Η σύγχρονη εκπαιδευτική πραγματικότητα καλείται να ανταποκριθεί σε σύνθετες κοινωνικές, περιβαλλοντικές και πολιτισμικές προκλήσεις. Η παραδοσιακή διάκριση των μαθημάτων και των επιστημονικών πεδίων αποδεικνύεται ανεπαρκής μπροστά στην ανάγκη για ολιστική, βιωματική και κοινωνικά υπεύθυνη μάθηση. Στο πλαίσιο αυτό, οι έννοιες της διεπιστημονικότητας και της δια-επιστημονικότητας αποκτούν ιδιαίτερη σημασία. Παράλληλα, πολιτικές όπως τα Εργαστήρια Δεξιοτήτων και οι Δράσεις Ενεργού Πολίτη επιχειρούν να ενσωματώσουν αυτές τις αρχές στην ελληνική σχολική τάξη. Κεντρικός πυλώνας αυτής της μετατόπισης είναι η Έρευνα Δράση, ως μέσο αναστοχαστικής και συμμετοχικής εκπαιδευτικής καινοτομίας.
Διεπιστημονικότητα και Διαεπιστημονικότητα: Θεωρητική Διάκριση
Η διεπιστημονικότητα αναφέρεται στη συνεργασία διαφορετικών επιστημονικών πεδίων για την επίλυση κοινών προβλημάτων. Κάθε επιστήμη διατηρεί τη δική της μεθοδολογία και συμβάλλει από τη δική της σκοπιά, χωρίς όμως να αλλοιώνει τα όριά της.
Αντίθετα, η δια-επιστημονικότητα υπερβαίνει τα όρια των επιστημών, αποδομεί τη στεγανότητα των γνωστικών πεδίων και αναζητά τη σύνθεση όχι μόνο θεωρητικών αλλά και βιωματικών, κοινωνικών και ηθικών πλαισίων γνώσης (Nicolescu, 2002 & Ζούκης 2007). Η γνώση σε δια-επιστημονικό πλαίσιο δεν προϋπάρχει – συγκροτείται μέσα από αλληλεπίδραση, πράξη και αναστοχασμό.
Τα Εργαστήρια Δεξιοτήτων ως Διεπιστημονική Παιδαγωγική Πρακτική
Η εισαγωγή των Εργαστηρίων Δεξιοτήτων στα ελληνικά σχολεία αποτέλεσε σημαντικό βήμα προς μια περισσότερο ευέλικτη και βιωματική προσέγγιση της μάθησης. Εστιάζουν σε τέσσερις βασικούς θεματικούς άξονες: ζωή – περιβάλλον, δημιουργικότητα – καινοτομία, κοινωνική ευθύνη και ευ ζην. Οι μαθητές καλούνται να εμπλακούν σε σχέδια δράσης (projects), όπου ενεργοποιούν γνώσεις από πολλούς τομείς: επιστήμες, τέχνες, γλώσσα, τεχνολογία.
Αυτή η πρακτική αναδεικνύει τη διεπιστημονικότητα, καθώς:
- Ο εκπαιδευτικός συνδυάζει εργαλεία από διαφορετικά γνωστικά αντικείμενα
- Η μάθηση οργανώνεται γύρω από προβλήματα, και όχι με βάση το αναλυτικό πρόγραμμα
- Η γνώση αποκτά πλαίσιο χρήσης, ενισχύοντας τη σύνδεση σχολείου – πραγματικής ζωής
Ωστόσο, η διεπιστημονική προσέγγιση συχνά παραμένει γνωσιοκεντρική και οργανώνεται από τον δάσκαλο. Ο μαθητής συμμετέχει ενεργά, αλλά εντός ενός προκαθορισμένου πλαισίου.
Οι Δράσεις Ενεργού Πολίτη ως Πυρήνας Δια-επιστημονικής Μάθησης
Οι Δράσεις Ενεργού Πολίτη, που εισήχθησαν προσφάτως ως νέα πρωτοβουλία του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής (ΙΕΠ), επιδιώκουν κάτι βαθύτερο: να καταστήσουν τους μαθητές υποκείμενα της αλλαγής. Η μαθησιακή διαδικασία ξεκινά από την εμπειρία, την τοπική πραγματικότητα, τα κοινωνικά ζητήματα που οι ίδιοι οι μαθητές εντοπίζουν. Ο ρόλος του εκπαιδευτικού δεν είναι να καθοδηγεί τη γνώση, αλλά να διευκολύνει τον αναστοχασμό, την ερώτηση, την πολιτική φαντασία.
Σε αυτό το πλαίσιο, η δια-επιστημονικότητα γίνεται πράξη:
- Η γνώση συν-δημιουργείται από μαθητές και εκπαιδευτικούς
- Συνδέονται γνωστικά, κοινωνικά, ηθικά και πολιτισμικά στοιχεία
- Η εκπαίδευση μετατρέπεται σε μέσο κοινωνικής παρέμβασης, όχι μόνο μετάδοσης
Η δράση δεν είναι προσομοίωση – είναι παρέμβαση στην κοινότητα, στη σχολική κουλτούρα, στις σχέσεις. Η διαφορά με τα Εργαστήρια Δεξιοτήτων είναι βαθιά: το πλαίσιο δεν είναι μόνο παιδαγωγικό, αλλά και πολιτικό (με την έννοια της ενεργού συμμετοχής στον δημόσιο χώρο)
Η Συμβολή της Έρευνας Δράσης: Από τη Μετάδοση στη Συν-Κατασκευή
Η Έρευνα Δράσης (Action Research) αποτελεί το μεθοδολογικό υπόβαθρο που στηρίζει τη μετάβαση από τη διεπιστημονική στην κριτική δια-επιστημονική προσέγγιση. Πρόκειται για συμμετοχική, αναστοχαστική διαδικασία, στην οποία οι εκπαιδευτικοί (και συχνά και οι μαθητές) γίνονται ερευνητές της δικής τους πρακτικής.
- Μέσα από την Έρευνα Δράσης:
- Αναγνωρίζονται πραγματικά προβλήματα της σχολικής ζωής
- Εφαρμόζονται νέες πρακτικές, οι οποίες αξιολογούνται και τροποποιούνται
- Η εκπαιδευτική κοινότητα ενεργοποιείται ως φορέας αλλαγής
Στις Δράσεις Ενεργού Πολίτη, η Έρευνα Δράσης είναι ενσωματωμένη διαδικασία: οι ίδιοι οι μαθητές τεκμηριώνουν τις δράσεις τους, στοχάζονται πάνω στις επιπτώσεις, επανασχεδιάζουν. Δεν μαθαίνουν για την κοινωνία — μαθαίνουν μέσα στην κοινωνία και μετασχηματίζουν την ίδια τους την εμπειρία.
Οι Δράσεις Ενεργού Πολίτη και το Ευρωπαϊκό Πλαίσιο Ικανοτήτων
Το Ευρωπαϊκό Πλαίσιο Αναφοράς για τις Βασικές Ικανότητες για τη Δια Βίου Μάθηση (2006) προσδιορίζει 8 βασικές ικανότητες που θεωρούνται απαραίτητες για κάθε πολίτη της Ευρώπης. Οι Δράσεις Ενεργού Πολίτη δεν λειτουργούν απλώς ως σχολικές δραστηριότητες, αλλά ως παιδαγωγικά περιβάλλοντα ανάπτυξης αυτών των ικανοτήτων:
- Κοινωνική και Πολιτική Ικανότητα: είναι ο κεντρικός άξονας των δράσεων, αφού οι μαθητές δρουν συλλογικά για κοινωνικά ζητήματα, καλλιεργώντας ενσυναίσθηση, δημοκρατία και αίσθημα ευθύνης.
- Πρωτοβουλία και Επιχειρηματικότητα: οι μαθητές σχεδιάζουν και υλοποιούν δράσεις, μαθαίνουν να παίρνουν πρωτοβουλίες και να βρίσκουν δημιουργικές λύσεις.
- Ικανότητα "Μάθησης πώς να Μαθαίνεις": μέσα από αναστοχασμό και συνεργασία, ενισχύεται η αυτορρύθμιση και η μεταγνωστική ικανότητα.
- Ψηφιακή Ικανότητα: οι μαθητές χρησιμοποιούν τεχνολογικά εργαλεία για να παρουσιάσουν και να επικοινωνήσουν τις δράσεις τους.
- Γραμματισμός: παράγουν ποικιλία γραπτών και προφορικών κειμένων για να υποστηρίξουν τη δράση τους.
- Μαθηματικός και Επιστημονικός Γραμματισμός: όταν οι δράσεις περιλαμβάνουν έρευνα, στατιστικά ή περιβαλλοντική τεκμηρίωση.
- Πολιτισμική Συνείδηση και Έκφραση: οι δράσεις εμπλέκουν μορφές τέχνης, πολιτισμική ταυτότητα και δημιουργική έκφραση.
- Πολυγλωσσική Ικανότητα: ενισχύεται μέσω διαπολιτισμικών προσεγγίσεων ή συνεργασιών.
Έτσι, οι Δράσεις Ενεργού Πολίτη δεν προωθούν απλώς επιμέρους δεξιότητες, αλλά ενσωματώνουν όλο το πνεύμα του Ευρωπαϊκού Πλαισίου, προσφέροντας έναν ολοκληρωμένο, δια-επιστημονικό και κριτικό τρόπο ανάπτυξης των ικανοτήτων των μαθητών ως ενεργών πολιτών της Ευρώπης.
Συμπεράσματα
Η πορεία από τη διεπιστημονική στην δια-επιστημονική προσέγγιση δεν είναι γραμμική ούτε αυτονόητη. Απαιτεί παιδαγωγική καινοτομία, τόλμη και μετατόπιση στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τη γνώση, τον ρόλο του σχολείου και τον σκοπό της μάθησης. Τα Εργαστήρια Δεξιοτήτων αποτέλεσαν ένα κρίσιμο πρώτο βήμα, ενώ οι Δράσεις Ενεργού Πολίτη ανοίγουν τον δρόμο για ένα πιο ριζοσπαστικό μοντέλο εκπαίδευσης, όπου ο μαθητής δεν εκπαιδεύεται μόνο για τη ζωή, αλλά μέσα από τη ζωή. Η Έρευνα Δράσης λειτουργεί ως γέφυρα ανάμεσα στη θεωρία και την πράξη, επιτρέποντας στο σχολείο να γίνει κοινότητα μάθησης, αναστοχασμού και κοινωνικής αλλαγής.
Βιβλιογραφία
- Dewey, J. (1938). Experience and Education. Macmillan.
- European Commission. (2006). Key Competences for Lifelong Learning. Luxembourg: Publications Office of the European Union.
- Klein, J. T. (1990). Interdisciplinarity: History, theory, and practice. Wayne State University Press.
- Max-Neef, M. A. (2005). Foundations of transdisciplinarity. Ecological Economics, 53(1), 5–16. https://doi.org/10.1016/j.ecolecon.2005.01.014
- Nicolescu, B. (2002). Manifesto of transdisciplinarity (K.-C. Voss, Trans.). SUNY Press.
- Nowotny, H., Scott, P., & Gibbons, M. (2001). Re-thinking science: Knowledge and the public in an age of uncertainty. Polity Press.
- Repko, A. F., Szostak, R., & Buchberger, M. P. (2016). Introduction to interdisciplinary studies (2nd ed.). SAGE Publications.
- Ζούκης Νίκος (2008).Η δια-επιστημονικότητα που μεταφράστηκε ως «διαθεματικότητα», η σημασία της ευαίσθητης εξάρτησης από τις αρχικές συνθήκες και η νέα προοπτική» στο Θέματα Ειδικής Αγωγής τ.41, σ.σ. 75-82 & τ.42, σ.σ.80-89 ηλεκτρονικά διαθέσιμο στο: https://nikzoukisthesisantithesis.blogspot.com/2021/12/2008-41-42.html
- Ζούκης Νίκος (2016). Νέες προσεγγίσεις στην Επιστήμη της Αγωγής, στην ιστοσελίδα της Παιδαγωγικής Εταιρείας Ελλάδος https://www.pee.gr/wp-content/uploads/%CE%97-%CE%95%CE%A0%CE%99%CE%A3%CE%A4%CE%97%CE%9C%CE%97-%CE%A4%CE%97%CE%A3-%CE%91%CE%93%CE%A9%CE%93%CE%97%CE%A3.pdf
- Ζούκης Νίκος (2021) Οι προκλήσεις στο πεδίο της εκπαίδευσης: Εποχή συγκλίσεων, συνθέσεων, υπέρβασης αντιφάσεων και συνδιαμόρφωσης νέων οραμάτων στο https://www.alfavita.gr/ekpaideysi/355936_oi-prokliseis-sto-pedio-tis-ekpaideysis
- Ζούκης Νίκος κ ά. (2024). Οδηγός Καλών Πρακτικών στην Έρευνα – Δράση, διαθέσιμο στον ιστότοπο του 3ου Δημ.Σχ, Παπάγου https://papagos3.blogspot.com/2025/07/blog-post_29.html
- Ζούκης Νίκος, (2007) Τρία ερωτήματα για την έρευνα-δράση και η αναζήτηση νέας προοπτικής στα ηλεκτρονικά πρακτικά του 4ου Πανελληνίου Συνεδρίου του Ελληνικού Ινστιτούτου Εφαρμοσμένης Παιδαγωγικής και Εκπαίδευσης (ΕΛΛ.Ι.Ε.Π.Ε.Κ), www.elliepek.gr/documents/4o_synedrio_eisigiseis/195_201.pdf, σ.σ. 195-201
- Ζούκης Νίκος, (2007). Ανθρώπινα Συστήματα και θεωρία του Χάους: Διασυνδέσεις και Αναδύσεις, Αθήνα, Ατραπός
- Ζούκης Νίκος (2025). Από την Επιμόρφωση στη Μετεκπαίδευση: Πως οι Δράσεις του Ενεργού Πολίτη αλλάζουν το Σχολείο στο https://www.alfavita.gr/ekpaideysi/483386_apo-tin-epimorfosi-sti-metekpaideysi-pos-oi-draseis-energoy-politi-allazoyn?
- ΙΕΠ (2023). Οδηγός Υλοποίησης Δράσεων Ενεργού Πολίτη. https://iep.edu.gr/el/gene-draseis-energoy-politi
Ζούκης Νίκος: Εκπαιδευτικός – Ερευνητής
Διευθυντής 3ου Δημ. Σχ. Παπάγου
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
Προσοχή! Νέο κύμα καύσωνα από σήμερα Κυριακή με διάρκεια και κινδύνους – Ποιες περιοχές θα «καούν»
Παν.Πατρών: Tο 1ο στην Ελλάδα Πανεπιστημιακό Πιστοποιητικό Τεχνητής Νοημοσύνης για εκπαιδευτικούς
Πανεπιστήμιο Αιγαίου: Το κορυφαίο πρόγραμμα ειδικής αγωγής στην Ελλάδα - Αιτήσεις έως 14/7
ΕΥΚΟΛΕΣ πιστοποιήσεις ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ - ΙΤΑΛΙΚΩΝ για ΑΣΕΠ - Πάρτε τις ΑΜΕΣΑ
