Από το 2017 και κάθε χρόνο η 9η Φεβρουαρίου έχει καθιερωθεί και γιορτάζεται ως η Παγκόσμια Ημέρα Ελληνικής Γλώσσας, συνδεδεμένη με την ημερομηνία θανάτου (9 Φεβρουαρίου 1857) του Εθνικού μας ποιητή Διονυσίου Σολωμού. Η πρωτοβουλία ανήκει στον Νεοελληνιστή, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Καλαβρίας και ηγετικό στέλεχος της Ελληνικής Ομογένειας στην Ιταλία, Ιωάννη Κορίνθιο, ο οποίος είχε την ιδέα και πρωταγωνίστησε στην κινητοποίηση των κλασικών λυκείων και της Ελληνικής Κοινότητας της Νάπολης και Καμπανίας για την καθιέρωση της ημέρας αυτής.
Στο αρχικό σχέδιο νόμου προτεινόταν η 20ή Μαΐου, ημέρα γέννησης του Σωκράτη, αλλά τελικά με Κοινή Υπουργική Απόφαση των Υπουργών Εσωτερικών, Εξωτερικών και Παιδείας της Ελλάδας επικράτησε η 9η Φεβρουαρίου, ημέρα μνήμης του Εθνικού μας ποιητή.
Γιατί όμως η Ελληνική Γλώσσα; Είναι το ερώτημα που ίσως θα άφηνε αμήχανο έναν σημερινό Έλληνα μαθητή. Αν και η γλώσσα είναι το πιο ζωντανό, το πιο δυναμικό, το πιο εύχρηστο, το πιο ιδιαίτερο ατομικό και κοινωνικό δεδομένο αλλά και το πιο πρωτεϊκό στοιχείο της ανθρώπινης συγκρότησης, εντούτοις είναι και ένα αφαιρετικό δεδομένο το οποίο δύσκολα περιχαρακώνεται σε ορισμούς και διασαφήσεις.
Ειδικότερα η ελληνική γλώσσα που μιλιέται και γράφεται αδιατάρακτα για χιλιετηρίδες, και που έχει συνδεθεί με την παγκόσμια σκέψη και προσφορά σε όλα τα είδη του λόγου, της τέχνης, του θεάτρου, της επιστήμης, της τεχνολογίας, της φιλοσοφίας, της ρητορικής και της πολιτικής σκέψης και μάλιστα με μοναδική διανοητική ένταση, δεν είναι εύκολο να αιχμαλωτιστεί και να πειθαρχήσει σε περιορισμένες, επιφανειακές απαντήσεις.
Αρκεί να σκεφτούμε πώς θα μπορούσε να αποδοθεί στην αγγλική γλώσσα η γλωσσική ιδιόλεκτος ενός Καβάφη, ενός Παπαδιαμάντη ή το γλωσσικό περιβάλλον του δημοτικού τραγουδιού. Ή πώς θα μπορούσε να αποδοθεί η λέξη «παλληκάρι» (με την παλιά-ανορθόγραφη τώρα- ορθογραφία), και το ήθος λέξεων δεμένων με την ιστορία και την ποιητική φύση ανθρώπων που εκφράζουν τον ηλεκτρισμό της ιστορίας με τις λέξεις τους.
Στο κλασικό λεξικό της αρχαίας ελληνικής των Liddell και Scott περιέχονται 125.000 λέξεις, πλήθος από τις οποίες έχουν περάσει σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες, όχι μονάχα ως επιστημονική ορολογία αλλά και στην καθημερινή ζωή. Στην αγγλική γλώσσα λ.χ. έχουν περάσει 6000 λέξεις, ενώ η σπουδαία Αμερικανίδα ελληνίστρια Μαριάν Μακ Ντόναλντ υποστηρίζει ότι το σύνολο των ελληνικών λέξεων σήμερα ξεπερνάει τις 600.000 , είναι δηλαδή 3,4 φορές περισσότερες από τις αγγλικές και 4,3 φορές περισσότερες από τις ελληνικές.
Τα παραπάνω είναι απλώς κάποια ποσοτικά στοιχεία, τα οποία όμως υποδηλώνουν ότι στον πλούτο των λέξεων υπάρχει εμφυτευμένος ομ πλούτος και η ευελιξία της ανθρώπινης νόησης, η ευρύτητα πνεύματος, η ικανότητα επικοινωνίας με πολύ λεπτές αποχρώσεις νοημάτων αλλά και η ψυχική και συναισθηματική έκφραση και επικοινωνία.
Ανήμερα της Παγκόσμιας Ημέρας της Ελληνικής Γλώσσας ο ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ ΦΙΛΟΛΟΓΩΝ ΛΕΥΚΑΔΑΣ παραδίνει το προκλητικό θέμα της Ελληνικής Γλώσσας για μια πρώτη διεργασία σκέψεων και προβληματισμών σε δύο εμβληματικές μορφές της σπουδής της ελληνικής γλώσσας. Στον Ομότιμο Καθηγητή Γλωσσολογίας και Ακαδημαϊκό Χριστόφορο Χαραλαμπάκη, ο οποίος μελέτησε την ελληνική γλώσσα, αγάπησε, δίδαξε, ερεύνησε διαχρονικά και συγχρονικά την ελληνική γλώσσα, την τίμησε και την τιμά με την εκφορά του προσωπικού του λόγου, τη συγκίνηση από την αναστροφή της. και μετουσιώνοντας το υψηλό ήθος της ελληνικής γλώσσας σε δικό του επιστημονικό, παιδαγωγικό και ανθρώπινο ήθος.
Και στην ιρλανδικής καταγωγής Αμερικανίδα καθηγήτρια Κλασικών Σπουδών Μαριάν Μακ Ντόναλντ, μια από τις επιφανέστερες ελληνίστριες εν ζωή σήμερα. Από το 1972 είχε την ιδέα της ψηφιοποίησης της αρχαίας ελληνικής γραμματείας και αργότερα προχώρησε σε μια δωρεά 1.000.000 δολαρίων στο Πανεπιστήμιο Ιρβάιν της Καλιφόρνια για να αρχίσει το πρόγραμμα καταχώρισης της ελληνικής γραμματείας σε ψηφιακή βάση δεδομένων. Αυτό το έργο ονομάστηκε Thesaurus Linguae Graecae (TLG). Εκατομμύρια λέξεις, αναρίθμητες σελίδες, ανεκτίμητοι θησαυροί της ελληνικής σκέψης έχουν γίνει προσβάσιμα στην παγκόσμια κοινότητα, μια ακαταπόνητη προσπάθεια η οποία συνεχίζεται αδιάκοπα και περιλαμβάνει έργα Ελλήνων συγγραφέων μέχρι και τον εικοστό αιώνα.
Με την υπόσχεση ότι ο Σύνδεσμος Φιλολόγων Λευκάδας έχει προγραμματίσει και θα πραγματοποιήσει προσεχώς ενδιαφέρουσες εκδηλώσεις και δράσεις για το θέμα της ελληνικής γλώσσας και την ανάδειξή του στα σχολεία και στους μαθητές, ώστε να συνειδητοποιήσουν την ευθύνη απέναντι στη μεγάλη κληρονομιά που περνάει στην άξια γενιά τους, ας ακούσουμε τώρα τους δύο σπουδαίους επιστήμονες σε αποσπάσματα σημαντικών τους συνεντεύξεων.
Χριστόφορος Χαραλαμπάκης: Η δύναμη της γλώσσας ισοδυναμεί με βόμβα μεγατόνων
Από συνέντευξη στην Εύα Κακλειδάκη με αφορμή την έκδοση Χρηστικού Λεξικού της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών
Η γλώσσα είναι δύναμη κ. Χαραλαμπάκη;
Βεβαίως και είναι δύναμη που ισοδυναμεί με βόμβα μεγατόνων. Η γλώσσα δεν είναι μόνο «σύστημα επικοινωνίας», όπως γράφουν τα περισσότερα λεξικά, και όπως διδάσκονται οι μαθητές στο σχολείο, αλλά και όργανο επιβολής και επικυριαρχίας. Η φωτεινή πλευρά της γλώσσας, η μαγεία του λογοτεχνικού και δοκιμιακού ύφους, έχει μελετηθεί εκτενώς, σε αντίθεση με τη σκοτεινή πλευρά της, η οποία παραμένει ανεξερεύνητη. Πολλές διαφημίσεις, με επίκεντρο την εικόνα και τη μουσική, δεν είναι καθόλου αθώες. Αρκετοί καταναλωτές πέφτουν θύματα των παραπλανητικών διαφημίσεων, ενώ δεν υποψιάζονται τη δύναμη της γκρίζας διαφήμισης η οποία στοχεύει κατ’ ευθείαν στο υποσυνείδητο.
Το προφητικό βιβλίο του George Orwell 1984 αναδεικνύει με τον «Μεγάλο Αδελφό» την ανελέητη δύναμη της προπαγάνδας. Οι εχθροπραξίες και οι πολεμικές συρράξεις φέρνουν στην επιφάνεια την κυνική αλλοίωση και διαστρέβλωση των εννοιών και από τα δύο αντιμαχόμενα μέρη, όπως έδειξε ο πάντα επίκαιρος Θουκυδίδης περιγράφοντας τις ολέθριες συνέπειες του Πελοποννησιακού Πολέμου.
Ένας από τους κορυφαίους επιστήμονες του εικοστού αιώνα, ο κοινωνιολόγος και φιλόσοφος Pierre Bourdieu (1930-2002), στο βιβλίο του Langage et pouvoir symbolique, ελληνική μετάφραση: Γλώσσα και συμβολική εξουσία, έδειξε ότι οι γλωσσικές εξωτερικεύσεις μπορούν να γίνουν κατανοητές ως το προϊόν της σχέσης ανάμεσα στη «γλωσσική αγορά» και το «γλωσσικό σύνηθες» (habitus). O θεολόγος και φιλόσοφος Θωμάς Ακινάτης (13ος αι.) μετέφρασε την αριστοτελική έννοια ἕξις με τη λέξη habitus, στην οποία ο Bourdieu συμπύκνωσε τα πρότυπα αντίληψης και δράσης, τις στάσεις και συμπεριφορές που αποκτά το άτομο μέσω της κοινωνικοποίησης. Η γλωσσική χρήση δεν είναι μια τυποποιημένη διαδικασία. Βρίσκεται σε συνάρτηση με κοινωνιογλωσσολογικές παραμέτρους, όπως είναι η ηλικία, το φύλο, η κοινωνική τάξη, το μορφωτικό επίπεδο κ.ά.
Η πολιτική είναι η αρένα στην οποία διακυβεύεται ο συμβολικός χαρακτήρας της εξουσίας, με την έννοια ότι τα λόγια πρέπει να γίνουν πράξεις. Επηρεασμένος πρωτίστως από τον Bourdieu, έγραψα τη μελέτη «Η εξουσία της γλώσσας και η γλώσσα της εξουσίας» η οποία δημοσιεύτηκε στο 2015 στο περιοδικό Γλωσσολογία. Εκεί δείχνω με παραδείγματα ότι μέσω της γλώσσας παραποιείται η εικόνα του κόσμου, διαστρεβλώνεται η πραγματικότητα, διαμορφώνονται στάσεις και συμπεριφορές και επανενισχύονται ήδη υπάρχουσες προκαταλήψεις. Η έκφραση «μεταναστευτικά κύματα» δεν είναι μια αθώα μεταφορική εικόνα. Παραπέμπει έμμεσα στην απειλή και τον κίνδυνο πλημμύρας για την οποία υπεύθυνοι θεωρούνται οι δυστυχείς μετανάστες.
Έχετε αναφέρει ότι η ελληνική γλώσσα αποτελεί μοναδικό φαινόμενο στην ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού. Γιατί;
Υπάρχουν λόγιοι και επιστήμονες οι οποίοι με υπέρμετρο ζήλο εκθειάζουν «το μεγαλείο της ελληνικής γλώσσας» με γενικότητες και υποκειμενικές κρίσεις που δεν συνάδουν με την επιστημονική τεκμηρίωση. Ο παλαιάς κοπής ρητορισμός, σε υπερθετικό πάντα βαθμό, ότι η ελληνική γλώσσα είναι η «ωραιότερη», η «πιο εύηχη» και η «πλουσιότερη», γλώσσα του κόσμου, σαγηνεύει πολλούς οι οποίοι νιώθουν δικαιολογημένη υπερηφάνεια, αλλά για λάθος λόγους […]
Άλλοι είναι οι αντικειμενικώς εξακριβώσιμοι λόγοι που πρέπει να μας κάνουν υπερήφανους για της ελληνική γλώσσα. Τους απαριθμώ εν τάχει: 1. Η ελληνική γλώσσα έχει ζωή τουλάχιστο 4.000 χρόνων προφορικής και 3.500 χρόνων γραπτής παράδοσης. Είναι η αρχαιότερη γλώσσα της Ευρώπης και η μόνη, με εξαίρεση δύο κινεζικές διαλέκτους, που παρουσιάζει αδιάσπαστη συνέχεια. 2. Τα Ομηρικά έπη, η Ιλιάδα και η Οδύσσεια, μεταφρασμένα, όπως και η Αγία Γραφή, σε όλες τις γλώσσες του κόσμου, αποτελούν αθάνατα μνημεία λόγου με απαράμιλλη αισθητική και νοηματική πληρότητα. 3. Επί έξι αιώνες (300 π. Χ. - 300 μ.Χ.) η Ελληνική υπήρξε lingua franca, διεθνής γλώσσα με μεγάλη αίγλη σε ολόκληρο τον τότε γνωστό κόσμο. 4. Ως γλώσσα της νέας θρησκείας συνέβαλε αποφασιστικά στη διάδοση του χριστιανισμού, ο οποίος άλλαξε τη ροή της ιστορίας. 5. Από την εποχή της Αναγέννησης ως σήμερα η Ελληνική αποτελεί, με τη Λατινική, αστείρευτη πηγή δημιουργίας νέων επιστημονικών όρων. Αρκεί να σκεφτεί κανείς πόσες σύγχρονες λέξεις έχουν τα μορφήματα bio- (βιο-) ή -logy (-λογία)…..
Υπάρχει κάτι που σας ανησυχεί όσον αφορά στην ελληνική γλώσσα και τη διατήρησή της στο μέλλον;
Η έκφραση «διατήρηση της γλώσσας» λέγεται συχνά, εμένα όμως, παρ’ όλο που έχει καταγραφεί στο Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών, δεν μου αρέσει, γιατί παραπέμπει συνήθως σε κάτι στατικό (διατήρηση μνημείων, έργων τέχνης) ή στη συντήρηση (διατήρηση τροφίμων). Με την έννοια αυτή, η γλώσσα δεν μπορεί να «διατηρηθεί», αφού δεν είναι στατική, αλλά βρίσκεται σε συνεχή ροή και εξέλιξη. Πρόκειται για ένα μακρύ ποτάμι που αρδεύει επί χιλιετίες τον πολιτισμό και διαμορφώνει την ταυτότητα των ομιλητών της, παρακολουθεί τις ιστορικές, κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές και παγκόσμιες εξελίξεις και προσαρμόζεται σ’ αυτές.
Η επιβίωση μιας γλώσσας και οι μελλοντικές προοπτικές της βρίσκονται σε συνάρτηση με τους φυσικούς ομιλητές, οι οποίοι, αν εκλείψουν όλοι, εκλείπει αυτόματα και η γλώσσα τους ως ζωντανή παρουσία. Μια τέτοια μακάβρια εκδοχή, πιθανή σε απευκταίο πυρηνικό ολοκαύτωμα, δεν θέλω καν να τη φέρνω στο μυαλό μου.
Αυτό που με ανησυχεί, και δεν είμαι ο μόνος, είναι η υπογεννητικότητα στην Ελλάδα και η συνακόλουθη πληθυσμιακή συρρίκνωση. Κάποιους ενοχλούν οι πρόσφυγες και οι μετανάστες (ας μην ξεχνάμε ότι έτσι ήταν πάντα οι Έλληνες), οι οποίοι μετά την τρίτη γενιά δεν διαφέρουν σε τίποτε από τους γηγενείς. Υπάρχουν «μη Έλληνες» της δεύτερης γενιάς με παγκόσμια αναγνώριση που είναι γνήσιοι Έλληνες, το νιώθουν και το δείχνουν εμπράκτως, με κλασική σύγχρονη περίπτωση τον Γιάννη Αντετοκούνμπο και την οικογένειά του. Για να πάμε σε παλαιότερες εποχές, Σύρος την καταγωγή ήταν ο Λουκιανός (2ος μ.Χ. αι.), δεινός χειριστής της Ελληνικής την οποία καλλιέργησε όσο λίγοι συγγραφείς διαμορφώνοντας το δικό του ανεπανάληπτο σε ειρωνεία, δηκτικότητα και φιλοσοφημένη παιδεία ύφος. Σύρος ήταν και ο μέγιστος των υμνογράφων της χριστιανικής Εκκλησίας, ο Άγιος Ρωμανός ο μελωδός (6ος μ.Χ. αι.).
Με ποιο τρόπο θα μπορούσαμε να διαφυλάξουμε τη γλώσσα μας;
Όπως ανέφερα στο προηγούμενο ερώτημά σας, η γλώσσα δεν «διαφυλάσσεται» σαν να ήταν ταριχευμένη μούμια, όπως την ήθελαν τον 2ο μ.Χ. αι. οι αττικιστές, οι οποίοι μιμούνταν δουλικά το ύφος των κλασικών συγγραφέων, αγνοώντας προκλητικά τη γλωσσική πραγματικότητα της πολύγλωσσης και πολυπολιτισμικής ελληνιστικής περιόδου. Κακέκτυπο των αττικιστών, οι αρχαϊστές του 19ου αι. οδήγησαν το γλωσσικό διχασμό στα ακρότατά όριά του, με αποτέλεσμα να βαφτούν με αίμα τα Προπύλαια του Πανεπιστημίου Αθηνών και ο γύρω χώρος με οκτώ νεκρούς (τα γνωστά Ευαγγελικά, 1901) και να επαναληφθούν οι βαρβαρότητες με ένα νεκρό (Ορεστειακά, 1903).
Αυτό που πρέπει να κάνουμε είναι να βελτιώνουμε την ποιότητα του γραπτού και προφορικού μας λόγου με ατομική προσπάθεια. Οι κοινωνικά ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού, που αγωνίζονται να επιβιώσουν, δεν μπορούν, ακόμα και αν το θέλουν, να καλλιεργήσουν τη γλώσσα. Όσοι ζουν κάτω από τα όρια της φτώχειας έχουν άλλες ζωτικές προτεραιότητες.
Αρκετοί είναι αυτοί που υποστηρίζουν ότι η ελληνική γλώσσα έχει εκτιμηθεί καλύτερα από τους ξένους παρά από τους ίδιους τους Έλληνες. Ποια είναι η γνώμη σας;
Θα ήταν τραγικό για την Ελλάδα αν ίσχυε η άποψη ότι οι ξένοι εκτιμούν καλύτερα τη γλώσσα μας απ’ ό,τι εμείς. Στην πράξη αυτό δεν μπορεί να συμβεί, εκτός αν υπήρχε συλλογική απαξίωση από τους φυσικούς ομιλητές της γλώσσας και του πολιτισμού τους, πράγμα αδιανόητο. Αυτό που είναι αλήθεια, και δεν το ξέρουν παρά μόνο οι ειδικοί, είναι ότι πολλοί ξένοι ερευνητές έχουν μελετήσει σε βάθος την ελληνική γλώσσα και διαφώτισαν άγνωστες πτυχές της. Οι επιστήμονες αυτοί προέρχονται κυρίως από την Ευρώπη και μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και από την Αμερική.
Στην ερευνητική εργασία μου «Ξένοι μελετητές της ελληνικής γλώσσας», (1997) έδειξα την ανεκτίμητη συμβολή των λεγόμενων «ξένων», αλλά τόσο «δικών μας» επιστημόνων, στην ερμηνεία και κατανόηση ποικίλων πτυχών της Ελληνικής, στη διαχρονική της πορεία. Στο θέμα αυτό επανέρχομαι κατά διαστήματα. Στο περιοδικό The Athens Review of Books (τεύχος 136, Φεβρουάριος 2022, σσ. 41-47) δημοσιεύτηκε η μελέτη μου «Πήτερ Μάκριτζ: Ο νηφάλιος και διορατικός μελετητής της γλώσσας μας». Στον διαπρεπή οξφορδιανό καθηγητή, λαμπρό νεοελληνιστή και γλωσσολόγο Peter Mackridge τo Υπουργείο Εσωτερικών απένειμε τιμητική ιθαγένεια. Ο Πέτρος, όπως τον λέμε οι φίλοι του, μου έγραψε στις 14 Φεβρουαρίου 2022: «… Εδώ και μισό αιώνα θεωρώ την Ελλάδα δεύτερη πατρίδα μου. Μέχρι τώρα η χρήση της φράσης εκείνης δεν ήταν παρά μεταφορική, τώρα όμως έγινε κυριολεκτική! Δεν είναι ανάγκη να σου πω ότι το καταχάρηκα! …»
Τα τετρακόσια χρόνια σκλαβιάς άφησαν παντού το αποτύπωμά τους. Στα διακόσια χρόνια της εθνικής ανεξαρτησίας, παρά τους δύο παγκόσμιους πολέμους, τους εμφύλιους σπαραγμούς, τις αλλεπάλληλες δικτατορίες και τα αξεπέραστα οικονομικά προβλήματα με τη μέγγενη του ξένου δανεισμού, η νεότερη Ελλάδα έχει να παρουσιάσει αξιοθαύμαστα επιτεύγματα και να ενταχθεί αρμονικά στην Ευρωπαϊκή Ένωση και τη ζώνη του ευρώ. Τώρα πια νέοι επιστήμονες, πολλοί από τους οποίους έχουν σπουδάσει στο εξωτερικό, μελετούν τη γλώσσα χωρίς τις αγκυλώσεις του παρελθόντος και δεν υστερούν σε τίποτε από ομοτέχνους τους σε άλλες χώρες που έχουν μεγάλη παράδοση στις ανθρωπιστικές επιστήμες.
Θα το πω ευθαρσώς: Η συγκινησιακή φόρτιση, κατάλοιπο της χαμηλής συλλογικής αυτοεκτίμησης, που δημιουργεί το γεγονός ότι ασχολούνται ξένοι με τη γλώσσα και τη λογοτεχνία μας, έχει ως αποτέλεσμα, με φωτεινές πάντα εξαιρέσεις, να μην προβάλλονται με τον ίδιο ενθουσιασμό από την ελληνική Πολιτεία, αλλά και από κοινωφελή ιδρύματα και τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας οι έρευνες Ελλήνων επιστημόνων που είναι αντάξιες, αν όχι καλύτερες από τις αντίστοιχες των αλλοδαπών ομοτέχνων τους.
Διαβάζουμε συχνά για τη λεξιπενία που διακρίνει τις νεότερες κυρίως γενιές. Ωστόσο εσείς έχετε πει ότι οι γλωσσολόγοι δεν πιστεύετε στη λεξιπενία. Γιατί;
Η διαβόητη «λεξιπενία» αποτελεί κοινωνικό και γλωσσικό στερεότυπο, τόσο βαθιά ριζωμένο στη συλλογική μνήμη (γι’ αυτό, άλλωστε αποκαλείται στερεότυπο), που κανένα αντικειμενικώς εξακριβώσιμο στοιχείο και κανένα λογικό επιχείρημα δεν μπορεί να μεταπείσει τον κόσμο. Επειδή η άποψη για την παρακμή της γλώσσας δεν είναι μόνο ελληνικό φαινόμενο, θα πρότεινα σε διεθνείς οργανισμούς να αναλάβουν την εκπόνηση ενός «δείκτη λεξιπενίας» κατά το πρότυπο του «δείκτη φτώχειας».
Ο Πολυδιάστατος Δείκτης Φτώχειας (Multidimensional Poverty Index, MPI) που αναπτύχθηκε από τον ΟΗΕ σε συνεργασία με το Κέντρο Οικονομικής Ανάπτυξης του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, έδειξε ότι «το 50% των ανθρώπων που ζουν σε συνθήκες ακραίας φτώχειας ζουν στη νότια Ασία και μόνο το ένα τέταρτο στην Αφρική, στοιχείο που αλλάζει εν μέρει το χάρτη της παγκόσμιας φτώχειας ως προς τη γεωγραφική κατανομή». Κατά τον ίδιο τρόπο διαισθάνομαι ότι θα ανατραπούν αυθαίρετες εικασίες για τη λεξιπενία των νέων. Κατά παράδοξο τρόπο, τα ενήλικα άτομα βρίσκονται στο απυρόβλητο.
Ανοίγω τυχαία το Χρηστικό Λεξικό στις σελίδες 1382 και 1383. Οι σκέψεις που γεννιούνται είναι: Οι λέξεις πύργος, πυρετός, πυρήνας, πυρηνικός, πύρινος, πυρκαγιά, πυροβολικός ανήκουν στο κοινό λεξιλόγιο και συχνά δεν χρειάζεται να συμβουλευτεί κάποιος λεξικό για να δει τι σημαίνουν. Τι θα καταλάβει όμως ο μέσος Νεοέλληνας, όταν διαβάσει ότι σε ανασκαφές βρέθηκε μινωικό πύραυνο; Θα πάει το μυαλό του στο μαγκάλι; Ξέρει ότι πυρείο είναι το σπίρτο; Είναι υποχρεωμένος να γνωρίζει το γεωλογικό όρο πυρηνοληψία, το παρασιτικό έντομο πυρηνοτρήτης, το βιοχημικό όρο πυριδοξίνη; Πόσοι φυσικοί ομιλητές θα πουν ότι έγιναν πυριφλεγείς δηλώσεις, δηλ. «σφοδρές»; Συμπέρασμα: Κανείς δεν γνωρίζει τη γλώσσα σε όλες τις πτυχές της. Με την έννοια αυτή έχουμε όλοι λεξιπενία.
Ζούμε στην εποχή της εικονικής πραγματικότητας όπου η εικόνα έχει υποκαταστήσει το λόγο. Πώς αυτό μπορεί να επηρεάσει τη λεκτική μας επικοινωνία;
Η εικονική πραγματικότητα μπήκε στη ζωή μας το 1987, όταν δημιουργήθηκε ο αγγλικός νεολογισμός virtual reality. Η εκπληκτική πρόοδος της υψηλής τεχνολογίας άλλαξε ριζικά τη ζωή των ανθρώπων και η γλώσσα, ασθμαίνουσα και κάθιδρη, παρακολουθεί και καταγράφει τις εξελίξεις.
Η εικόνα έχει τη γοητεία της αμεσότητας, αποτυπώνεται εύκολα στον εγκέφαλο, όπως εύκολα φεύγει, μιλά από μόνη της και ο καθένας επιλέγει από την πολυσημία της σε κλάσματα δευτερολέπτου ό,τι τον ενδιαφέρει ή τον συγκινεί. Το κείμενο, ιδιαίτερα το απαιτητικό, και ακόμα περισσότερο το ποιητικό, αποκωδικοποιείται σωστά με πολλαπλές αναγνώσεις και αναστοχαστικές διαδικασίες που απαιτούν χρόνο.
Η έλλειψη χρόνου, αλλά και η εύκολη λύση προς την οποία ρέπει ο πολύς κόσμος, οδήγησε στα τυποποιημένα μηνύματα που μοιάζουν με ομοιόμορφα στρατιωτάκια. Το γιαπωνέζικο εμότζι (αγγλ. emoji, 1997), η εξελιγμένη μορφή του εμότικον (αγγλ. emoticon, 1987), ιδεογράμματα και φατσούλες, που χρησιμοποιούνται στην ηλεκτρονική επικοινωνία, κυριαρχούν παγκοσμίως στο νεανικό ιδίως κοινό καθώς γνώρισμά τους είναι η ζωντάνια της αμεσότητας. Σε τελευταία όμως ανάλυση, τίποτε δεν μπορεί να υποκαταστήσει τη γλώσσα, αφού αποτελεί την πιο αυθεντική και γνήσια μορφή εξωτερίκευσης των αισθημάτων και συναισθημάτων και το μοναδικό τρόπο με τον οποίο εκφράζονται επακριβώς οι σκέψεις και τα διανοήματα του ανθρώπου.
Η λεκτική επικοινωνία δεν κινδυνεύει να υποβαθμιστεί γιατί μου είναι αδιανόητο να σκεφτώ ότι θα θελήσει ο ίδιος ο άνθρωπος να πέσει τόσο χαμηλά.
Φτάνουν παιδιά να ολοκληρώσουν το σχολείο χωρίς να γνωρίζουν τι είναι ουσιαστικό και τι επίθετο. Τι λάθος κάνουμε κ. Χαραλαμπάκη;
Πολλά λάθη κάνουμε, αλλά το μεγαλύτερο λάθος στην εκπαίδευση, και όχι μόνο, είναι ότι δεν μαθαίνουμε από τα λάθη μας. Στη σημερινή εποχή της έκρηξης της πληροφορίας και της πληροφόρησης, το να μη γνωρίζει κανείς κάτι είναι απόλυτα φυσιολογικό. Ζητούμενο παραμένει να εκπαιδεύονται οι μαθητές με τέτοιο τρόπο, που να μπορούν να βρουν εύκολα, μέσα από τις κατάλληλες πηγές πληροφόρησης, αυτό που ψάχνουν.
Ο άνθρωπος δεν χρειάζεται τη γραμματική για να χρησιμοποιήσει σωστά τη φυσική του γλώσσα. Αν σας αναλύσω λεπτομερώς τι σημαίνει, λ. χ., ουσιαστικό, επίθετο, υποκείμενο και αντικείμενο, θα μελαγχολήσετε. Η λέξη αίθουσα δεν είναι ουσιαστικό, όπως γράφουν τα λεξικά και οι γραμματικές, αλλά ουσιαστικοποιημένο επίθετο. Η αρχαία έκφραση είναι αἴθουσα στοά, δηλ. εξώστης για προστασία από την ήλιο. Στην αρχαιότητα αἴθων λεγόταν, εκτός των άλλων ο «κοκκινόμαυρος» γι’ αυτό και ονομάστηκαν έτσι οι Αιθίοπες. Αυτά που σας αναφέρω τώρα ενδέχεται να τα έχουν ξεχάσει ή να μην ξέρουν ακόμα και φιλόλογοι. Φυσικά και δεν χάθηκε ο κόσμος, αφού πρόκειται για μεταγλωσσικές πληροφορίες.
Κουράστηκα εδώ και χρόνια να λέω και να γράφω, αυτό που θεωρεί αυτονόητο ο κλάδος της εκπαιδευτικής γλωσσολογίας, ότι δηλ. διδασκαλία της γλώσσας σημαίνει πρωτίστως διδασκαλία της φυσικής γλώσσας και όχι της μεταγλώσσας, της επιστημονικής ορολογίας. Όταν ζητάς από ένα παιδί του δημοτικού σχολείου να σου γράψει ρήματα της πρώτης και της δεύτερης συζυγίας, στην ουσία δεν το ενθαρρύνεις να δει την ομορφιά της γλώσσας, αλλά το σκελετό της.
Θεωρείτε επαρκή την εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας; Τα βιβλία, τα οποία διδάσκονται στο σχολείο συμβάλλουν στην ενεργοποίηση των μαθητών προκειμένου να κατακτήσουν τη γλώσσα;
Η εκμάθηση της γλώσσας είναι πολύπλοκη διαδικασία που διαρκεί όσο ζει ο άνθρωπος. Στην πρωτοβάθμια και τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση ο μαθητής αποκτά τα απαραίτητα εφόδια που θα τον βοηθήσουν να προχωρήσει στην αυτόνομη μάθηση και την περαιτέρω βελτίωση της ποιότητας του γραπτού και προφορικού του λόγου.
Τα σχολικά βιβλία για τη γλώσσα τα γράφουν συνήθως πανεπιστημιακοί, εξαιρετικοί κατά τα άλλα επιστήμονες, αρκετοί όμως από αυτούς δεν έχουν βρεθεί ούτε μία ώρα σε σχολική τάξη για να δουν τα υπαρκτά προβλήματα της διδασκαλίας.
Το όνειρο της εξατομικευμένης διδασκαλίας παραμένει άπιαστο. Σε ένα παιδάκι που έχει δυσανεξία στη γλουτένη γίνεται σύσταση να αποφεύγει το ψωμί, τα λουκάνικα και μπισκότα. Ένας μαθητής που παρουσιάζει «δυσανεξία» σε ένα ορισμένο τρόπο διδασκαλίας ή σε ένα συγκεκριμένο μάθημα είναι σωστό να αντιμετωπίζεται από τον διδάσκοντα σαν να μη συμβαίνει τίποτε;
Έχω τονίσει πολλές φορές στο παρελθόν το αυτονόητο: δεν χρειαζόμαστε πια το ένα και μοναδικό βιβλίο στο σχολείο -φευ! υπάρχει και στα πανεπιστήμια!-, αλλά το πολλαπλό βιβλίο το οποίο αναπτύσσει την κριτική σκέψη, που είναι το μεγάλο ζητούμενο της εκπαίδευσης. Μακάρι να δούμε, επιτέλους, το «Μητρώο Διδακτικών Βιβλίων» ενταγμένων στην πολυπόθητη ψηφιακή βιβλιοθήκη. Χωρίς, πάντως, κατάλληλη επιμόρφωση των εκπαιδευτικών -και γιατί όχι αξιολόγησή τους;- τα αποτελέσματα θα παραμείνουν πενιχρά…
Τι είναι αυτό που θα μπορούσε κατά τη γνώμη σας να αλλάξει, προκειμένου οι μαθητές/τριες να αγαπήσουν τη γλώσσα;
Δεν ξέρω με ποια κριτήρια ορίζεται η αγάπη για τη γλώσσα και τις διαβαθμίσεις της. Υπάρχουν άνθρωποι που δεν αγαπούν τον ίδιο τους τον εαυτό και θα αγαπήσουν τη γλώσσα; «Αγαπώ τη γλώσσα μου» σημαίνει ότι ενδιαφέρομαι να μάθω την ιστορία της και τις εκφραστικές της δυνατότητες για να τη χρησιμοποιώ αποτελεσματικά σε διάφορες περιστάσεις επικοινωνίας. Ταυτίζομαι μαζί της γιατί συνδέεται άρρηκτα με το είναι μας, με τη βαθύτερη ουσία του εαυτού μας, με τον πολιτισμό και τις ιστορικές περιπέτειες του Έθνους. Δεν μπορείς να λέγεσαι Έλληνας αν δεν μιλάς Ελληνικά.
Ο βραβευμένος το 1999 με το Νόμπελ λογοτεχνίας Günter Grass στον τρίτο και τελευταίο τόμο της αυτοβιογραφίας του (Grimms Wörter. Eine Liebeserklärung, Göttingen 2010) πλέκει το εγκώμιο του Λεξικού της γερμανικής γλώσσας των αδελφών Grimm καταθέτοντας με ποιητικό οίστρο μια συγκλονιστική ερωτική εξομολόγηση στη μητρική του γλώσσα. Μακάρι να γραφτεί ένα ανάλογο μυθιστόρημα για την αιθέριας ομορφιάς ελληνική γλώσσα.
Μπορείς, όχι απλώς να αγαπήσεις τη γλώσσα σου, αλλά να τη λατρέψεις, αν διαβάζεις ποιοτική λογοτεχνία, ποιήματα, πεζά και δοκίμια που εξυψώνουν την ψυχή και το πνεύμα. Η παράλληλη ενασχόληση με τα μυστικά του παραγνωρισμένου επιστημονικού λόγου βοηθά στην καλλιέργεια της πειθαρχημένης σκέψης.
Σήμερα, 22 Φεβρουαρίου 2022, που πληκτρολογώ αυτό το κείμενο έρχεται με συγκίνηση στο μυαλό μου η μορφή της Κικής Δημουλά που έφυγε από τη ζωή πριν από ακριβώς δύο χρόνια. Η ποίησή της αναδεικνύει την απόλυτη μαγεία της γλώσσας μας καθώς οι λέξεις ζευγαρώνουν γεμάτες τρυφερότητα, νεράιδες αληθινές που με τον εκστατικό τους χορό σε μεταφέρουν σε ονειρικούς κόσμους χαρμολύπης. Το μεταθανάτιο έργο της Εκλήθην ομιλήτρια (Αθήνα 2022: Ίκαρος) αποτυπώνει τις «λυτρωτικές ταχυδακτυλουργίες» της ποιητικής τέχνης και του δοκιμιακού της ύφους.
Υπήρξατε ο συντάκτης-επιμελητής του “Χρηστικού Λεξικού της Νεοελληνικής Γλώσσας” της Ακαδημίας Αθηνών. Ποια ήταν η μεγαλύτερή σας πρόκληση σε αυτή τη διαδικασία;
Η μεγαλύτερη πρόκληση ήταν να συντονίσω μια μεγάλη ερευνητική ομάδα την οποία προσπάθησα με πολύ κόπο να εκπαιδεύσω σε θεωρητικό και πρακτικό επίπεδο. Αν δεν είχα συνεργάτες με επιστημοσύνη, ευσυνειδησία και ήθος, όπως η Σταυρούλα Ζαφείρη, η Αθηνά Ψαροπούλου, η Νίκη Παναγιωτοπούλου, η Ελένη Διαμαντή και ο Χαράλαμπος Δημόπουλος, το έργο θα έμενε ημιτελές.
Πριν από μισό ακριβώς αιώνα (1972-2022) ξεκίνησα στην τότε Δυτική Γερμανία τις μεταπτυχιακές μου σπουδές στη γλωσσολογία με ειδίκευση στη λεξικογραφία. Από τότε έγινα «αλκοολικός της γλώσσας». Δεν περνά μέρα που να μην πιω μερικά ποτήρια λέξεις. Νιώθω γουλιά γουλιά το οινό-πνευμά τους στον εγκέφαλό μου που τον αναζωογονούν με το μεθυστικό άρωμά τους. Δοκιμάζω με ενδοσκοπήσεις στις ανεξερεύνητες γαλαρίες του μυαλού μου να μπω στην ουσία των λέξεων, να διερευνήσω το DNA τους, να δω το οικογενειακό τους παρελθόν, τις εκλεκτικές τους συγγένειες, τις νόμιμες και παράνομες σχέσεις τους, με λίγα λόγια μπαίνω στον πειρασμό να κρυφακούω τα μυστικά τους και να καταγράφω την πολυκύμαντη ζωή τους.
Ο κίνδυνος που διατρέχει ο λεξικογράφος είναι να παρασυρθεί από τις λέξεις-σειρήνες και να χάσει τον προσανατολισμό του. Το λεξικό για τον δημιουργό του είναι μια Ιθάκη που ξέρει ότι δεν θα τη συναντήσει ποτέ, θα δημιουργήσει όμως, έστω το απείκασμά της…
Η Αμερικανίδα Ελληνίστρια Μαριάν Μακ Ντόναλντ σε συνέντευξη από την εφημερίδα Κυριακάτικη Δημοκρατία, της 28ης Απριλίου 2013.
-Πότε νιώσατε για πρώτη φορά ότι έχετε κλίση στην ελληνική γλώσσα και την αρχαία ελληνική γραμματεία;
Ήμουν μαθήτρια στο σχολείο θηλέων Convent of the Sacred Heart από την 1η Δημοτικού μέχρι τη 2α Γυμνασίου. Εκεί κάναμε Λατινικά. Στην 3η Γυμνασίου, στο Λατινικό Γυμνάσιο και Λύκειο στο Σικάγο, είχα την ευκαιρία να μελετήσω ελληνικά. Αμέσως διαπίστωσα την ανωτερότητα των αρχαίων ελληνικών σε σύγκριση με τη λογοτεχνία των Λατίνων: Η ελληνική φιλοσοφία ήταν βαθύτερη και η καλλιτεχνική χρήση των λέξεων, ανώτερη. Αργότερα κατάλαβα ότι αυτή η λογοτεχνία διαμόρφωσε τον δυτικό κόσμο μας.
-Ποιοι σας ενέπνευσαν να αφιερώσετε τη ζωή σας στην αρχαία ελληνική γραμματεία;
Ο Francis Lovett και ο Francis Brokaw στο Λατινικό Γυμνάσιο και Λύκειο με ενέπνευσαν να μελετήσω αυτή τη σπουδαία λογοτεχνική παραγωγή Ήμουν τυχερή που ξεκίνησα από μικρή.
-Μπορούν η αρχαία ελληνική λογοτεχνία, η φιλοσοφία και το δράμα να μας βοηθήσουν στην καθημερινότητα μας, να τη βελτιώσουν, να μας οδηγήσουν στην ευτυχία ή απλώς αποτελούν «χόμπι» των ειδικών;
Δεν είναι χόμπι! Είναι ο αληθινός τόπος μας. Αποτελούν την οδό στη σωτηρία του μυαλού και της ψυχής.
-Εσάς πώς σας βοήθησαν σε προσωπικό επίπεδο;
Συναπάντησα τη δυστυχία στη ζωή μου, όταν έχασα τη δεκαπεντάχρονη κόρη μου, σ' ένα βίαιο περιστατικό, όταν έδινα διάλεξη για την αρχαία ελληνική τραγωδία στην Ουάσινγκτον. Η ελληνική τραγωδία με βοήθησε να επιβιώσω από τούτη την απώλεια: Σκέφτηκα τον Οιδίποδα και την Εκάβη. Τελικά ανακάλυψαν τους εαυτούς τους όταν έχασαν εκείνο που θεωρούσαν πολυτιμότερο όλων. Το να ανακαλύπτεις τον εαυτό σου είναι απερίγραπτα πολύτιμο. Επίσης, πρέπει πάντα να σκεφτόμαστε τις ηθικές αξίες που μας προσφέρει η ελληνική λογοτεχνία. Όπως έχει πει και ο Alfred North Whitehead, «ολόκληρη η φιλοσοφία της Δύσης είναι υποσημειώσεις στον Πλάτωνα».
-Βαπτιστήκατε χριστιανή ορθόδοξη πριν από μερικά χρόνια. Γιατί πήρατε την απόφαση να κάνετε μια τόσο σημαντική κίνηση;
Βαφτίστηκα Ειρήνη. Η ειρήνη είναι ευλογία αλλά και ευχή Ήμουν μέλος της ελληνικής κοινότητας επί χρόνια και θεωρώ τους Έλληνες μέλη της οικογένειάς μου. Επίσης, αντιλήφθηκα τη διατήρηση και τη διάσωση της ελληνικής γλώσσας και μουσικής μέσω της ορθόδοξης λειτουργίας – ακριβώς όσα έψαχνα σε μία θρησκεία.
-Πώς σας ήρθε η ιδέα να δημιουργήσετε μια ψηφιακή βάση δεδομένων με όλα τα αρχαία ελληνικά κείμενα, το περίφημο TLG;
Θεωρούσα και θεωρώ ότι η αρχαία ελληνική λογοτεχνία είναι μια ανεκτίμητη κληρονομιά της ανθρωπότητας. Ήθελα να την καταστήσω προσβάσιμη σε όλους, μέσω των υπολογιστών. Εύχομαι να επεκταθεί το έργο και να ενταχθεί σε αυτό και η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία, αλλά είμαι πολύ ικανοποιημένη για όσα έχουν επιτευχθεί μέχρι σήμερα.
-Ποιοι ήταν εκείνοι που βοήθησαν αποφασιστικά στη δημιουργία του TLG;
Πρώτος απ” όλους ο πατέρας μου. Ήταν ο επικεφαλής της εταιρίας Zenith Radio και βοηθούσε την κυβέρνηση μας, προμηθεύοντάς την με ραδιοφωνικό εξοπλισμό. Κι εκείνος ήθελε η ραδιοφωνική τεχνολογία να είναι προσβάσιμη ο όλους. Ήταν ένας εκ των πρωτοπόρων της ελεύθερης ραδιοφωνίας. Ο πατέρας μου, ήταν ο πρώτος άνθρωπος που εξέπεμψε σήμα από την Αρκτική στην Αυστραλία με τις ραδιοφωνικές συσκευές του. Με ενέπνευσε. Έπειτα υπέβαλα τη ιδέα για μια ψηφιακή βάση δεδομένων της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας στο πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, στο Ιρβάιν, και αφού έκανα τη δωρεά, ξεκίνησαν να το υλοποιούν. Εκείνη την εποχή ήταν η μεγαλύτερη δωρεά που είχε γίνει ποτέ στον τομέα των ανθρωπιστικών σπουδών. Ο David Packard (σ.σ.: συνιδρυτής της Hewlett-Packard) βοήθησε με την τεχνολογική υποδομή του εγχειρήματος.
-Είστε Αμερικανίδα πολίτης με ιρλανδικές ρίζες και λατρεύετε την Ελλάδα. Αυτά τα χαρακτηριστικά είναι «συγγενικά» μεταξύ τους;
Ζω εδώ στις ΗΠΑ, περικυκλωμένη από την ελληνική γραμματεία και ακόμα διδάσκω στο πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας. Τώρα συνεργάζομαι με μια φοιτήτρια που κάνει το διδακτορικό της στον Αριστοφάνη. Οι Ιρλανδοί και οι Έλληνες έχουν πολλά κοινά: αναζητούν την ποίηση της ψυχής.
-Ποιο είναι το καθημερινό πρόγραμμα σας; Οι ενασχολήσεις που σας χαλαρώνουν και σας ευχαριστούν;
Ξεκινώ τα περισσότερα πρωινά μου με τα ακόλουθα: βιβλιογραφική έρευνα και σύνταξη ενός κεφαλαίου για ένα βιβλίο που θα αναφέρεται στον χορό. Θα εκδοθεί από τις πανεπιστημιακές εκδόσεις της Οξφόρδης και το δικό μου μέρος αφορά τον χορό στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία. Επίσης γράφω ένα άρθρο για τις διάφορες εκδοχές της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας στην Αμερική, που θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Βrill, καθώς και διάφορα δοκίμια. Βοηθώ τους φοιτητές με τις διατριβές τους και τους μαθαίνω τι χρειάζονται για να προχωρούν τις δικές τους έρευνες. Εκπροσωπώ το τμήμα του πανεπιστημίου μου στη Σύγκλητο. Γράφω θεατρικά έργα και μεταφράσεις (έχω μεταφράσει όλες τις αρχαίες ελληνικές τραγωδίες και μερικές κωμωδίες). Πολλές απ' αυτές έχουν ανέβει σε διάφορα θέατρα του κόσμου. Για παράδειγμα, η μετάφρασή μου στην Αντιγόνη του Σοφοκλή έχει ανέβει στους Δελφούς με Ιρλανδούς πρωταγωνιστές…
*Παρασκευή Κοψιδά-Βρεττού Πρόεδρος ΣΥΝΔΕΣΜΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΩΝ ΛΕΥΚΑΔΑΣ
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
Σχολεία: Αλλάζουν οι ώρες αποχώρησης των μαθητών
Παν.Πατρών: Μοριοδοτούμενο σεμινάριο ΕΙΔΙΚΗ ΑΓΩΓΗΣ με μόνο 65Є εγγραφή - έως 24 Απριλίου
Μοριοδοτούμενο σεμινάριο Ειδικής Αγωγής (ΕΛΜΕΠΑ) με μόνο 50Є εγγραφή- αιτήσεις ως 24/4
2ος Πανελλήνιος Γραπτός Διαγωνισμός ΑΣΕΠ: Τα 2 μαθήματα εξέτασης και η ύλη
Proficiency και Lower μόνο 95 ευρώ σε 2 μόνο ημέρες στα χέρια σας (ΧΩΡΙΣ προφορικά, ΧΩΡΙΣ έκθεση!)
ΕΥΚΟΛΕΣ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΕΙΣ ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ και ΙΤΑΛΙΚΩΝ για εκπαιδευτικούς - Πάρτε τις άμεσα
