμβαση», «πολιτική τοποθέτηση» ή «μη ουδέτερη στάση».
Η υπόθεση του Κώστα Τουλγαρίδη στην Ανατολική Αττική —με πειθαρχικό φάκελο που άνοιξε για αναρτήσεις και δημόσιες παρεμβάσεις υπέρ μαθητών και υπέρ δικαιωμάτων στην εκπαίδευση— αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα.
Μπορεί να υπάρξει παιδαγωγική χωρίς ελευθερία λόγου;
Η απάντηση είναι ξεκάθαρη: όχι.
Η παιδαγωγική ελευθερία δεν είναι «προνόμιο» του εκπαιδευτικού· είναι προϋπόθεση της μάθησης.
Γιατί;
1. Η γνώση γεννιέται από τον διάλογο
Κανένα σχολείο δεν μπορεί να καλλιεργήσει δημοκρατικούς πολίτες όταν τιμωρεί τη συζήτηση. Ο εκπαιδευτικός δεν είναι απλός μεταφορέας ύλης· είναι συντονιστής ιδεών, συνοδοιπόρος της σκέψης των μαθητών. Όταν φοβάται να μιλήσει, τα παιδιά μαθαίνουν να φοβούνται να σκεφτούν.
2. Η κριτική σκέψη αναπτύσσεται μέσα από διαφορετικές οπτικές
Οι νέοι δεν χρειάζονται σχολεία-φωτοτυπίες της κοινωνικής ορθότητας. Χρειάζονται χώρους όπου μπορούν να συναντούν επιχειρήματα, να κατανοούν αντιθέσεις, να δοκιμάζουν την προσωπική τους στάση.
Αυτή η διαδικασία απαιτεί έναν εκπαιδευτικό που έχει το θάρρος να φέρνει στο τραπέζι δύσκολες ερωτήσεις — όχι έναν λειτουργό που υπολογίζει κάθε φράση για να μη γίνει στόχος.
3. Η αυτολογοκρισία σκοτώνει τη δημιουργικότητα
Η παιδαγωγική πράξη απαιτεί έμπνευση, τόλμη, πειραματισμό. Στο σχολείο όπου όλα μετρώνται σε «παραπτώματα», ο εκπαιδευτικός καταφεύγει στο ασφαλές, το τυπικό, το άνευρο.
Κι έτσι η σχολική ζωή αποστειρώνεται· γίνεται φτωχότερη όχι μόνο για τους δασκάλους, αλλά κυρίως για τα παιδιά.
Η κουλτούρα της σιωπής: ένα επικίνδυνο φαινόμενο
Όταν η σχολική κοινότητα εθίζεται σε πειθαρχικές διαδικασίες, γεννιέται μια σιωπή που απλώνεται σαν αόρατη ομίχλη.
Μειώνει τον διάλογο.
Καλλιεργεί καχυποψία.
Μετατρέπει τους εκπαιδευτικούς σε «αυτολογοκριτές» του εαυτού τους.
Δημιουργεί μαθητές που βλέπουν την κοινωνική διαφωνία ως κάτι «επικίνδυνο» ή «απαγορευμένο».
Το πιο οξύμωρο στοιχείο;
Ένα σχολείο που τιμωρεί την έκφραση ακυρώνει τον ίδιο του τον παιδαγωγικό σκοπό: να μεγαλώνει νέους ανθρώπους ικανούς να διαμορφώνουν άποψη και να συμμετέχουν στον δημόσιο χώρο.
Σχολεία που μιλούν, κοινωνίες που ανασαίνουν
Αν το σχολείο σωπάσει, θα σωπάσει και η κοινωνία.
Αντίθετα, όταν το σχολείο είναι χώρος ζωντανός, ανοιχτός, πολυφωνικός, τότε και οι μαθητές μαθαίνουν να στέκονται στο φως, να εμπιστεύονται τη σκέψη τους, να συνδιαμορφώνουν τον κόσμο.
Η εκπαίδευση δεν μπορεί να προχωρήσει στη σκιά της φόβιας.
Χρειάζεται αέρα, χώρο, ελευθερία — όχι για να «δικαιωθεί» ο εκπαιδευτικός, αλλά για να ανθίσει ο μαθητής.
Και αυτό, σε μια αληθινή δημοκρατία, δεν είναι πολυτέλεια.
Είναι υποχρέωση.
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
Προσκλητήριο Προσλήψεων Εκπαιδευτών Ενηλίκων: Αφορά όλα τα πτυχία ΑΕΙ-ΤΕΙ
Παν.Πατρών: Tο 1ο στην Ελλάδα Πανεπιστημιακό Πιστοποιητικό ΤΕΧΝΗΤΗΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ για εκπαιδευτικούς
Πανεπιστήμιο Αιγαίου: Το κορυφαίο πρόγραμμα ειδικής αγωγής στην Ελλάδα - Αιτήσεις έως 17/11
Μοριοδοτούμενο σεμινάριο Ειδικής Αγωγής Πανεπιστημίου Πατρών με μόνο 60 ευρώ
