Ευαγγελία Ασημακοπούλου Τα Χριστούγεννα στην Ελλάδα δεν είναι μόνο μια θρησκευτική γιορτή, αλλά και ένα πολύχρωμο μωσαϊκό από λαϊκά έθιμα και ιστορίες που περνούν από γενιά σε γενιά. Σε κάθε γωνιά της χώρας, οι μέρες αυτές φέρνουν στο νου εικόνες παιδιών που τραγουδούν κάλαντα στις γειτονιές, οικογένειες γύρω από το τζάκι, μυρωδιές από παραδοσιακές λιχουδιές και αφηγήσεις για σκανταλιάρικα πνεύματα. Πρόκειται για μια περίοδο που συνδυάζει τις πατροπαράδοτες παραδόσεις με νεότερες πολιτισμικές επιρροές, δημιουργώντας ένα μοναδικό μείγμα παλιού και νέου. Τα χριστουγεννιάτικα έθιμα, βαθιά ριζωμένα στη λαϊκή μνήμη, διατηρούν μέχρι σήμερα τη δύναμη να μας συγκινούν και να μας συνδέουν με τις ρίζες μας, υπενθυμίζοντας μας ότι η θαλπωρή των γιορτών πηγάζει από τη συλλογική μας ιστορία.
Ιστορικές ρίζες και συμβολισμοί του Δωδεκαημέρου
Η εορταστική περίοδος των δώδεκα ημερών από την Παραμονή των Χριστουγέννων ως τα Φώτα, έχει τις ρίζες της τόσο στη χριστιανική παράδοση όσο και σε προγενέστερες δοξασίες. Πράγματι, το Δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων φαίνεται πως αντικατέστησε παλαιότερες αρχαιοελληνικές και ρωμαϊκές γιορτές (όπως τα Σατουρνάλια και τα Κρόνια), που σχετίζονταν με το χειμερινό ηλιοστάσιο. Οι πρώτοι Χριστιανοί όρισαν τη Γέννηση του Χριστού στις 25 Δεκεμβρίου εν μέρει για να εκτοπίσουν τη λατρεία του ανίκητου Ήλιου και τις παγανιστικές τελετές του χειμώνα.
Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που πολλές λαϊκές συνήθειες του Δωδεκαημέρου έχουν χαρακτήρα προληπτικό και ευετηρικό στόχο, δηλαδή να ξορκίσουν τα κακά πνεύματα και να εξασφαλίσουν καλοχρονιά. Κύρια γνωρίσματα των ημερών αυτών υπήρξαν ανέκαθεν οι αγερμοί (τα κάλαντα) από μικρούς και μεγάλους, οι μεταμφιέσεις και διάφορες τελετουργικές πράξεις για το καλό του χρόνου. Στη λαϊκή δοξασία λεγόταν πως αυτές τις μέρες «τα νερά είναι αβάφτιστα», δηλαδή ο κόσμος πνευματικά ανοχύρωτος μέχρι να βαφτιστεί ο Χριστός, και έτσι κάθε λογής καλόβολα ή σκανταλιάρικα πνεύματα μπορούσαν να τριγυρνούν ανενόχλητα ανάμεσα στους ανθρώπους.
Κάλαντα - Tο τραγούδι της προσμονής
Τα κάλαντα αποτελούν ίσως το πιο αναγνωρίσιμο χριστουγεννιάτικο έθιμο και το μοναδικό που επιβιώνει ακέραιο σε όλη την Ελλάδα μέχρι σήμερα. Πρόκειται για τα εθιμικά τραγούδια που ψάλλουν τα παιδιά (αλλά παλαιότερα και ενήλικες άνδρες) παραμονές των μεγάλων γιορτών, περιδιαβαίνοντας από σπίτι σε σπίτι με το γνωστό μεταλλικό τρίγωνο ή και άλλα όργανα. Οι ρίζες τους είναι πανάρχαιες. H λέξη “κάλαντα” προέρχεται από τη λατινική calenda (οι Καλένδες του ρωμαϊκού ημερολογίου), ενώ παρόμοια έθιμα αγερμού υπήρχαν στην αρχαία Ελλάδα χαρακτηριστικά αναφέρεται ο ύμνος της Ειρεσιώνης που έψαλλαν παιδιά κρατώντας στολισμένα κλαδιά ελιάς και γύριζαν ζητώντας φιλοδωρήματα για καλή σοδειά. Στα βυζαντινά χρόνια τα κάλαντα αντιμετωπίστηκαν με καχυποψία από την Εκκλησία ως ειδωλολατρικό κατάλοιπο, όμως επιβίωσαν στη λαϊκή παράδοση και με τον καιρό ταυτίστηκαν πλήρως με τις χριστιανικές γιορτές.
Τα χριστουγεννιάτικα κάλαντα ψάλλουν τη γέννηση του Χριστού με ποιητικό τρόπο, αλλά δεν λείπουν και αναφορές σε λαογραφικές δοξασίες για παράδειγμα, σε ορισμένες εκδοχές γίνεται μνεία στους καλικάντζαρους ή σε ευχές για καλή σοδειά. Η δομή τους είναι τυπική. Ξεκινούν με ευλαβικό χαιρετισμό στον οικοδεσπότη, εξιστορούν εν συντομία το χαρμόσυνο γεγονός της Γέννησης και κλείνουν με ευχές για υγεία, χαρά και ευημερία. Παρά την κοινή θεματολογία, υπάρχουν αμέτρητες τοπικές παραλλαγές έχουν καταγραφεί περίπου 30 διαφορετικά κάλαντα ανά την Ελλάδα. Σε ορισμένες περιοχές μάλιστα συναντάμε ιδιαίτερα τοπικό χρώμα. Στη Χίο, ομάδες παιδιών και ενηλίκων γύριζαν το βράδυ της παραμονής με τύμπανα και φλογέρες τραγουδώντας τα κάλαντα στα χωριά. Στην περιοχή της Κοζάνης, οι καλαντιστές κρατούσαν μια ξύλινη ράβδο σχήματος Τ (την τζομπανίκα) για να χτυπούν τις πόρτες, και φορούσαν υφαντό σακούλι στον ώμο για τα δώρα. Οι νοικοκυρές εκεί τους φίλευαν μήλα, καρύδια, κάστανα, αυγά, κουλουράκια κολιαντίνες και φυσικά μικρά χρηματικά ποσά.
Τα κάλαντα δεν ήταν μόνο μια ευκαιρία για τα παιδιά να μαζέψουν γλυκίσματα και φιλοδωρήματα, αλλά και ένα είδος κοινωνικού δεσμού. Μέσω αυτών, όλη η κοινότητα συμμετείχε στο χαρμόσυνο μήνυμα. Συχνά οι καλαντιστές διανθίζαν τα τραγούδια με χιουμοριστικούς στίχους, πειράζοντας φιλικά τους οικοδεσπότες. Σε μια παραλλαγή της Ηπείρου, για παράδειγμα, τραγουδούσαν στο τέλος: «Κόλιαντα, μπάμπω, κόλιαντα, κι αν δε μας δώσεις κόλιαντα, δώσ’ μας τη θυγατέρα σ’ να την φιλώ, να την τσιμπώ, να με ζεσταίνει το βράδυ». Με τέτοια σκωπτικά δίστιχα, οι νέοι έδιναν έναν τόνο εύθυμο στη βραδιά, ενισχύοντας το πνεύμα της παρέας και της φιλοξενίας. Σήμερα, τα παραδοσιακά κάλαντα εξακολουθούν να ηχούν στις γειτονιές κάθε παραμονή γιορτής έστω κι αν δίπλα τους έχουν προστεθεί και ξενόφερτες χριστουγεννιάτικες μελωδίες που ακούγονται από ραδιόφωνα και τηλεοράσεις. Η εικόνα όμως των παιδιών που γυρνούν από σπίτι σε σπίτι, διατηρώντας ζωντανή μια παράδοση αιώνων, παραμένει αναλλοίωτη και συγκινεί μικρούς και μεγάλους.
Το έθιμο του Χριστόξυλου στο τζάκι
Ένα από τα πιο ζεστά και συμβολικά έθιμα των ελληνικών Χριστουγέννων είναι το Χριστόξυλο το μεγάλο κούτσουρο που έκαιγε στο τζάκι όλο το Δωδεκαήμερο. Σε εποχές που το τζάκι ήταν το κέντρο του σπιτιού, η φωτιά της παραμονής θεωρούνταν ιερή. Σύμφωνα με την παράδοση, η φωτιά έπρεπε να καίει συνεχώς όχι μόνο για να ζεστάνει συμβολικά τον νεογέννητο Χριστό, αλλά και για να κρατά μακριά τους ανεπιθύμητους καλικάντζαρους. Ο νοικοκύρης του σπιτιού διάλεγε λοιπόν το πιο γερό και μεγάλο ξύλο (κατά προτίμηση από αγκαθωτό δέντρο, όπως πουρνάρι ή αγριελιά) και το έφερνε στο σπίτι την παραμονή. Το τελετουργικό απαιτούσε συχνά να ραντίσει το Χριστόξυλο με κρασί και να το σταυρώσει πριν το ανάψει, αναβιώνοντας αρχαίες δοξασίες σπονδών στη φλόγα.
Καθώς το ξύλο άρχιζε να καίγεται, οι παλιοί έριχναν πάνω στη φωτιά αμύγδαλα και καρύδια καρπούς της χρονιάς που έφευγε και τα παιδιά έσπευδαν να μαζέψουν αυτά τα «καταχύσματα» με χαρά, όπως ακριβώς μαζεύουν τα κουφέτα στους γάμους. Η φωτιά του Χριστόξυλου θεωρούνταν ότι έχει αποτρεπτική δύναμη. Η στάχτη που απέμενε φυλασσόταν, γιατί πολλοί πίστευαν ότι αν σκορπιστεί στα χωράφια μετά τα Φώτα, θα φέρει πλούσια σοδειά. Σε κάποιες περιοχές μάλιστα, την αυγή των Θεοφανείων ράντιζαν με αυτήν τη στάχτη τα σπίτια για να διώξουν οριστικά τα δαιμονικά πνεύματα.
Γύρω από το τζάκι εκτυλίσσονταν όμορφες οικογενειακές στιγμές. Το σπίτι μύριζε καπνό ξύλου και θυμίαμα πολλοί συνήθιζαν να βάζουν λιβάνι στα κάρβουνα, «θυμιατίζοντας» όλο το σπίτι, τα ζώα και τους ανθρώπους για ευλογία. Υπήρχε η πίστη ότι έτσι εξαγνίζεται ο χώρος και προστατεύεται από κάθε κακό. Οι γεωργοί έφερναν κοντά στη φωτιά τα εργαλεία τους, τα οποία άγγιζαν στον καπνό για καλή τύχη στη νέα χρονιά. Συχνά διάλεγαν το μικρότερο παιδί της οικογένειας να ανακατέψει τη φωτιά με ένα ραβδάκι, λέγοντας ευχές όπως «πουλιά, κατσίκια, αρνιά, γρόσια!» δηλαδή να γεμίσει η άνοιξη με κοτόπουλα, τα κοπάδια με κατσίκια και αρνιά, και τα σεντούκια με φλουριά. Μέσα από τέτοια χαριτωμένα δρώμενα, το οικογενειακό τζάκι γινόταν σύμβολο θαλπωρής, ευφορίας και συνέχειας. Σήμερα, το έθιμο του Χριστόξυλου επιβιώνει σε λίγες αγροτικές περιοχές ή αναβιώνει σε πολιτιστικές εκδηλώσεις, καθώς τα σύγχρονα σπίτια σπανίως έχουν τζάκι. Ωστόσο, η εικόνα της φωτιάς που καίει τα Χριστούγεννα παραμένει ένα ισχυρό σύμβολο της ζεστασιάς και της προστασίας της οικογένειας μέσα στον χειμώνα.
Καλικάντζαροι - Οι σκανταλιάρηδες του Δωδεκαημέρου
Κάθε χρόνο, μόλις σημάνουν μεσάνυχτα Χριστουγέννων, στη λαϊκή φαντασία αρχίζει το ξεφάντωμα των καλικάντζαρων. Οι καλικάντζαροι, μικρά δαιμόνια της παράδοσης που σύμφωνα με το μύθο έρχονται στην επάνω κόσμο την Παραμονή των Χριστουγέννων και τριγυρνούν ως τα Θεοφάνεια, οπότε και εξαφανίζονται μόλις αγιαστούν τα νερά. Ο λαός τους έδωσε πολλά ονόματα ανά τόπο: λυκοκαντζαραίοι, καρκάντζαλοι, καρκαντζέλια, παγανά, σκαλαπούνταροι (στην Κύπρο) κ.ά. Παρουσιάζονται σαν σκοτεινές φιγούρες, συνήθως κακάσχημοι και μαυριδεροί, με τρίχες στο σώμα, κόκκινα μάτια, τραγίσια πόδια ή ουρές ό,τι πιο παράξενο μπορούσε να φανταστεί η λαϊκή φαντασία.
Κατοικούν, λέει, στα έγκατα της γης όλο τον χρόνο και προσπαθούν με πριόνια και τσεκούρια να κόψουν το δέντρο που βαστάει τον κόσμο. Όταν πλησιάζουν να το ρίξουν, φτάνει η στιγμή των Χριστουγέννων και τότε βγαίνουν πάνω στη γη για τις σκανταλιές τους, αφήνοντας το δέντρο της ζωής να ανακάμψει. Για δώδεκα νύχτες τριγυρνούν στα σπίτια και στα χωριά, πειράζουν τους ανθρώπους, μαγαρίζουν τρόφιμα, αναποδογυρίζουν αντικείμενα γενικά προκαλούν ένα χαριτωμένα χάος. Στη Νάξο, λένε, χορεύουν και στροβιλίζουν τους διαβάτες ως να πέσουν κάτω λιπόθυμοι, ενώ αλλού λερώνουν το νερό και σκορπούν τη στάχτη από τα τζάκια. Κι επειδή τους αρέσει το φαγητό, πολλοί χωρικοί συνήθιζαν να ρίχνουν λίγα κομμάτια χοιρινό ή λουκάνικο στη στέγη, για να τους καλοπιάσουν και να μην κάνουν ζημιές!
Οι παλιοί είχαν βρει αμέτρητους τρόπους να ξορκίζουν αυτά τα αβλαβή μα πειρακτικά πνεύματα. Η φωτιά ήταν το κύριο όπλο. Όπως ήδη αναφέρθηκε, το τζάκι έμενε αναμμένο όλο το Δωδεκαήμερο για να τους κρατά μακριά. Σε πολλά σπίτια έκαιγαν στη φωτιά αλάτι ή παλιά παπούτσια, γιατί ο κρότος και η αποπνικτική μυρωδιά υποτίθεται ότι τους έδιωχναν κακήν κακώς. Άλλοι κρεμούσαν στην πόρτα ένα μαυρομάνικο μαχαίρι ή ένα κλαδί αγκάθι, ενώ χαρακτηριστική ήταν και η χρήση του χοιρινού. Σε ορισμένα μέρη κάρφωναν το αποξηραμένο ρύγχος του γουρουνιού πάνω από την είσοδο του σπιτιού για φυλαχτό. Λέγεται επίσης ότι όποιος γεννιέται μέσα στο δωδεκάμερο κινδυνεύει να γίνει καλικάντζαρος όταν μεγαλώσει εκτός αν βαφτιστεί γρήγορα, γι’ αυτό παλιότερα βάφτιζαν αμέσως τα μωρά που γεννιούνταν εκείνες τις μέρες. Η λαϊκή φαντασία διηγείται πολλά ευτράπελα περιστατικά με καλικάντζαρους: μύλοι που στοιχειώνουν, κοπάδια που τρομάζουν, κορίτσια που τα κυνηγούν στον χορό τα ξωτικά. Πάντοτε όμως, τη μέρα των Φώτων, με τον αγιασμό των υδάτων, έρχεται η λύτρωση. Οι καλικάντζαροι φεύγουν πανικόβλητοι πίσω στα σκοτάδια φωνάζοντας: «Φεύγετε να φεύγουμε, γιατί έρχεται ο παπάς με την αγιαστούρα!» Έτσι κλείνει ο κύκλος του Δωδεκαημέρου, διώχνοντας το σκοτάδι και κάνοντας χώρο για το φως και την αισιοδοξία της νέας χρονιάς.
Το χριστουγεννιάτικο τραπέζι και οι γεύσεις παράδοσης
Καμία χριστουγεννιάτικη ανάμνηση δεν είναι ολοκληρωμένη χωρίς την εικόνα της οικογένειας μαζεμένης γύρω από το γιορτινό τραπέζι. Τα Χριστούγεννα ήταν ανέκαθεν πρωτίστως μια οικογενειακή γιορτή, και παλιότερα όλα τα μέλη της οικογένειας, ακόμα και συγγενείς από μακριά, συγκεντρώνονταν στο σπίτι των παππούδων για το εορταστικό δείπνο. Στο κέντρο του τραπεζιού δέσποζε το Χριστόψωμο, ένα μεγάλο στρογγυλό καρβέλι ζυμωμένο με τα καλύτερα υλικά, στολισμένο στην επιφάνεια με καρύδια και περίτεχνα σχέδια από ζυμάρι. Το Χριστόψωμο το έκοβε ο νοικοκύρης κάνοντας το σημείο του σταυρού και μοιράζοντάς το τελετουργικά, ως σύμβολο ευλογίας και αφθονίας για την οικογένεια. Γύρω από αυτό ξεδιπλωνόταν μια πανδαισία παραδοσιακών γεύσεων. Σε πολλές περιοχές της Μακεδονίας το κύριο πιάτο των Χριστουγέννων ήταν οι λαχανοντολμάδες, οι επονομαζόμενοι σαρμάδες, δηλαδή ντολμάδες με λάχανο τουρσί γεμιστοί με ρύζι και χοιρινό, συχνά μαγειρεμένοι με σέλινο ή πράσο. Αλλού, ιδίως σε φτωχότερες αγροτικές οικογένειες, τη θέση του κρέατος έπαιρνε μια κότα από το κοτέτσι, που την έσφαζαν ανήμερα και έφτιαχναν μια ζεστή κοτόσουπα για όλο το σπιτικό. Τα συνοδευτικά περιλάμβαναν ό,τι καλούδια παρείχε η τοπική παραγωγή, τραγανές πίτες, πατάτες, ελιές, τυριά, ενώ τα γλυκά του Δωδεκαημέρου, όπως μελομακάρονα, κουραμπιέδες και άλλες λιχουδιές είχαν την τιμητική τους.
Ένα ιδιαίτερα σημαντικό έθιμο, με βαθιές ρίζες στην αγροτική ζωή, ήταν τα χοιροσφάγια. Σε πολλά χωριά, λίγο πριν τα Χριστούγεννα ή ανήμερα του Αγίου Στεφάνου, κάθε οικογένεια έσφαζε τον έναν χοίρο που εξέτρεφε όλο τον χρόνο ειδικά για την περίσταση. Η σφαγή του γουρουνιού γινόταν με τελετουργικό τρόπο συνήθως από τον αρχηγό της οικογένειας με ένα ειδικό μαχαίρι και συνοδευόταν από δοξασίες και προλήψεις. Για παράδειγμα, το αίμα του ζώου το έκαναν με το δάχτυλο σταυρό στα μέτωπα των παιδιών, πιστεύοντας ότι έτσι θα τα προφυλάξουν από πονοκεφάλους και κακό μάτι. Μετά τη σφαγή ακολουθούσε γλέντι. Οι συγγενείς και οι γείτονες μαζεύονταν για να δοκιμάσουν τους φρέσκους μεζέδες (ψημένο συκώτι, τηγανιά, πατσά) και να βοηθήσουν στην παρασκευή των λουκάνικων, των απάκι και του σύγγλινου τρόποι διατήρησης του κρέατος για τον υπόλοιπο χειμώνα. Τίποτε δεν πήγαινε χαμένο, καθώς το λίπος (γούνα) φυλασσόταν για μαγείρεμα, το δέρμα γινόταν τσαρούχια, ακόμα και η κύστη γεμιζόταν αέρα και δινόταν στα παιδιά για παιχνίδι σαν αυτοσχέδιο μπαλόνι. Το χριστουγεννιάτικο τραπέζι λοιπόν, εκτός από πλούσιο, ήταν και αποτέλεσμα συλλογικής προσπάθειας και χαράς. Χαρακτηριστική ήταν η αλληλεγγύη των ημερών, οι οικογένειες αντάλλασσαν μεταξύ τους καλάθια με κομμάτια από το χοιρινό και άλλα εδέσματα «για το καλό», τα λεγόμενα σκουτέλια ώστε κανένα σπίτι να μη μείνει χωρίς γιορτινό φαγητό.
Σήμερα, πολλά από τα παραπάνω φαγητά και συνήθειες επιβιώνουν, αν και έχουν προσαρμοστεί στους σύγχρονους ρυθμούς. Η γεμιστή γαλοπούλα, για παράδειγμα, έχει προστεθεί τα τελευταία χρόνια στο ελληνικό χριστουγεννιάτικο μενού και τείνει να αντικαταστήσει τον παραδοσιακό χοίρο σε πολλά αστικά σπίτια μια σχετικά νεότερη συνήθεια που ήρθε από τη Δύση. Ωστόσο, σε όλη την Ελλάδα, ιδιαίτερα στην επαρχία, πολλά σπίτια συνεχίζουν να φτιάχνουν Χριστόψωμο, μελομακάρονα και τους γνώριμους λαχανοντολμάδες, διατηρώντας έτσι ζωντανές τις γεύσεις της παράδοσης. Ακόμα και όσοι ζουν στις πόλεις, συχνά επιστρέφουν στον τόπο καταγωγής τους για τις γιορτές, επιδιώκοντας να ξαναζήσουν αυτές τις αυθεντικές στιγμές οικογενειακής θαλπωρής γύρω από το τραπέζι.
Από το παρελθόν στο παρόν - Η παράδοση σε μεταμόρφωση
Καθώς περνούν τα χρόνια, τα χριστουγεννιάτικα έθιμα στην Ελλάδα συνεχίζουν να εξελίσσονται, αντανακλώντας τις κοινωνικές αλλαγές αλλά και την αντοχή της παράδοσης. Πολλά από όσα κάποτε ήταν ζωντανό βίωμα σε κάθε χωριό το άναμμα του Χριστόξυλου, οι δοξασίες για τους καλικάντζαρους, το κοινόχρηστο σφάξιμο του χοίρου σήμερα επιτελούνται σε μικρότερη κλίμακα ή παίρνουν τη μορφή πολιτιστικών δρώμενων. Για παράδειγμα, σε ορισμένες περιοχές της Μακεδονίας και της Θράκης αναβιώνουν τα Ρογκατσάρια ή Μωμόγεροι, όπου νέοι μεταμφιέζονται και γυρνούν τα σπίτια μεταξύ Χριστουγέννων και Πρωτοχρονιάς, θυμίζοντας τις παλιές μεταμφιέσεις του δωδεκαημέρου. Ενώ στις πόλεις τα κάλαντα μπορεί να ακούγονται πλέον περισσότερο από οργανωμένες χορωδίες ή τα μέσα ενημέρωσης, η εικόνα του παιδιού με το τρίγωνο στην πόρτα μας την Παραμονή παραμένει μια γλυκιά πραγματικότητα.
Η παράδοση προσαρμόζεται, όπου δεν υπάρχει τζάκι, ένα κερί ή το άναμμα του ηλεκτρικού δέντρου συμβολίζει τη φωτιά που διώχνει το σκοτάδι. Το χριστουγεννιάτικο δέντρο που ήρθε στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα επί Όθωνα και διαδόθηκε ευρύτερα μόλις μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο έχει πλέον κυριαρχήσει στον στολισμό, όμως στα νησιά το στολισμένο καραβάκι ξανακερδίζει έδαφος ως σύμβολο της ναυτικής μας παράδοσης. Οι ιστορίες με καλικάντζαρους εξακολουθούν να λέγονται ως παραμύθια στα παιδιά, διατηρώντας το στοιχείο της φαντασίας και του χιούμορ των γιορτών. Και τα παραδοσιακά φαγητά γνωρίζουν μια μικρή αναγέννηση, καθώς πολλοί νέοι σήμερα αναζητούν τις γεύσεις και τις πρακτικές των γιαγιάδων τους ως αντίβαρο στην ομοιομορφία της σύγχρονης ζωής.
Σε αυτό το συνεχές πήγαινε-έλα μεταξύ παρελθόντος και παρόντος, τα ελληνικά χριστουγεννιάτικα έθιμα εξακολουθούν να εκπληρώνουν τον βασικό τους ρόλο, να φέρνουν τους ανθρώπους κοντά. Είτε γύρω από τη φωτιά, είτε κάτω από το στολισμένο δέντρο, είτε τραγουδώντας τα κάλαντα χέρι-χέρι, η ουσία παραμένει η ίδια η αίσθηση της κοινότητας, της αγάπης και της ελπίδας. Η λαογραφική μας κληρονομιά δεν είναι μουσειακό έκθεμα· είναι μια ζωντανή αφήγηση που εμπνέει και συγκινεί. Κάθε φορά που ανάβουμε ένα κερί τη νύχτα των Χριστουγέννων ή ακούμε τα τριγωνάκια των παιδιών στο δρόμο, συμμετέχουμε κι εμείς σε αυτήν την αδιάσπαστη αλυσίδα μνήμης. Και ίσως, μέσα από αυτές τις μικρές τελετουργίες, νιώθουμε πιο έντονα τη ζεστασιά και το θαύμα των γιορτών όπως ακριβώς τα βίωναν και οι πρόγονοί μας στο φως της φωτιάς και υπό τον έναστρο χειμωνιάτικο ουρανό.
Η προσέγγιση των Χριστουγέννων μέσα από τη λαογραφία φωτίζει τη βαθύτερη σημασία των εθίμων· είναι οι τρόποι με τους οποίους μια κοινότητα νοηματοδοτεί το πέρασμα του χρόνου και γιορτάζει την ελπίδα της αναγέννησης. Από το ιστορικό παρελθόν μέχρι το ψηφιακό παρόν, τα ελληνικά χριστουγεννιάτικα έθιμα αντέχουν, μεταμορφώνονται και συνεχίζουν να ζεσταίνουν τις ψυχές μας, θυμίζοντας πως η πολιτιστική μας κληρονομιά είναι ζωντανή και παρούσα σε κάθε στολισμένη γωνιά, κάθε οικογενειακό τραπέζι και κάθε τραγούδι που αντηχεί αυτές τις άγιες μέρες.
Πηγές:
Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας (ΚΕΕΛ) – Ακαδημία Αθηνών
Αρχειακό και ερευνητικό υλικό για τα έθιμα του Δωδεκαημέρου, τα κάλαντα, τις λαϊκές δοξασίες και τις τελετουργικές πρακτικές του ελληνικού χώρου.Πολυμέρου-Καμηλάκη, Αικατερίνη, Χριστούγεννα και Πρωτοχρονιά στη λαϊκή παράδοση, εκδ. Ακαδημία Αθηνών
Θεμελιώδες έργο για τη μελέτη των χριστουγεννιάτικων εθίμων, των καλικάντζαρων, του Χριστόξυλου και των κοινωνικών τους συμβολισμών.Μέγας, Γεώργιος Α., Ελληνικαί Εορταί και Έθιμα της Λαϊκής Λατρείας, εκδ. Εστία
Κλασική λαογραφική μελέτη για τις εορτές του εκκλησιαστικού και λαϊκού κύκλου, με εκτενή αναφορά στο Δωδεκαήμερο.Λουκάτος, Δημήτρης, Εισαγωγή στην Ελληνική Λαογραφία, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
Ανάλυση της λειτουργίας των εθίμων ως φορέων κοινωνικής συνοχής και συλλογικής μνήμης.Κυριακίδης, Στυλιανός, Λαογραφικά Σύμμεικτα
Μελέτες για τις προλήψεις, τις δοξασίες και τις αφηγήσεις του λαϊκού φαντασιακού, συμπεριλαμβανομένων των καλικάντζαρων.Λαογραφικά Αρχεία Μουσείου Ελληνικού Λαϊκού Πολιτισμού
Τεκμηρίωση υλικού πολιτισμού, εθιμικών πρακτικών και προφορικών μαρτυριών από διάφορες περιοχές της Ελλάδας.Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού Λαϊκού Πολιτισμού, λήμματα:
«Κάλαντα», «Δωδεκαήμερο», «Χριστόξυλο», «Καλικάντζαροι», «Χοιροσφάγια».
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
Παν.Πατρών: Tο 1ο στην Ελλάδα Πανεπιστημιακό Πιστοποιητικό ΤΕΧΝΗΤΗΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ για εκπαιδευτικούς
Η πιο εύκολη Πιστοποίηση Αγγλικών στην Ελλάδα σε 2 ημέρες στα χέρια σου - Δίνεις από το σπίτι σου
Πανεπιστήμιο Αιγαίου: Το κορυφαίο πρόγραμμα ειδικής αγωγής στην Ελλάδα - Αιτήσεις έως 18/12
Μοριοδοτούμενο σεμινάριο Ειδικής Αγωγής Πανεπιστημίου Πατρών με μόνο 60 ευρώ
