ΕΛΛΗΝΙΚΌΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΌΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΔΙΑΦΩΤΙΣΜΌΣ
Ι. Οι καταβολές
‘’Καμιά εποχή δεν μπορεί να καυχηθεί ότι ανέπτυξε μια τόσο σαφή συνείδηση της ρήξης με το παρελθόν όσο η εποχή του Διαφωτισμού, αυτή η εκπληκτική αρχή της νεότερης εποχής… Η ίδια η λέξη Διαφωτισμός σήμαινε ακριβώς αυτήν τη συνειδητοποίηση των ορθολογικών προθέσεων της νέας εποχής. Οι Διαφωτιστές είχαν περισσότερο από άλλη προηγούμενη γενιά το αίσθημα ότι είχε επέλθει μια αποφασιστική ρήξη και ότι κάτι το μη αντιστρεπτό είχε καθιερωθεί’’*. Η συντριπτική μάλιστα επικράτηση των Μοντέρνων στη φιλολογική διαμάχη τους με τους θαυμαστές της παράδοσης που άρχισε στα τέλη του ΧVII αιώνα, μπορεί να θεωρηθεί σαν μια πρώτη νίκη του Διαφωτισμού. Ο φιλολογικός όμως χαρακτήρας της ήταν μόνο η αρχή. Ωστόσο, έστω και σ’ αυτό το πλαίσιο, σηματοδοτείται ήδη μια ρήξη με τις ιδέες του παρελθόντος. Οι έννοιες της σύγκρουσης, της κριτικής και της πρωτοπορίας, άγνωστες ως τότε, συνθέτουν την έναρξη της εποχής της Νεοτερικότητας, δηλαδή της σύγκρουσης με την παράδοση και τα παλιά πρότυπα.’’*
Στον επόμενο αιώνα, η κριτική αυτή διευρύνεται κι ασκείται επάνω στο Παλιό Καθεστώς παράλληλα με την κριτική της θρησκείας, της ηθικής, της κοινωνικής κατάστασης. Η βάση κι λογική της αφετηρία είναι ο ορθός λόγος που αποτελεί το βασικό χαρακτηριστικό του Διαφωτισμού. Είναι χαρακτηριστικό ότι σαν πιο μισητό τους αντίπαλο οι εχθροί των ιδεών του Διαφωτισμού, θεωρούσαν τον Ρουσσώ επειδή απέρριψε κατηγορηματικά την πίστη στη Θεία Αποκάλυψη και συνέδεσε τη θρησκεία με τη γενικότερη κοινωνική αδικία του παλιού κοινωνικού καθεστώτος. Ευρύτερα, ωστόσο, για τον Διαφωτισμό, η αιτία της κοινωνικής ανισότητας δεν ήταν ο άνθρωπος αλλά οι θεσμοί του παρελθόντος, η άγνοια κι οι προκαταλήψεις. Ήδη ο Φοντενέλ είχε καλέσει τους ανθρώπους της εποχής του να παύσουν να υιοθετούν προκαταλήψεις αγνοώντας τον ορθό λόγο.
Εδώ διαφαίνεται η διαφορά που χωρίζει το Διαφωτισμό απ’ τους αντιπάλους του. Το παρελθόν, δηλαδή ο Μεσαίωνας, αλλά κι η ιστορία στο σύνολό της για τους αντιπάλους του Διαφωτισμού, όπως ο Χέρντερ, είναι αντιληπτός σαν μια ‘’αρμονική θεία τάξη’’*, μια εποχή ιδανικών και ρομαντισμού. Για το Διαφωτισμό ο Μεσαίωνας είναι μια περίοδος σκοταδισμού, ‘’θρίαμβος της βαρβαρότητας και της θρησκείας’’, όπως λέει ο Γίββων. Ωστόσο, αν πιστέψουμε τον Καντ στο διάσημο κείμενό του ‘’Τι είναι Διαφωτισμός’’, οι άνθρωποι του αιώνα του εξακολουθούν να είναι δέσμιοι μεσαιωνικών προκαταλήψεων, έχουν όμως την καλή τύχη να ζουν στην εποχή της κριτικής και του ορθού λόγου, αυτόν που οι στοχαστές του Αντιδιαφωτισμού αντιμάχονται σ’ έντονο ύφος κι αρνούνται το δικαίωμά του ν’ αμφισβητεί την κατεστημένη τάξη. Γι’ αυτούς μια κοινωνία που δέχεται τον ορθό λόγο σαν μέτρο σκέψης και συμπεριφοράς, που αντικαθιστά την κρατούσα θρησκεία με τον ντεϊσμό, και το έθνος με τον οικουμενισμό, αναπόφευκτα την περιμένει η διαφθορά κι η παρακμή.
ΙΙ. Ο διαμάχη των δυο παρατάξεων σε φιλολογικό επίπεδο
Οι ιδέες του γαλλικού Διαφωτισμού είχαν αρχίσει να γίνονται ευρύτερα γνωστές στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα απ’ τα πρώτα χρόνια του ΧVIII αιώνα. Τότε άρχισαν να σχηματίζονται οι δυο αντίπαλες παρατάξεις, αυτή των οπαδών των ιδεών της Γαλλικής Επανάστασης κι αυτή των αντιπάλων της. Η αντιπαράθεσή τους, ωστόσο, παρά το ο τι οι συνθήκες ήταν ολότελα διαφορετικές στην Ελλάδα, πήραν κι εδώ, όπως στη Γαλλία, χαρακτήρα φιλολογικό, έντονης γλωσσικής και παιδαγωγικής διαμάχης. Γύρω τους συσπειρώθηκε το άνθος του πνευματικού κόσμου της εποχής. Είχε γίνει όμως αντιληπτό ότι κάτω απ’ τις φιλολογικές έριδες κρύβονταν κι άλλα πιο ουσιαστικά αίτια, κοινωνικά και πολιτικά που είχαν να κάνουν με την πορεία του έθνους προς την Επανάσταση αλλά και τη μετέπειτα εξέλιξή του.
Η στοχαστές που ανήκαν στην παράταξη των υποστηρικτών των ιδεών του Διαφωτισμού, ήταν πνευματικά παιδιά της Γαλλικής Επανάστασης. Είχαν μελετήσει τα μεγάλα έργα του Βολταίρου, του Ρουσσώ, του Μοντεσκιέ, του Ντιντερό, κι είχαν εγκολπωθεί τις ιδέες τους για ελευθερία, αποδέσμευση του λαού απ’ την επιρροή του κλήρου, κατάργηση των προνομίων, λαϊκή κυριαρχία. Μ’ αυτές τις αντιλήψεις, βέβαια, αποσκοπούσαν σε μια παιδεία ελεύθερη, που θα συντελούσε στην κατάργηση των κοινωνικών αδικιών, των προλήψεων, που ο Διαφωτισμός απέδιδε στην αμάθεια και στην καταδυνάστευση αιώνων. Θ’ άνοιγε στο λαό ένα δρόμο για την αναγέννησή του με την αξιοποίηση των αξιών του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Γι’ αυτό, ήταν απαραίτητη η ύπαρξη σχολείων όπου θα διδάσκονταν τα μεγάλα έργα της αρχαίας ελληνικής κι ευρωπαϊκής σκέψης. Οι Έλληνες διαφωτιστές άλλωστε ήταν αντίθετοι στις παλιές μεθόδους διδασκαλίας κι οπαδοί των παιδαγωγικών μεθόδων που διακήρυξε ο Ρουσσώ, δηλαδή την ελεύθερη θεώρηση των θεμάτων, τόσο απ’ τους δασκάλους όσο κι απ’ τους μαθητές. Ιδίως ο Κοραής επέμενε και στην εισαγωγή του μαθήματος της φιλοσοφίας γιατί πίστευε ότι αυτό συμβάλλει στην διεύρυνση των ενδιαφερόντων των νέων και των οριζόντων της σκέψης τους.
Οι απόψεις αυτές, που πλημμύριζαν τα έργα τους, αποτέλεσαν, εντέλει, ένα πλήρες εκπαιδευτικό σύστημα του οποίου οι στόχοι ήταν βασισμένοι στις κοινωνικές και πολιτιστικές ιδέες τους. Η αρχαία ελληνική γλώσσα δεν θα μπορούσε ποτέ πια να επιστρέψει σε κοινή χρήση. Αν αυτό επιχειρούνταν, θα συντελούσε στη διαιώνιση της αμάθειας και του πνευματικού σκοταδισμού. Αλλά κι εξέλιξή της στους αιώνες της δουλείας, που τη γέμισε με βαρβαρισμούς, συντακτική και γραμματική αναρχία, την καθιστούσε εντελώς ακατάλληλη για το έθνος που πορευόταν προς την αναγέννησή του. Για τον Κοραή, στυλοβάτη αυτών των απόψεων, έπρεπε στα σχολεία να καλλιεργείται η μητρική ελληνική γλώσσα, αυτήν που παίρνει γραμματικούς και συντακτικούς κανόνες απ’ την αρχαία, κι υιοθετεί τύπους της λαλούμενης, απαλλαγμένη από βαρβαρισμούς κι αρχαϊσμούς. Σ’ ένα κείμενό του με τίτλο ‘’Πόθεν αι τωριναί έριδες των λογίων’’ ο Κοραής διευκρινίζει με τη μεγαλύτερη σαφήνεια: ‘’Μητρικήν γλώσσαν ονομάζει ο κόσμος όλος την οποίαν μανθάνει ο άνθρωπος εκ νεότητός του απ’ αυτήν του την μητέρα, και η οποία ομιλείται κοινώς εις τον τόπον, όπου τις εγεννήθη και ανετράφη, και από το έθνος του οποίου είναι τις μέλος. Τεθνηκυία λέγεται εκείνη η οποία έπαυσε πλέον από του να ομιλείται από ολόκληρον έθνος και μανθάνεται από τα εις αυτήν γραμμένα βιβλία, αν υπάρχωσι και σώζωνται’’.*
Ήδη όμως απ’ την πρώτη δεκαετία του XIX αιώνα με την έκδοση των ‘’Αιθιοπικών’’ του Ηλιοδώρου, την έκδοση του Ιπποκράτη και της μετάφρασης του έργου του Μπεκαρία ‘’Περί εγκλημάτων και ποινών’’ στη ‘’μητρική γλώσσα,’’ ο Κοραής έγινε στόχος των ντόπιων υπερσυντηρητικών κύκλων, εχθρών των ιδεών του. Σημειώνουμε ότι σε όλες αυτές τις εκδόσεις είχε προτάξει εκτεταμένες εισαγωγές όπου υπερασπιζόταν με πάθος τις γλωσσικές και παιδαγωγικές του αντιλήψεις. Ιδιαίτερα η ιδέα του για την εισαγωγή του μαθήματος της φιλοσοφίας στα σχολεία, θεωρήθηκε απ’ τον Αθανάσιο τον Πάριο ότι ‘’οδηγεί εις απώλειαν των χριστιανικών ψυχών και εις αποσύνθεσιν του Γένους’’, σ’ ένα έργο του οποίου ο μακροσκελής τίτλος είναι χαρακτηριστικός: ‘’Αντιφώνησις προς τον παράλογον ζήλον των από της Ευρώπης ερχομένων φιλοσόφων, δεικνύουσα ότι μάταιος και ανόητος είναι ο ταλανισμός όπου κάμνουσι του Γένους μας και διδάσκουσι ποια είναι η όντως και αληθινή φιλοσοφία’’. Άλλοι πάλι, όπως ο Νικηφόρος Θεοτόκης κι ο Ευγένιος Βούλγαρης, είχαν μετριοπαθέστερες γλωσσικές αντιλήψεις και πρότειναν την σπουδή της αρχαίας ελληνικής στα σχολεία, αλλά, σαν γλώσσα του προφορικού και γραπτού λόγου, δέχονταν μια μορφή μεικτής που χρησιμοποιούσαν κυρίως οι μορφωμένοι Φαναριώτες.
Οι φιλολογικές απόψεις των αντιδιαφωτιστών στοχαστών διαφαίνονται, περισσότερο στις αρχαιολατρικές τους αρχές. Σ’ αυτούς εντάσσεται περισσότερο από κάθε άλλον, ο Νεόφυτος Δούκας. Στο έργο του ‘’Γραμματική Τερψιθέα’’, στα 1808, επικρίνει με οξύτητα τις ‘’νεοτεριστικές’’ γλωσσικές αντιλήψεις, κυρίως του Κοραή, χαρακτηρίζοντάς τις σαν υπονόμευση της πνευματικής αναγέννησης του λαού. Η γλώσσα του Κοραή είναι ‘’τρακαριστική’’, ‘’ακροβατούσα και τρακαρίζουσα’’. Η απάντηση του Κοραή ήλθε μέσα απ’ το τελευταίο τεύχος του Λογίου Ερμού με σκοπό ν’ αναιρέσει τις αβάσιμες κατηγορίες του Δούκα. Αλλά κι ο Δούκας, μέσα απ’ τον ‘’Μισοπόνηρό’’ του, υπερασπίζει με πάθος τις γλωσσικές απόψεις του και θεωρεί απαραίτητη την επιστροφή της αρχαίας γλώσσας σε χρήση απ’ τους σύγχρονους Έλληνες! Καλεί, μάλιστα, τον Κοραή να μην κρύβεται κάτω από ψευδώνυμα στα δημοσιεύματά του: Αίθι τοίνυν εκ του ζόφου της ανωνυμίας, ω Μισοπονήρων και φρενοπωλών κορυφαίε. Ένα μόνο μικρό δείγμα της οξύτητας αυτής της φιλολογικής διαμάχης, ανάμεσα στις δυο παρατάξεις, διακρίνεται σ’ αυτό το απόσπασμα.
ΙΙΙ. Η διαμάχη των δυο παρατάξεων σε κοινωνικό κι ιδεολογικό επίπεδο
Οι παραπάνω φιλολογικές διενέξεις θα ήταν αθεμελίωτες κι αστήρικτες αν δεν εδράζονταν επάνω στις πολιτικές και κοινωνικές αντιλήψεις των αντιπάλων πλευρών. Για τους εχθρούς των ιδεών του Διαφωτισμού αυτές οι αντιλήψεις προέρχονταν, κύρια, από τρεις παράγοντες. 1. Από περιβάλλοντα εκτός Ελλάδος, όπως αυτό των Φαναριωτών και των παραδουνάβιων ηγεμονιών που διοικούνταν από Φαναριώτες. Ήταν η αριστοκρατία του Γένους, όπως την αποκαλούσαν απαξιωτικά οι οπαδοί του Διαφωτισμού, που όμως οι συντηρητικοί στοχαστές έβλεπαν σαν την φυσική ηγετική τάξη του υπόδουλου Ελληνισμού, που την σέβονταν υπέρμετρα πολλές φορές. Αλλά το σημαντικότερο εδώ είναι ότι στηρίζονταν σ’ αυτήν για την ελευθερία και την εθνική αποκατάσταση του Ελληνισμού. Σ’ αυτό συνέβαλλε και το αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι οι Φαναριώτες διέθεταν μια σπάνια για την εποχή μόρφωση, κι ευρεία γλωσσομάθεια. Επιπλέον, εξαιτίας της καταγωγής τους και των προνομίων που τους είχαν παραχωρηθεί απ’ τον κατακτητή, ήταν φυσικό να βλέπουν τα πράγματα μέσα από έναν ακραίο συντηρητισμό που όμως είχε μεταδοθεί και στους στοχαστές που πίστευαν στις κοινωνικές και πολιτικές αντιλήψεις τους.
2. Απ’ την άλλη, πρέπει να προσθέσουμε και την κοινωνική κατάσταση μέσα στον ελληνικό χώρο: Ήταν το κοινοτικό σύστημα, οι προνομιούχες ομάδες των κοτζαμπάσηδων, των προεστώτων, των δημογερόντων που βρίσκονταν σε άμεση σχέση με τον κύκλο των συντηρητικών στοχαστών. Όλοι αυτοί, για κατανοητούς λόγους, είχαν ευνοήσει την ίδρυση σχολείων ανά τη χώρα, τα συντηρούσαν και τα διεύθυναν με σκοπό την μόρφωση των μαθητών, όπως βέβαια την αντιλαμβάνονταν. Έτσι κι οι συντηρητικοί στοχαστές, πολλοί απ’ τους οποίους ήταν κι επιφανείς δάσκαλοι, έβλεπαν σ’ αυτές τις προνομιούχες ομάδες τη νόμιμη πρωτοκαθεδρία του υπόδουλου έθνους και πάσχιζαν να μεταδώσουν στις νέες γενιές τις ιδέες τους για τα κοινωνικά και εθνικά προβλήματα.
3. Αρωγός όλων των συντηρητικών κύκλων, τόσο στις φιλολογικές όσο και στα κοινωνικές ιδέες τους, ήταν η Εκκλησία κι ιδίως το Πατριαρχείο της Κωνσαντινούπολης. Ήδη απ’ την εποχή της Αλώσεως προβαλλόταν σαν η πνευματική ηγεσία του Ελληνισμού, σαν ενσάρκωση των ελπίδων του. Το Πατριαρχείο είχε διακηρύξει, ήδη απ’ το 1799 στην ‘’Πατρική διδασκαλία’’ του, την απόλυτη αντίθεσή του στις ιδέες του Διαφωτισμού και στη φιλοσοφία του Βολταίρου και του Ρουσσώ που για το Πατριαρχείο οδηγούσε στην αθεία και στην αναρχία. Κι αυτές τις λογικές ενστερνίζονταν με φανατισμό οι Έλληνες αντιδιαφωτιστές στοχαστές, αρκετοί μάλιστα απ’ τους οποίους ήταν κληρικοί, έπαιρναν άμεσα εντολές απ’ το Πατριαρχείο κι έθεταν τα συγγραφικά τους έργα στην υπηρεσία τους.
Η διαμάχη των δυο παρατάξεων καταλαγιάζει όταν ξεσπά η Ελληνική Επανάσταση, όταν η οξύτητα είχε φτάσει στο απόγειό της. Είχαν αντιληφθεί ότι δεν ήταν πια καιρός για φιλολογικούς ή κοινωνικούς διαξιφισμούς όταν οι επιτυχίες των επαναστατών είχαν δημιουργήσει ήδη απ’ το 1822, φιλελληνικό κίνημα στην Ευρώπη. Απ’ την άλλη, όμως, τα καθεστώτα της Ιεράς Συμμαχίας, όντας υπερασπιστές της ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έδειξαν απέναντι και στις δυο παρατάξεις τη δυσμένειά τους και καταδίκασαν κάθε εκδήλωση υπέρ της Επανάστασης, απ’ όπου κι αν προερχόταν. Οι ποινές ήταν εξοντωτικές, απ’ τη φυλάκιση ως το θάνατο. Το παράδειγμα μάλιστα του Ρήγα και των συντρόφων του που Αυστρία παράδωσε στους Τούρκους, είναι το πιο χαρακτηριστικό.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (Εκδοτικής Αθηνών) τομ. ΙΒ
Κ.Θ. Δημαρά, Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός
Zeev Sternhell, O Αντιδιαφωτισμός, σελ.46, μετ. Άννα Καρακατσούλη, Πόλις, 2009
J.G.Herder, Une autre philosophie de l’ histoire, Sternhell o.π., σελ.99.
Δ. Κόκκινου, Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος, τόμοι 1-2
Τα αποσπάσματα απ’ το έργο του Απ. Δασκαλάκη, Κοραής και Κοδρικάς, Η μεγάλη φιλολογική διαμάχη των Ελλήνων (1815-1821), 1966.
* ΧΑΡΛΑΣ ΝΙΚΟΣ φιλόλογος ερευνητής
Για την επέτειο των διακοσίων χρόνων από την Παλιγγενεσία
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
Σχολεία: Αλλάζουν οι ώρες αποχώρησης των μαθητών
Παν.Πατρών: Μοριοδοτούμενο σεμινάριο ΕΙΔΙΚΗ ΑΓΩΓΗΣ με μόνο 65Є εγγραφή - έως 26 Απριλίου
Μοριοδοτούμενο σεμινάριο Ειδικής Αγωγής (ΕΛΜΕΠΑ) με μόνο 50Є εγγραφή- αιτήσεις ως 26/4
2ος Πανελλήνιος Γραπτός Διαγωνισμός ΑΣΕΠ: Τα 2 μαθήματα εξέτασης και η ύλη
Proficiency και Lower μόνο 95 ευρώ σε 2 μόνο ημέρες στα χέρια σας (ΧΩΡΙΣ προφορικά, ΧΩΡΙΣ έκθεση!)
ΕΥΚΟΛΕΣ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΕΙΣ ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ και ΙΤΑΛΙΚΩΝ για εκπαιδευτικούς - Πάρτε τις άμεσα
