Χρήστος Κάτσικας Υπάρχουν στιγμές στην εργασία ενός εκπαιδευτικού, όπου ένα μαθητικό γραπτό λειτουργεί σαν μικρός φακός: φωτίζει όχι μόνο τις γνώσεις ή τις αδυναμίες ενός παιδιού· φωτίζει την ίδια τη σχολική πραγματικότητα. Σαν ένα ακατέργαστο διαμάντι, το γραπτό κουβαλά μέσα του λάθη, παρανοήσεις, άλματα σκέψης – αλλά και σπίθες φαντασίας, αυθεντικότητας, γλωσσικής εφευρετικότητας.
Ιδιαίτερα σε κάθε εξεταστική περίοδο, σε κάθε σχολική αίθουσα, σε κάθε στοίβα γραπτών, γεννιούνται τα γνωστά «μαργαριτάρια». Εκείνα τα ακούσια λεκτικά αριστουργήματα που, ενώ κάνουν τους εκπαιδευτικούς να χαμογελούν, φωτίζουν τις πιο σκοτεινές γωνιές ενός συστήματος μάθησης που δοκιμάζεται. Γιατί τα λάθη αυτά μπορεί να είναι κωμικά, αλλά δεν είναι ποτέ τυχαία.
Από τα «Χερουβίμ που χερούβιζαν» μέχρι τον «Κωνσταντίνο Καντάφη» και τις «τρίκυκλες εφαπτομένες», οι γλωσσικές παρεκκλίσεις δεν είναι αποκλειστικό προνόμιο της εποχής μας. Ήδη από τον 19ο αιώνα, ο Τύπος κατέγραφε τις «μαργαρίται» των μαθητών, αποδεικνύοντας ότι η ανθρώπινη γλώσσα —ειδικά όταν μπαίνει σε καθεστώς πίεσης— παράγει απρόβλεπτα διαμάντια.
Ακόμη και στη Γαλλία, στις αρχές του 21ου αιώνα, ένα ολόκληρο βιβλίο συγκέντρωσε «εκπαιδευτικές φρίκες» αποφοίτων Λυκείου, δείχνοντας πως το φαινόμενο δεν έχει σύνορα.
Κι αν κοιτάξει κανείς προσεκτικά, δεν θα δει μόνο «προβλήματα». Θα δει τα σημάδια μιας ολόκληρης εκπαιδευτικής διαδρομής.
Πίσω από την κωμική επιφάνεια, τα μαργαριτάρια συχνά αποκαλύπτουν:
- Αποστήθιση χωρίς κατανόηση. Όταν ο μαθητής «βλέπει» τους μνηστήρες ως ανεμιστήρες, δεν πρόκειται για απλή άγνοια, αλλά για σημειολογική αποσύνδεση: η πληροφορία δεν έχει ποτέ ριζώσει.
- Ένα σχολείο που γίνεται προθάλαμος εξετάσεων. Η συσσώρευση αποσπασματικών γνώσεων, η αγωνία του βαθμού και η κυριαρχία των τεστ τύπου «Σωστό-Λάθος» περιορίζουν τη σκέψη. Έτσι, ο μαθητής δεν δομεί εικόνες, δεν κατανοεί συμφραζόμενα — επιχειρεί να «πιάσει» το νόημα όπως όπως.
- Έλλειψη δημιουργικής μάθησης. Η σύγχυση ανάμεσα στα «Χερουβίμ» και τα «Πτερουβίμ» δείχνει ότι η φαντασία συχνά προσπαθεί να καλύψει τα κενά. Εκεί όπου λείπει η κριτική παιδεία, η γλώσσα πειραματίζεται, συνθέτει, επινοεί.
- Αντανάκλαση κοινωνικών προτύπων. Από την τηλεόραση μέχρι τα social media, η δημόσια κουλτούρα δεν ευνοεί ούτε τη γνώση ούτε το βάθος. Όταν η επιφανειακή πληροφορία κυριαρχεί, το σχολείο βρίσκει έναν πρόσθετο αντίπαλο.
Το Λύκειο της «γνώσης χωρίς γνώση»
Η υποβάθμιση του Λυκείου σε εξεταστικό διάδρομο υψηλής πίεσης οδηγεί σε μια μορφωτική αντίφαση: διδάσκονται πολλά, κατακτώνται λίγα. Η γνώση συχνά λειτουργεί ως καύσιμο για τις πανελλαδικές, όχι ως εργαλείο κατανόησης του κόσμου.
Οι σύγχρονες μορφές αξιολόγησης, που υπόσχονται αντικειμενικότητα, συχνά οδηγούν σε μηχανιστική μάθηση. Η εκπαιδευτική διαδικασία περιορίζεται σε αριθμούς, μοριοδοτήσεις, τεχνικές επίδοσης. Οι εκπαιδευτικοί εγκλωβίζονται σε ασφυκτικά διδακτικά πλαίσια, ενώ οι μαθητές μετατρέπονται σε συλλέκτες θραυσμάτων γνώσης.
Σε αυτό το περιβάλλον, τα μαργαριτάρια δεν είναι απλώς αστεία· είναι συμπτώματα ενός συστήματος που έχει χάσει τον παιδευτικό προσανατολισμό του.
Το πρόβλημα δεν είναι το λάθος – είναι η φτώχεια του λόγου. Τα γραπτά των μαθητών μαρτυρούν μια γλωσσική συρρίκνωση: φράσεις σύντομες, λεξιλόγιο περιορισμένο, αδυναμία ανάπτυξης επιχειρήματος. Δεν είναι τα παιδιά «χωρίς λέξεις»· είναι οι λέξεις που δεν ασκούνται.
Η έλλειψη ανάγνωσης δεν κρύβεται. Όπου δεν υπάρχει επαφή με κείμενα –όχι μόνο σχολικά, αλλά λογοτεχνικά, δημοσιογραφικά, δοκιμιακά– δεν μπορεί να υπάρξει πλούτος έκφρασης. Τα παιδιά γράφουν όπως αναπνέουν: κοφτά, αγχωμένα, αποσπασματικά. Μοιάζει σχεδόν σαν να έχουν ξεμάθει τον αργό, στοχαστικό ρυθμό του γραπτού λόγου.
Όταν το σχολείο καλλιεργεί «σωστές απαντήσεις» αντί για σκέψη
Πολλές φορές στα γραπτά βλέπουμε φράσεις που δεν ανήκουν στον μαθητή. Αποστηθισμένα αποσπάσματα, έτοιμα επιχειρήματα, «λεία» φροντιστηρίων. Η αντιγραφή δεν είναι ηθικό ατόπημα του μαθητή. Είναι σύμπτωμα ενός συστήματος που του μαθαίνει ότι «υπάρχει μία σωστή απάντηση».
Οι νέοι δεν κλέβουν· αμύνονται. Προσπαθούν να ταιριάξουν σε μια λογική αξιολόγησης που μετρά το «συμβατό», όχι το αυθεντικό.
Πόσες φορές συναντάμε εκθέσεις όπου η επιχειρηματολογία ξεκινά από την κλιματική κρίση και καταλήγει στις… σχολικές εκδρομές;
Αυτό το «πήδημα της σκέψης» δεν είναι αφέλεια. Είναι η δυσκολία στην οργάνωση ιδεών, στη χάραξη συλλογιστικής πορείας.
Και αυτό δεν καλλιεργείται με φύλλα εργασίας ή κουτάκια ενότητας· καλλιεργείται με συζήτηση, με ελεύθερο διάλογο, με επιχειρηματολογικές δραστηριότητες μέσα στην τάξη.
Το γραπτό είναι ο καθρέφτης της σκέψης. Αν η σκέψη δεν έχει χώρο να αναπνεύσει, το γραπτό θα ασθμαίνει.
Μέσα σε όλες αυτές τις δυσκολίες, συναντάς ξαφνικά μια φράση που λάμπει. Μια παρατήρηση ώριμη. Μια μεταφορά που δεν θα μπορούσε να την πει κανένας ενήλικος. Μια αυθόρμητη γλωσσική πινελιά που ξαφνιάζει.
Τι δείχνουν όλα αυτά για το σχολείο μας; Τα μαθητικά γραπτά, συνολικά, μιλούν για:
- υπερβολική έμφαση στην αξιολόγηση
- περιορισμένο χρόνο για δημιουργία
- φτωχή επαφή με ποιοτική ανάγνωση
υπερτροφία της ύλης σε βάρος της σκέψης
- έλλειψη συστηματικής γλωσσικής καλλιέργειας
Κι όμως, μέσα σε αυτά τα γραπτά υπάρχει μια υπενθύμιση: Η γλώσσα δεν είναι βάρος. Είναι εργαλείο ελευθερίας. Και κάθε παιδί μπορεί να το χειριστεί, αν του δοθούν τα κατάλληλα εργαλεία.
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
Black Friday σε μοριοδοτούμενα σεμινάρια και Πιστοποιήσεις Ξένων Γλωσσών για έξτρα 20 μόρια
Παν.Πατρών: Tο 1ο στην Ελλάδα Πανεπιστημιακό Πιστοποιητικό ΤΕΧΝΗΤΗΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ για εκπαιδευτικούς
Πανεπιστήμιο Αιγαίου: Το κορυφαίο πρόγραμμα ειδικής αγωγής στην Ελλάδα - Αιτήσεις έως 24/11
Μοριοδοτούμενο σεμινάριο Ειδικής Αγωγής Πανεπιστημίου Πατρών με μόνο 60 ευρώ
