Μαρία Δούση Ένα δυσανάγνωστο καλλιγραφικό έγγραφο σε αραβογραφή, τυλιγμένο σε κιτρινισμένο πάπυρο μήκους τριών μέτρων, παρέμενε σιωπηλό για 170 ολόκληρα χρόνια, φυλαγμένο στα Γενικά Αρχεία του Ελληνικού Κράτους.
Η υπογραφή και η σφραγίδα του σουλτάνου Αμπντούλ Μετζίτ Α’ υπογράμμιζαν τη σημασία του. Ωστόσο, χρειάστηκε σχεδόν δύο αιώνες για να μεταφραστεί στα ελληνικά και να φανερωθεί στο κοινό.
Σήμερα, το ιστορικό αυτό φιρμάνι αποκαλύπτει νέες πτυχές για τις ελληνοοθωμανικές σχέσεις και τη διπλωματική ιστορία του 19ου αιώνα. «Είναι ένα επίσημο αυτοκρατορικό φιρμάνι, υπογεγραμμένο το 1855 από τον σουλτάνο Αμπντούλ Μετζίτ Α’, που ορίζει τον Δημήτρη Ρίζο Νερουλό ως πρόξενο της Ελλάδας στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, αντικαθιστώντας τον Μιχαήλ Τοσίτσα», εξηγεί στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο ιστορικός ερευνητής Γιώργος Μπατζακίδης, που ανέλαβε τη μετάφρασή του από τα οθωμανικά.
Στο κείμενο, ο σουλτάνος σημειώνει: «Με τη σφραγίδα της υψηλής μου Αυτοκρατορικής Μεγαλειότητας, του υψηλοφώνου, ένδοξου και ουρανίου Οίκου των Σουλτάνων, και την κατακυρωμένη αυτοκρατορική μου υπογραφή, εκδίδεται η παρούσα διαταγή», αναφερόμενος στον διορισμό του Νερουλού. Το φιρμάνι συνεχίζει: «Διατάσσω ώστε: Ο εν λόγω πρόξενος, αν και δεν είναι υπήκοος της Αυτοκρατορίας μου αλλά πραγματικός υπήκοος του Βασιλείου της Ελλάδος, θα υπηρετεί στην Αλεξάνδρεια ως Πρόξενος. Θα επιβλέπει τις εμπορικές υποθέσεις και τα συμφέροντα των Ελλήνων υπηκόων και εμπόρων που μεταβαίνουν προς και από την περιοχή αυτή.
Σε περιπτώσεις νομικών και εμπορικών διαφορών μεταξύ Ελλήνων υπηκόων, αυτός θα είναι ο επιληφθείς αρμόδιος. Εάν ανακύψουν διαφορές ή εγκλήματα μεταξύ Ελλήνων υπηκόων και υπηκόων της Αυτοκρατορίας μου, οι υποθέσεις αυτές θα εξετάζονται και θα διευθετούνται σύμφωνα με τις συνθήκες και τις ισχύουσες διατάξεις, όπως εφαρμόζεται για τις άλλες φιλικές δυνάμεις. Οι εγκληματικές πράξεις θα τιμωρούνται όπως προβλέπεται από τους ισχύοντες νόμους».
Ο Γιώργος Μπατζακίδης τονίζει ότι η μετάφραση υπήρξε ιδιαίτερα δύσκολη, καθώς η οθωμανική γλώσσα είναι σύνθετη, αποτελούμενη από τουρκικά, αραβικά και περσικά, γραμμένα με αραβικό αλφάβητο. «Ένας Άραβας μπορεί να τα διαβάσει, όχι όμως να τα καταλάβει. Ένας Τούρκος δεν μπορεί καν να τα διαβάσει. Χρειάζονται τουλάχιστον οι δύο μαζί, ενδεχομένως κι ένας Πέρσης· κι ακόμη έτσι, δύσκολα θα μπορέσουν να τα ερμηνεύσουν, γιατί αυτή η γλώσσα δεν χρησιμοποιείται πλέον. Είναι μια “νεκρή” γλώσσα, που δεν έχει πια ρίζες στη σύγχρονη τουρκική», σημειώνει.
Ο ίδιος αφιερώθηκε μεθοδικά στη μελέτη της οθωμανικής γραφής και της ιστορικής ορολογίας. «Έχω πάντοτε μαζί μου τρία πολύ σπάνια λεξικά και συνεργάζομαι με έναν εξαιρετικό γνώστη της αραβικής. Όταν προκύπτουν ακόμη πιο δύσκολα σημεία, απευθύνομαι σε δύο συναδέλφους στην Τουρκία, ειδικούς στην οθωμανική», επισημαίνει, προσθέτοντας πως «μια τελεία ή μια γραμμή μπορεί να αλλάξει ολόκληρο το νόημα».
Η πορεία του Γιώργου Μπατζακίδη στην ιστορία
Ο Γιώργος Μπατζακίδης ξεκίνησε αργά τις ιστορικές σπουδές, σε ηλικία 32 ετών, παρακολουθώντας μαθήματα βυζαντινής, οθωμανικής και κλασικής ιστορίας στο Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης και ολοκληρώνοντας σπουδές στον Ελληνικό Πολιτισμό του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου. Στο πλαίσιο του μεταπτυχιακού του, μία συμφοιτήτριά του εντόπισε στα Γενικά Αρχεία του Κράτους το αμετάφραστο αυτοκρατορικό φιρμάνι του 1855, το οποίο και του έστειλε σε φωτογραφίες. Μετά από αίτηση για ψηφιοποίηση, κατάφερε να το διαβάσει και να το μεταφράσει.
Ο Δημήτρης Ρίζος Νερουλός και η Αλεξάνδρεια
Ο Δημήτριος Ρίζος Νερουλός κατάγεται από οικογένεια σημαντικών προσωπικοτήτων του νεοελληνικού Διαφωτισμού και της διπλωματίας. Γιος του Ιάκωβου Ρίζου Νερουλού, πολιτικού και πρέσβη στην Κωνσταντινούπολη, σπούδασε νομικά και πολιτικές επιστήμες στην Ευρώπη και μιλούσε γαλλικά και ιταλικά. Ο διορισμός του στην Αλεξάνδρεια το 1855 συνέπεσε με μια εποχή δυναμικής ανάπτυξης της ελληνικής κοινότητας της Διασποράς και με σημαντικές διπλωματικές αλλαγές στην περιοχή.
«Βρισκόμαστε σε μια στιγμή μεγάλης ιστορικής σημασίας: έναν χρόνο πριν από τον ρωσοτουρκικό πόλεμο της Κριμαίας, όπου οι Οθωμανοί ηττώνται και ο Αμπντούλ Μετζίτ αναγκάζεται να προχωρήσει σε μεταρρυθμίσεις. Το 1856 υπογράφεται το “Χάτι Χουμαγιούν”, δηλαδή το “Μεγάλο Τανζιμάτ”. Είναι μια καίρια καμπή της οθωμανικής ιστορίας, και ο Δημήτρης Ρίζος Νερουλός βρίσκεται μέσα σε αυτήν τη διεργασία», αναφέρει ο κ. Μπατζακίδης.
Ο σουλτάνος παραχωρεί θρησκευτικές ελευθερίες στα μιλιέτ των Ορθοδόξων, των Αρμενίων και των Εβραίων. «Σε αυτή τη φάση, ο Νερουλός ήταν το καταλληλότερο άτομο για να κρατήσει τις ισορροπίες ανάμεσα στις οθωμανικές μεταρρυθμίσεις και στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος. Σύμφωνα με την έρευνά μου, έπαιξε καθοριστικό ρόλο τότε, γιατί μαζί με τις ατομικές ελευθερίες, οι Οθωμανοί παραχώρησαν και εμπορικές ελευθερίες, με αποτέλεσμα να εκτιναχθεί ο πλούτος της ελληνικής κοινότητας στην Αίγυπτο», σημειώνει ο ιστορικός.
Ιδιαίτερη σημασία έχει ότι προκάτοχός του ήταν ο Μιχαήλ Τοσίτσας, γνωστός εθνικός ευεργέτης. «Ο Τοσίτσας διατήρησε για χρόνια ηγετικό ρόλο στην παροικία και η αποχώρησή του από τη θέση αυτή πιθανώς να συνδέεται με τις μεταβολές στις σχέσεις Ελλάδας-Αιγύπτου και στο διπλωματικό προσωπικό», επισημαίνει ο κ. Μπατζακίδης.
Οι προκλήσεις της μετάφρασης και η παράλληλη έρευνα
Το φιρμάνι φέρει ημερομηνία Οκτωβρίου 1855, γεγονός που σημαίνει ότι η μετάφρασή του πραγματοποιήθηκε 170 χρόνια μετά. Η μεγαλύτερη δυσκολία αφορούσε τη μορφή divânî, δηλαδή τη διοικητική, επίσημη γραφή των αυτοκρατορικών εγγράφων: «Σ’ αυτή τη γραφή υπάρχει ιστορική ορθογραφία· κάποιες λέξεις δεν γράφονται αλλά εννοούνται. Αυτό συνέβαινε επειδή οι γραφείς που συντάσσουν τέτοια κείμενα γνωρίζουν τη συνέχεια και την ακολουθία των νοημάτων. Μεταφράζοντάς το, αν δεν γνωρίζεις αυτήν τη γραφή, πρέπει σχεδόν να “μαντέψεις” ποια λέξη έχει παραλειφθεί», αναφέρει ο ερευνητής.
Δύσκολα ήταν και τα ξενικά ονόματα. «Ένα χαρακτηριστικό λάθος είναι στο όνομα του προξένου που αναφέρεται ως αντικαταστάτης του Μιχαήλ Τοσίτσα. Ο Οθωμανός γραφέας, αν και εξαιρετικός, μπέρδεψε το όνομα και αντί για Δημητράκης Ρίζος Νερουλός έγραψε “Δημητράκης Ζιζουβάς”. Τα ξενικά, χριστιανικά ή ευρωπαϊκά ονόματα συχνά προκαλούσαν σύγχυση», εξηγεί ο ιστορικός.
Ακολούθησε εκτενής έρευνα για την επιβεβαίωση της ταυτότητας του Νερουλού. «Το λάθος διορθώθηκε με βάση το ΦΕΚ του 1855, όπου υπάρχει ο επίσημος διορισμός του Ρίζου Νερουλού τον μήνα Οκτώβριο. Η πληροφορία τεκμηριώνεται επίσης από την επιγραφή που βρίσκεται στο προξενείο της Αλεξάνδρειας, καθώς και από τα προσωπικά αρχεία του Νερουλού, στα οποία απέκτησα πρόσβαση μέσω του Ιστορικού Μουσείου της Ελλάδας. Εκεί εντόπισα και έγγραφο με τον διορισμό του, επίσης του Οκτωβρίου 1855», σημειώνει.
Επιβεβαιώθηκε επίσης η συγγένεια του Δημήτρη Ρίζου Νερουλού με τον Ιάκωβο Ρίζο Νερουλό. «Το εικάζαμε, αλλά δεν είχε ποτέ τεκμηριωθεί. Από το προσωπικό του αρχείο που μου έστειλε το Ιστορικό Μουσείο, βρήκα επιστολή όπου απευθύνεται στον πατέρα του ως “σεβάσμιέ μου πατήρ”. Από εκεί επιβεβαιώθηκε η συγγένεια. Είναι μια ακόμη σημαντική ιστορική τεκμηρίωση», αναφέρει ο κ. Μπατζακίδης.
Ένας ερευνητής απέναντι στο άγνωστο
Για τον Γιώργο Μπατζακίδη, η ιστορική έρευνα δεν είναι αναπαραγωγή γνωστών αφηγήσεων, αλλά αναζήτηση του ανείπωτου. «Με συγκινούν πάντοτε οι πρωτόλιες έρευνες», λέει. «Όχι οι κονσέρβες ή τα ίδια και τα ίδια. Θέλω να φέρνω στο φως κάτι που δεν έχει ξαναειπωθεί», προσθέτει.
Η μετάφραση του φιρμανιού του 1855 υπήρξε γι’ αυτόν μια πράξη αποκρυπτογράφησης αλλά και αποκάλυψης ενός κρίκου της ελληνικής διπλωματικής ιστορίας.
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
Νέο Προσκλητήριο Προσλήψεων Εκπαιδευτών Ενηλίκων: Αφορά όλα τα πτυχία ΑΕΙ-ΤΕΙ - Πιστοποιηθείτε άμεσα
Παν.Πατρών: Tο 1ο στην Ελλάδα Πανεπιστημιακό Πιστοποιητικό ΤΕΧΝΗΤΗΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ για εκπαιδευτικούς
Πανεπιστήμιο Αιγαίου: Το κορυφαίο πρόγραμμα ειδικής αγωγής στην Ελλάδα - Αιτήσεις έως 19/10
Μοριοδοτούμενο σεμινάριο Ειδικής Αγωγής Πανεπιστημίου Πατρών με μόνο 60 ευρώ
