Άγγελος Ροδαφηνός «Αν μπορώ να γκουγκλάρω κάτι, τότε το ξέρω και μπορώ να το συζητήσω ισότιμα με τον γιατρό, τον μηχανικό, τον ερευνητή…» Συγχέουμε την πρόσβαση στη γνώση με την κατοχή της γνώσης!
1. Η μεγάλη αυταπάτη: «Όλοι είμαστε ίσοι»
Από την εποχή της Αθηναϊκής Δημοκρατίας μέχρι τα φόρουμ του διαδικτύου, η κοινωνία πάντα πάλευε με ένα ερώτημα: ποια φωνή αξίζει περισσότερο; Στην Εκκλησία του Δήμου μιλούσαν όλοι οι πολίτες, αλλά όχι όλοι με το ίδιο βάρος. Ο Περικλής, για παράδειγμα, είχε μεγαλύτερη ακροαματικότητα από τον τυχαίο γεωργό.
Το ίντερνετ έκανε κάτι θαυμαστό: έδωσε μικρόφωνο σε όλους. Ξαφνικά, στην ίδια «αγορά» μιλούν και η γιαγιά, και ο φοιτητής, και ο αστροφυσικός. Αυτό είναι όμορφο. Το πρόβλημα ξεκινά όταν μπερδεύουμε το μικρόφωνο με την αυθεντία. Όταν πιστεύουμε ότι ένα Facebook post έχει την ίδια αξία με μια μελέτη που πήρε χρόνια για να ολοκληρωθεί.
Η πιο ισχυρή ψευδαίσθηση της εποχής μας δεν είναι τα φίλτρα του Instagram ούτε η υπόσχεση του «work from anywhere». Είναι κάτι πιο βαθύ: η ιδέα ότι η πρόσβαση στη γνώση προσδίδει ισοτιμία. Ότι όλοι έχουμε την ίδια πρόσβαση, άρα και το ίδιο βάθος γνώσεων και η άποψή μας αποκτά βάρος.
Η λογική πάει κάπως έτσι: «Αν μπορώ να γκουγκλάρω κάτι, τότε το ξέρω. Και αν το ξέρω, μπορώ να το συζητήσω ισότιμα με τον γιατρό, τον μηχανικό, τον ερευνητή.»
Η αυταπάτη είναι ακριβώς αυτή: επειδή έχω πρόσβαση στη γνώση, νομίζω ότι την κατέχω. Οι Dunning και Kruger περιέγραψαν το φαινόμενο: Όσο λιγότερα ξέρω, τόσο πιο σίγουρος είμαι ότι ξέρω πολλά. Είναι η ψευδαίσθηση του «YouTube σοφού»: τρία βίντεο για την κβαντική φυσική κι έτοιμος να αντικρούσω τον Χόκινγκ. Είναι σαν να παρακολουθήσεις δύο επεισόδια MasterChef και μετά να προσπαθήσεις να οργανώσεις δείπνο σε εστιατόριο με τρία αστέρια Michelin. Ναι, ξέρεις τι είναι το κρεμμύδι. Ναι, έμαθες ότι το ριζότο δεν πρέπει να κολλάει. Όχι, δεν σημαίνει ότι μπορείς να οργανώσεις μενού γευσιγνωσίας. Δεν μπορείς να σερβίρεις ριζότο σε κριτή που έχει φάει χίλια στη ζωή του.
Το πρόβλημα δεν είναι ότι «μαθαίνουμε». Το πρόβλημα είναι ότι συγχέουμε την πρόσβαση στη γνώση με την κατοχή της γνώσης – και την άποψη με τα δεδομένα.
Όπως θα έλεγε ο φιλόσοφος John Stuart Mill, η ελευθερία της φωνής δεν συνεπάγεται την ισότητα της αλήθειας. Το ότι όλοι μιλάμε, δεν σημαίνει ότι όλοι ξέρουμε.
2. Βαθμίδες γνώσης: Άλλο άποψη, άλλο δεδομένα
Η διάκριση των πηγών δεν είναι καινούρια. Ο Αριστοτέλης μιλούσε για δόξα (γνώμη) και ἐπιστήμη (τεκμηριωμένη γνώση). Ο Karl Popper, στον 20ό αιώνα, έθεσε το κριτήριο της διαψευσιμότητας: μια πρόταση είναι επιστημονική μόνο αν μπορεί να ελεγχθεί και εν δυνάμει να καταρριφθεί.
Όπως δεν είναι όλα τα εστιατόρια ίδια, δεν είναι και όλες οι πηγές πληροφορίας ίδιες. Η γνώση έχει βαθμίδες - και το να τις μπερδεύουμε είναι σαν να μπερδεύουμε το fast food με το γκουρμέ. Υπάρχει μια αόρατη ιεραρχία, που δεν γνωρίζουμε και συχνά αρνούμαστε να δούμε.
- Επίπεδο 1 – Γνώμη. Το Fast food των πληροφοριών: Facebook posts, tweets, βιντεάκια TikTok. Νόστιμα, εύκολα, αλλά όχι απαραίτητα αξιόπιστα και συχνά χωρίς καμία θρεπτική αξία. Αν τα καταναλώνεις αποκλειστικά, ζεις με junk (σκουπίδια).
Επίπεδο 2 – Δευτερογενής γνώση. Το σπιτικό φαγητό: Εγκυκλοπαίδειες (Wikipedia, Britannica), ακαδημαϊκά συγγράμματα, σοβαρές εφημερίδες. Δεν είναι πάντα συναρπαστικά, δεν είναι πρωτογενής έρευνα, αλλά σου δίνουν μια ισορροπημένη διατροφή.
- Επίπεδο 3 – Πρωτογενής γνώση. Το γκουρμέ γεύμα: Επιστημονικές μελέτες, ερευνητικά άρθρα, πανεπιστημιακές εργασίες. Θέλουν εκπαίδευση και χρόνο για να τα καταλάβεις, αλλά εκεί βρίσκεται η ουσία. Το πραγματικό εργαστήριο. Εκεί οι ίδιοι οι ειδικοί μετρούν, δοκιμάζουν, διαψεύδουν και διορθώνουν. Εκεί που η μέθοδος και όχι η άποψη έχει τον τελευταίο λόγο.
Αν θες μια εικόνα: σκέψου μια βιβλιοθήκη με τρεις ορόφους. Όσο ανεβαίνεις, τόσο πιο αυστηρά είναι τα κριτήρια. Στο ισόγειο, τα περιοδικά lifestyle με glossy σελίδες. Στον πρώτο όροφο, οι εγκυκλοπαίδειες και τα σχολικά εγχειρίδια. Στον δεύτερο όροφο, οι μελέτες και τα ακαδημαϊκά βιβλία. Το πρόβλημα είναι ότι οι περισσότεροι μένουμε στο ισόγειο, γιατί εκεί έχει μεγάλες εικόνες και ωραία χρώματα.
3. Το γνωστικό fast food
Ο Neil Postman, στο περίφημο βιβλίο Amusing Ourselves to Death (1985), περιέγραφε πώς η τηλεόραση μετατρέπει κάθε πληροφορία σε ψυχαγωγία. Σήμερα, τα κοινωνικά δίκτυα έκαναν το ίδιο με τα πάντα: η πληροφορία έγινε «σνακ». Γρήγορη, ελκυστική, χωρίς βάθος.
Εδώ βρίσκεται και το κεντρικό πρόβλημα: όπως το σώμα παθαίνει αν τρέφεται μόνο με junk food, έτσι και το μυαλό ατροφεί όταν τρέφεται μόνο με «εύπεπτες» πληροφορίες. Το φαινόμενο του doomscrolling δεν είναι απλώς εθισμός στο άχρηστο. Είναι διατροφική κρίση του νου.
4. Εμπιστευόμαστε τον υδραυλικό αλλά όχι τον γιατρό
Υπάρχει ένα παράδοξο που λέει πολλά για την εποχή μας: εμπιστευόμαστε απόλυτα την εξειδίκευση εκεί που φαίνεται απτή. Ο υδραυλικός ξέρει να φτιάξει τον σωλήνα, ο ηλεκτρολόγος ξέρει να συνδέσει τον πίνακα, ο κομμωτής ξέρει να κουρέψει – καλύτερα από εμάς. Η τεχνογνωσία είναι χειροπιαστή: βλέπεις το αποτέλεσμα, μετράς την αποτελεσματικότητα. Δεν διανοούμαστε να τους αμφισβητήσουμε επειδή «είδαμε ένα βίντεο στο YouTube».
Αλλά όταν η γνώση γίνεται πιο αφηρημένη, όταν πρόκειται για τη γιατρό, τον οικονομολόγο, την κλιματολόγο, τον ιστορικό; Ξαφνικά, θεωρούμε ότι όλοι «δικαιούνται» ίση φωνή. Ο ξάδερφος που διάβασε μια ανάρτηση έχει το ίδιο βάρος με την ερευνήτρια που πέρασε είκοσι χρόνια να μελετάει όταν εμείς παίζαμε παιχνίδια στο PC. Σαν να λέμε: «Αφού καταλαβαίνω λίγο, άρα καταλαβαίνω τα πάντα.»
Η ειρωνεία είναι ότι εκεί που η γνώση είναι πιο περίπλοκη, εκεί ακριβώς χάνουμε τον σεβασμό προς την εξειδίκευση. Όσο πιο δύσκολο είναι ένα πεδίο, τόσο πιο πρόθυμοι είμαστε να το ισοπεδώσουμε.
5. Η «απαξίωση» της επιστήμης
Ο υγιής σκεπτικισμός είναι κινητήρας της επιστήμης. Ο Descartes μας δίδαξε να αμφιβάλλουμε. Ο Kant να κρίνουμε. Ο Popper να αμφισβητούμε.
Πολλοί σήμερα θεωρούν την επιστήμη ύποπτη. Εδώ μπαίνει το πιο επικίνδυνο φαινόμενο: η επιστήμη δεν απορρίπτεται επειδή είναι λάθος, αλλά επειδή δεν μας βολεύει. Όταν τα δεδομένα δεν συμφωνούν με την άποψή μας, αποφασίζουμε ότι υπάρχει συνωμοσία Αλλά σήμερα η αμφιβολία έχει πάρει άλλο δρόμο: έγινε συνωμοσιολογία. Δεν λέμε απλώς «ίσως αυτά τα δεδομένα είναι ατελή». Λέμε «οι επιστήμονες τα κρύβουν». «Οι γιατροί τα παίρνουν». «Οι κλιματολόγοι υπερβάλλουν για να τσεπώσουν επιδοτήσεις». «Οι στατιστικολόγοι μαγειρεύουν τα νούμερα». Όταν τα στοιχεία δεν συμφωνούν με την άποψή μας, το πρόβλημα δεν είναι η άποψή μας - είναι η «παγκόσμια σκευωρία».
Η ειρωνεία είναι ότι η επιστήμη είναι ίσως το πιο αντι-συνωμοτικό ανθρώπινο οικοδόμημα. Γιατί βασίζεται στην αντιπαλότητα. Η φιλοδοξία των επιστημόνων να διαψεύσουν ο ένας τον άλλο είναι τόσο ισχυρή που καθιστά αδύνατη την καθολική συγκάλυψη. Η ίδια η ιστορία της επιστήμης είναι γεμάτη από παραδείγματα ερευνητών που κατέρριψαν «ιερά δόγματα» για να πάρουν οι ίδιοι τη δόξα. (Βέβαια, το ότι κάποιος ερευνητής έχει αντίθετη άποψη με το σύνολο των ερευνητών, δεν σημαίνει αυτόματα ότι έχει δίκιο – πρέπει να παρουσιάσει ισχυρές αποδείξεις.)
Η επιστήμη κανονικά, θα έπρεπε να είναι το καταφύγιο της εμπιστοσύνης μας. Δεν είναι τέλεια, δεν υπόσχεται βεβαιότητες. Αλλά έχει ένα μοναδικό χαρακτηριστικό: αυτοδιορθώνεται. Οι θεωρίες πεθαίνουν όταν έρθουν καλύτερες.
Η επιστήμη ακριβώς αυτό κάνει: μαλώνει με τον εαυτό της, διορθώνει τα λάθη της, αφήνει πάντα χώρο για τον ερευνητή που θα βγει και θα πει «όλοι οι προηγούμενοι έκαναν λάθος - κι εδώ είναι τα στοιχεία μου».
Το αστείο είναι ότι η ιδέα μιας παγκόσμιας συνωμοσίας όλων των επιστημόνων είναι σχεδόν κωμική. Είναι σαν να πιστεύεις ότι όλοι οι οδηγοί ταξί μιας πόλης θα συνεννοηθούν να μην τσακωθούν ποτέ για μια κούρσα. Η ίδια η ανθρώπινη φιλοδοξία το καθιστά αδύνατο. Πάντα θα υπάρχει κάποιος επιστήμονας που θα θέλει να αποδείξει τους άλλους λάθος - κι αυτή είναι η καρδιά της επιστήμης.
Προσοχή δε: η επιστήμη δεν «είναι διεφθαρμένη». Είναι μια μέθοδος με συγκεκριμένα βήματα και διαδικασίες, και μάλιστα είναι η πιο έγκυρη μέθοδος διερεύνησης της αλήθειας που διαθέτουμε. Ναι, κάποιοι επιστήμονες μπορεί να είναι διεφθαρμένοι. Σε κάθε επάγγελμα υπάρχουν κάποια σάπια μήλα. Όχι όμως η μέθοδος. Για το λόγο αυτό έχει δημιουργήσει αυστηρούς ελέγχους και μηχανισμούς αυτοδιόρθωσης.
6. Έλεγξε πριν εμπιστευτείς μια πληροφορία
Η λύση δεν είναι να γίνουμε όλοι επιστήμονες. Είναι να γίνουμε καλύτεροι «καταναλωτές» γνώσης. Για να μην πέφτουμε θύματα του «fast food» της πληροφορίας, μπορούμε να εφαρμόζουμε ένα απλό φίλτρο:
- Ποιος το είπε; Ένας ειδικός με αναγνωρισμένο έργο ή ένας ανώνυμος λογαριασμός ή μπλογκ;
- Γιατί το είπε; Με επιστημονικό ενδιαφέρον ή για προσωπικό όφελος; Μήπως πουλάει το βιβλίο ή τις υπηρεσίες του;
- Πότε το είπε; Σήμερα ή πριν είκοσι χρόνια, όταν τα δεδομένα ήταν άλλα;
- Πού βασίζεται; Σε μετρήσεις, έρευνα, δεδομένα ή απλώς σε ιστορίες («μου είπε ένας φίλος»); Παραθέτει - έγκυρες - πηγές για κάθε ισχυρισμό;
- Τι λένε οι υπόλοιποι ειδικοί; Υπάρχει συναίνεση ή πρόκειται για μια μοναχική, αμφιλεγόμενη φωνή; Αν όλοι οι ειδικοί λένε Α κι ένας λέει Β, μάλλον το Α έχει βαρύτητα. Όχι, δεν σημαίνει ότι η πλειοψηφία έχει πάντα δίκιο. Αλλά όταν 99% των ειδικών συγκλίνει, η πιθανότητα λάθους μειώνεται δραματικά.
Αν η πληροφορία δεν περνάει από αυτό το τεστ, τότε είναι junk. Μπορεί να είναι διασκεδαστική, αλλά δεν θρέφει.
7. Μια απλή λύση: AI
Δεν χρειάζεται να γίνουμε όλοι επιστήμονες. Αρκεί να μάθουμε να σεβόμαστε την επιστημονική μέθοδο, να μάθουμε να ξεχωρίζουμε τις έγκυρες πηγές και να χρησιμοποιούμε τα εργαλεία που έχουμε ήδη στα χέρια μας.
Στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης, υπάρχει μια απλή πρακτική. Αντί να αποδεχόμαστε άκριτα ένα κείμενο, μπορούμε να το υποβάλλουμε σε έναν γρήγορο έλεγχο:
Πάρε το κείμενο που σε προβληματίζει (ή το σύνδεσμο σε αυτό), βάλε το σε ένα εργαλείο AI και ζήτησε του να κάνει fact-check. Θα ελέγξει εάν:
- Είναι αληθινό ή παραπλανητικό. Είναι οι ισχυρισμοί τεκμηριωμένοι;
- Υπάρχουν αξιόπιστες πηγές που το στηρίζουν.
- Συμφωνεί με τη γενική εικόνα της επιστημονικής κοινότητας, με τη σύγχρονη επιστημονική συναίνεση.
Δεν είναι πανάκεια. Αλλά είναι ένα εργαλείο που προσφέρει ακριβώς αυτό που μας λείπει: απόσταση από το συναίσθημα και έλεγχο της πληροφορίας. Ένας τρόπος να αποφύγεις το πρώτο clickbait που θα βγει μπροστά σου – και σίγουρα ξέρει περισσότερα από τον ξάδερφο στο Facebook.
8. Το οικοσύστημα της γνώσης
Η γνώση δεν είναι «δημοκρατία» όπου όλες οι φωνές είναι ίσες. Δεν είναι ισοτιμία, είναι οικοσύστημα. Φαντάσου μια ορχήστρα: όλοι αγαπάμε τη μουσική, αλλά δεν σημαίνει ότι όλοι μπορούμε να παίξουμε βιολί σε συμφωνική. Για να βγει η μελωδία σωστά, πρέπει να ακούμε αυτούς που αφιέρωσαν τη ζωή τους να κουρδίζουν το όργανο.
Η κοινωνία μας κινδυνεύει όταν ισοπεδώνει τη γνώση. Γιατί τότε δεν υπάρχει μελωδία - υπάρχει θόρυβος.
Η πρόκληση του σήμερα δεν είναι να ακούσουμε όλες ή τις πιο δυνατές φωνές. Είναι να μάθουμε να ξεχωρίζουμε ποια φωνή αξίζει να ακούσουμε.
9. Επίλογος: Η αλήθεια αντέχει
Η αλήθεια συχνά έρχεται σε αντίθεση με τα πιστεύω μας. Αλλά είναι το μόνο θεμέλιο που αντέχει στον χρόνο. Τα like και τα shares και οι θεωρίες συνωμοσίας είναι σαν την καλοκαιρινή μπόρα - θορυβώδεις, εντυπωσιακές, αλλά γρήγορα διαλύονται. Η επιστημονική γνώση είναι σαν τον βράχο που μένει εκεί όταν τα νερά υποχωρήσουν.
Και ίσως αυτό είναι το στοίχημα της εποχής μας: Αν θέλουμε να σταθούμε όρθιοι σε έναν κόσμο υπερπληροφόρησης, πρέπει να μάθουμε να ξεχωρίζουμε τον βράχο από τη μπόρα. Να μη μπερδεύουμε την άποψη με τα δεδομένα, το γρήγορο με το αληθινό. Να μην αρκεστούμε στο fast food, αλλά να αναζητήσουμε το γκουρμέ της γνώσης. Και να θυμόμαστε ότι η αλήθεια δεν υπάρχει για να μας κανακέψει, αλλά για να μας κατευθύνει.
-------------------------------
Ο Δρ Άγγελος Ροδαφηνός είναι Αναπληρωτής Καθηγητής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο και διδάσκει Νέες Τεχνολογίες. Σπούδασε και εργάστηκε σε 13 πανεπιστήμια στην Αμερική, Αυστραλία, Κύπρο και Ελλάδα.
* Σημείωση του συγγραφέα: Το άρθρο δημιουργήθηκε με τη βοήθεια GPT που γράφει με στυλ Malcolm Gladwell. Ό,τι λάθος είναι της ΤΝ. Ό,τι έξυπνο, ανθρώπινο και χρήσιμο ανήκει στον Δρ Ρο, που έκανε τις σωστές προτροπές, τη σωστή επεξεργασία, και τις σωστές ερωτήσεις.
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
Νέο Προσκλητήριο Προσλήψεων Εκπαιδευτών Ενηλίκων: Αφορά όλα τα πτυχία ΑΕΙ-ΤΕΙ - Πιστοποιηθείτε άμεσα
Παν.Πατρών: Tο 1ο στην Ελλάδα Πανεπιστημιακό Πιστοποιητικό ΤΕΧΝΗΤΗΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ για εκπαιδευτικούς
Πανεπιστήμιο Αιγαίου: Το κορυφαίο πρόγραμμα ειδικής αγωγής στην Ελλάδα - Αιτήσεις έως 22/8
Μοριοδοτούμενο σεμινάριο Ειδικής Αγωγής Πανεπιστημίου Πατρών με μόνο 60 ευρώ
