«Ζει ο βασιλιάς Αλέξανδρος;» Κάθε λογικός άνθρωπος θα έλεγε όχι. Αυτή ήταν άλλωστε και η πρώτη απάντηση του ναύτη στο μπρίκι του καπετάν Φαράση στο ερώτημα της Γοργόνας, όπως αναφέρεται στο σχετικό διήγημα του Ανδρέα Καρκαβίτσα, που περιέχεται στη συλλογή «Λόγια της πλώρης» (α΄ έκδοση το 1899 από την «Εστία»).
Ο καημένος ο ναύτης, αγνοώντας το συγκείμενο, απάντησε: «Τόρα [sic], κυρά μου! […] Τόρα βασιλιάς Αλέξαντρος! ούτε το χώμα του δεν βρίσκεται στη γη». Η μεταμόρφωση όμως της «αγλαόμορφης κόρης» σε «βδελυρό τέρας», που βάλθηκε μανιασμένη να βουλιάξει το μπρίκι, τον έκανε να αλλάξει γνώμη και να καταλάβει πως η Γοργόνα, η αδελφή του Μεγαλέξανδρου, «δεν ερωτούσε βέβαια για το φθαρτό σώμα αλλά για τη μνήμη του αφέντη της». Γι’ αυτό και απάντησε πως «ζη [sic] και βασιλεύει και τον κόσμο κυριεύει». Η Γοργόνα ευχαριστήθηκε και ξανάγινε η «αγλαόμορφη κόρη». Ο ναύτης τη γλίτωσε, μαζί του και το μπρίκι.
Όπως διηγείται ο ναύτης, η Γοργόνα «εσήκωσε το κρινάτο χέρι της από την κουπαστή, εχαμογέλασε ροδόφυλλα σκορπώντας από τα χείλη της. Και άξαφνα στον ολοπόρφυρον αέρα εχύθηκεν αύρα μυστική, τραγούδι πολεμικό, παιάνες νικητήριοι, λες κ’ εγύριζε τόρα η Μακεδόνικη φάλαγξ από τις χώρες του Γάγγη και του Ευφράτη». Ωραίος ο μύθος που τον διδασκόμασταν κάποτε στο Δημοτικό.
Μύθος παρηγορητικός ύστερα από την ταπεινωτική ήττα στον Ελληνοτουρκικό πόλεμο, στο «Μαύρο 1897». Η Μεγάλη Ιδέα έπρεπε να κρατηθεί ζωντανή.
Ο μύθος της Γοργόνας και της αιώνιας «βασιλείας» του Μ. Αλεξάνδρου έρχεται ως συνέχεια του μυθιστορηματικού και ευφάνταστου έργου «Αλεξάνδρου βίος» άγνωστου συγγραφέα του 3ου μ. Χ. αιώνα, που έγινε γνωστός στη Γραμματεία ως Ψευδο-Καλλισθένης, γιατί χρησιμοποίησε το όνομα του Καλλισθένη, θείου και ιστορικού της εκστρατείας του Μ. Αλεξάνδρου , που είχε κι αυτός κακό τέλος, όπως και άλλοι που αμφισβήτησαν την απαίτησή του να αναγνωριστεί η θεϊκή φύση του και να τον προσκυνούν. Το «επιστημονικής φαντασίας» μυθιστόρημα του Ψευδο-Καλλισθένη γνώρισε μεγάλη διάδοση από τα Ελληνιστικά χρόνια μέχρι και σήμερα μέσω του Μεσαίωνα, μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες και αποτέλεσε τη βάση για ποικίλες πεζές και ποιητικές διασκευές (βλ. λ.χ. Hassan Atia Heakal, Η Αραβική μετάφραση του μεταγενέστερου ελληνικού πεζού μυθιστορήματος του Ψευδο-Καλλισθένη για τον Μέγα Αλέξανδρο. Διδακτορική διατριβή. Θεσσαλονίκη: ΑΠΘ – Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Φιλολογίας, 2014). Ίσως το πιο διαδεδομένο έργο που γράφτηκε υπό την επίδραση του Ψευδο-Καλλισθένη και άλλων διασκευών του μυθιστορήματός του είναι η «Φυλλάδα του Μεγαλέξανδρου» του 17ου αιώνα, έργο γραμμένο στη δημοτική της εποχής.
Με τη «Φυλλάδα» συνδέεται ο μύθος της Θεσσαλονίκης, ετεροθαλούς αδελφής του Αλέξανδρου σύμφωνα με τον μύθο, η οποία έχυσε κατά λάθος το «Αθάνατο Νερό», που είχε αποκτήσει ο Μ. Αλέξανδρος. Από τη στενοχώρια της ζήτησε από τος θεούς να μη δει ποτέ τον θάνατο του αδελφού της και να ζει με την ελπίδα ότι αυτός ζει και βασιλεύει · οι θεοί τη λυπήθηκαν και τη μεταμόρφωσαν σε Γοργόνα, που τριγυρνάει στις θάλασσες και ρωτάει τους ναυτικούς αν «ζει ο βασιλιάς Αλέξανδρος».
Ποιος/ποια φανταζόταν, όμως, ότι η Γοργόνα θα ξαναεμφανιζόταν μεταλλαγμένη μετά από τόσα χρόνια και θα έθετε το ίδιο ερώτημα, όχι σε θαλασσινούς αυτή τη φορά αλλά σε στεριανούς και μάλιστα πανεπιστημιακούς, μέσω μιας εκσυγχρονισμένης εκδοχής της «Φυλλάδας»; Την αρχή, βέβαια, έκανε ο Οργανισμός Τουρισμού Θεσσαλονίκης (ΟΤΘ) της Περιφέρειας Κ. Μακεδονίας , ο οποίος, αξιοποιώντας την ψηφιακή τεχνολογία για την προβολή του μυθικού πλούτου της Θεσσαλονίκης, ξεκίνησε με τον μύθο αυτό , έχοντας ως γενικότερο σκοπό, όπως δήλωνε η τότε πρόεδρος του ΟΤΘ και αντιπεριφερειάρχης Βούλα Πατουλίδου, «να ισχυροποιήσει το πλεονέκτημα της αναγνωρισιμότητας, της ταύτισης και της ιστορικής συνέχειας» (I Efimerida GR, 28-5-2021).
Λίγα χρόνια μετά πήρε τη σκυτάλη ο νυν υφυπουργός Εσωτερικών (Τομέας Μακεδονίας-Θράκης) Κωνσταντίνος Γκιουλέκας, ο οποίος είχε την έμπνευση να προτείνει στα πανεπιστήμια της περιοχής του να προχωρήσουν στην ίδρυση επώνυμης έδρας για τον Μ. Αλέξανδρο και σε παραγωγικούς φορείς να τη χρηματοδοτήσουν. Ακολούθησαν συσκέψεις με φορείς της πόλης, που συμφώνησαν στη χρηματοδότηση της έδρας με 48.000 ευρώ ετησίως για μία τριετία. Πρόκειται για τον Σύνδεσμο Βιομηχανιών Ελλάδος (ΣΒΕ), τον Σύνδεσμο Εξαγωγέων (ΣΕΒΕ), το Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο Θεσσαλονίκης (ΕΒΕΘ), το Επαγγελματικό Επιμελητήριο Θεσσαλονίκης (ΕΕΘ) και το Βιοτεχνικό Επιμελητήριο Θεσσαλονίκης (ΒΕΘ). Όλοι ειδικοί πάνω στο θέμα. Πιθανότατα συμμετέχουν και οι «επιπλοποιοί και σαλαμέμποροι», που έλεγε ο Χάρρυ Κλυνν.
Είναι εντυπωσιακό ότι στην όλη διαδικασία δόθηκε πανηγυρικός τόνος με την παρουσία του πρωθυπουργού στην υπογραφή του Μνημονίου Συνεργασίας μεταξύ του ΑΠΘ, του υφυπουργείου Μακεδονίας-Θράκης και των χορηγών (28-8-2025) , ενώ το γεγονός έτυχε και ανάλογης προβολής από ΜΜΕ, έντυπα και ψηφιακά, καθώς και την ανεξάρτητη δημόσια τηλεόραση και το επίσης ανεξάρτητο Μακεδονικό-Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων. Στην υπογραφή παραβρέθηκαν, εκτός του εμπνευστή υφυπουργού, η υπουργός Παιδείας Σοφία Ζαχαράκη και ο υφυπουργός Παιδείας και πρώην πρύτανης του ΑΠΘ Νίκος Παπαϊωάννου (βλ. Ενημερωτικό Σημείωμα του Πρωθυπουργικού Γραφείου και Δελτίο Τύπου ΑΠΘ). Όλοι οι παραπάνω, όπως και ο πρύτανης Κυριάκος Αναστασιάδης, έκαναν σχεδόν πανομοιότυπες δηλώσεις, εξαίροντας τη σημασία της έδρας για την προβολή της ιστορίας και του πολιτισμού της Μακεδονίας και της Ελλάδας γενικότερα, την ενίσχυση της διεθνοποίησης του πανεπιστημίου αλλά και την εταιρική σχέση του με τον ιδιωτικό τομέα.
Για την ίδρυση της επώνυμης έδρας είχαν προηγουμένως αποφανθεί θετικά η Γενική Συνέλευση του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας, η Κοσμητεία της Φιλοσοφικής Σχολής και η Σύγκλητος, ο υφυπουργός Εσωτερικών και τα Δ.Σ. των παραγωγικών φορέων. Δεν είναι γνωστά τα ακριβή αποτελέσματα των ψηφοφοριών στα διοικητικά-ακαδημαϊκά όργανα του ΑΠΘ, αλλά φαίνεται πως δεν εκφράστηκαν σθεναρές αντιρρήσεις.
Αφορμή για τη συνοπτική επισκόπηση των διαδικασιών που οδήγησαν στην ίδρυση της έδρας αποτέλεσε η πρόσφατη δημοσίευση του ΦΕΚ με την υπ’ αριθ. 5080/16-9-2025 απόφαση του πρύτανη με την οποία εγκρίνεται η ίδρυση και η λειτουργία της επώνυμης έδρας
«Αρχαία Ελληνική Ιστορία: Ο Μέγας Αλέξανδρος και η Εποχή του» (ΦΕΚ 5127, τχ. Β’/26-9-2025). Εκεί περιέχονται τα σχετικά με το Μνημόνιο Συνεργασίας, τους σκοπούς και τους στόχους της έδρας, το προσδοκώμενο ακαδημαϊκό έργο της, τη χρηματοδότησή της, την επιλογή του διδάσκοντος ή της διδάσκουσας από τη Γενική Συνέλευση του Τμήματος, τα διδακτέα μαθήματα κ.λπ..
Ειδικότερα στην Α΄ παράγραφο του Μνημονίου αναφέρονται, μεταξύ άλλων, και τα εξής: «Ο Μέγας Αλέξανδρος αποτελεί μία από τις εμβληματικότερες μορφές της Αρχαίας Ελληνικής Ιστορίας και λειτούργησε ως πρότυπο όχι μόνο για τους άμεσους διαδόχους του, αλλά και για όλες σχεδόν τις μεγάλες στρατιωτικές και πολιτικές προσωπικότητες της παγκόσμιας ιστορίας διαχρονικά. Με την εκστρατεία του στην Ανατολή και την συνακόλουθη κατάκτηση της Περσικής Αυτοκρατορίας κατάφερε, μέσα σε λιγότερο από δέκα χρόνια (από την άνοιξη του 334 έως τα τέλη του 326 π. Χ.), να διευρύνει υπέρμετρα τα όρια του ελληνικού κόσμου και να καταστήσει κυρίαρχο τον ελληνικό πολιτισμό έως τον Ινδό ποταμό». Στη συνέχεια τονίζεται ότι παρά τις διαφορετικές ερμηνείες για την προσωπικότητα και το έργο του όλες συγκλίνουν στο ότι προκέκυψε ένας «νέος κόσμος» με βασικό γνώρισμα τον «πολυπολιτισμικό του χαρακτήρα». Λίγο παρακάτω υπογραμμίζεται ότι «η πολιτική και στρατιωτική μεγαλοφυία του» και «η ιστορική σημασία του εγχειρήματος συνδέεται άρρηκτα με αξίες, όπως η ηγεσία, η καινοτομία και η εξωστρέφεια –αρχές που βρίσκουν εφαρμογή τόσο στην ιστορική ανάλυση της οργάνωσης και της διοίκησης όσο και στις σύγχρονες δραστηριότητες, συμπεριλαμβανομένων εκείνων των μελών, που χρηματοδοτούν την προαναφερθείσα Έδρα, στους τομείς της επιχειρηματικότητας και του εμπορίου».
Στη Β΄ παράγραφο, μετά από κοινοτοπίες για τη διεύρυνση και την εμβάθυνση της έρευνας, τις διεπιστημονικές και διεθνείς συνεργασίες, την προσέλκυση νέων φοιτητών και ερευνητών κ.λπ., θεσπίζεται επταμελής «Επιτροπή Παρακολούθησης του Έργου της Έδρας», που θα απαρτίζεται από τον πρόεδρο του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας ως πρόεδρο και από εκπροσώπους των φορέων, που θα οριστούν από τους ίδιους.
Στην Γ΄ παράγραφο περιγράφονται οι θεματικοί άξονες του γνωστικού αντικειμένου σε σύνδεση και με τις σύγχρονες αρχές που διέπουν την οικονομία, την επιχειρηματικότητα και το εμπόριο , ενώ ο κάτοχος της Έδρας, στη βαθμίδα του επίκουρου καθηγητή, επιφορτίζεται με πολλά καθήκοντα σχετικά με τη βιωσιμότητα, την προβολή της και την εξασφάλιση διεθνών συνεργασιών , τη διδασκαλία δύο υποχρεωτικών προπτυχιακών μαθημάτων με τον τίτλο α) «Ο Μέγας Αλέξανδρος και η επέκταση στην Ανατολή» και β) «Ο Αλέξανδρος και οι ελληνικές πόλεις» και ενός στα Αγγλικά με τον τίτλο “Alexander the Great, 336-323 B.C.” σε δύο εξάμηνα για τους φοιτητές και τις φοιτήτριες του Erasmus , καθώς και τη συμμετοχή του στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών.
Δεν είναι γνωστό σε ποια ή ποιες διάνοιες οφείλεται η σύνταξη του Μνημονίου. Εκείνο, όμως, που πρέπει να ομολογηθεί είναι ότι επιτεύχθηκε ένα θαύμα: συνδυάστηκε ο νεοφιλελευθερισμός (αξίες και αρχές της οικονομίας της αγοράς) με τον παραδοσιακό εθνικισμό στο ιστορικό πρόσωπο και το έργο του Μ. Αλεξάνδρου. Δύο σε ένα: «Αγοραίο Πανεπιστήμιο» και «Εθνικό Πανεπιστήμιο».
Ιδρύθηκαν, βέβαια, στο σχετικά πρόσφατο παρελθόν και άλλες επώνυμες έδρες στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ (
έδρα Εβραϊκών Σπουδών, έδρα Ποντιακών Σπουδών, έδρα Ρωσικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας) με άλλο νομοθετικό πλαίσιο (Ν. 4009/20221, άρ. 47, γνωστός ως νόμος Διαμαντοπούλου) , αλλά τηρήθηκαν με ευλάβεια ακαδημαϊκά κριτήρια τόσο στον προσδιορισμό του γνωστικού περιεχομένου των εδρών όσο και στην επιλογή αυτών που τις στελέχωσαν. Επίσης, σε καμιά περίπτωση δεν υπήρξαν έξωθεν παρεμβάσεις, π.χ. από τους φορείς χρηματοδότησης , όπως είναι τώρα πιθανό να συμβεί μέσω της «Επιτροπής Παρακολούθησης». Τότε η επιστημονική εποπτεία των εδρών ασκούνταν αποκλειστικά από τον κοσμήτορα της Σχολής και καθηγητές/καθηγήτριες του Τμήματος στο οποίο αυτές είχαν ενταχθεί λειτουργικά. Πόση αυτονομία μπορεί να έχει τώρα ο διδάσκων ή η διδάσκουσα με ένα τόσο ασφυκτικό πλαίσιο; Και φυσικά οι σχετικές διαδικασίες (π.χ. η υπογραφή των συμβάσεων χρηματοδότησης) έγιναν σε αυστηρά πανεπιστημιακό πλαίσιο, χωρίς φανφάρες και επιδείξεις.
Παραμένουν αναπάντητα ορισμένα κρίσιμα ερωτήματα:
- Ποιο ουσιαστικό ακαδημαϊκό έλλειμμα διαπιστώθηκε και από ποιους που οδήγησε στην ανάγκη να ιδρυθεί επώνυμη έδρα ειδικά για τον Μ. Αλέξανδρο και την εποχή του; Το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας θεραπεύει την Αρχαία Ιστορία, όπως μπορεί να βεβαιωθεί κανείς από το Πρόγραμμα Σπουδών του. Αν το ίδιο το Τμήμα έκρινε πως τα προσφερόμενα μαθήματα δεν ήταν επαρκή, θα μπορούσε να αναμορφώσει το πρόγραμμά του και να ζητήσει θέση μέλους ΔΕΠ για το οικείο γνωστικό αντικείμενο. Ποιος ήταν εν τέλει ο ρόλος των καθ’ ύλη αρμοδίων;
- Με ποια επιχειρήματα πείστηκαν άραγε οι παραγωγικοί φορείς να συνεισφέρουν στη χρηματοδότηση της επώνυμης έδρας; Καλός ο τουρισμός, η βιοτεχνία και το εμπόριο, αλλά καλύτερη η κρατική εύνοια;
- Τι ώθησε τον υφυπουργό Μακεδονίας-Θράκης στην πρωτοβουλία του; Λόγοι ακαδημαϊκοί, πατριωτικοί ή μήπως κομματικοί, π.χ. ενίσχυση των ποσοστών του κυβερνώντος κόμματος στη Β. Ελλάδα, όπου «εκ δεξιών» δεν τα πηγαίνει και πολύ καλά;
Αν έτσι έχουν τα πράγματα, όπως περιγράφονται παραπάνω, φαίνεται πως έχουμε μια προσπάθεια για την ανάκτηση του χαμένου εδάφους μέσω μιας συμβολικής απόπειρας για την αναβίωση της ελληνοχριστιανικής ιδεολογίας και την ενίσχυση του τουριστο-πατριωτικού φρονήματος. Ωστόσο, για να μην μείνει η προσπάθεια ανολοκλήρωτη πρέπει να συνοδευτεί από δύο ακόμη επώνυμες έδρες: του «Λεωνίδα» και του «Μαρμαρωμένου βασιλιά». Έτσι η νεοφιλελεύθερης κοπής εθνικοφροσύνη θα προσομοιάσει το πρότυπό της, τον Γ΄ Ελληνικό Πολιτισμό του Μεταξά.
Ο Μ. Αλέξανδρος, λοιπόν, «ζει και βασιλεύει» και επιχειρεί να ξανακυριεύσει τον κόσμο. Μόνο που τώρα έχει αλλάξει την τακτική του, λοιδορώντας τα πανεπιστήμια και τους ακαδημαϊκούς, που απέφυγαν να κρίνουν το όλο εγχείρημα, δεσμευόμενοι ίσως από κάποιο μυστηριώδη όρκο σιωπής. Την πρώτη φορά με τον Αλέξανδρο την πάτησε ο Αριστοτέλης. Τώρα την πατάει το Αριστοτέλειο. Η δουλειά, πάντως, γίνεται μια χαρά με τους πρόθυμους. Δυστυχώς, μάλλον είχε δίκιο ο Δημοσθένης (Περί της παραπρεσβείας, 67-68): «Πολλὰ τοίνυν αν τις, ω άνδρες Αθηναίοι, Φίλιππον ευδαιμονίσας της τύχης εικότως, τούτο μάλιστ᾽ αν ευδαιμονίσειεν απάντων, ο μα τους θεοὺς και τας θεὰς ουκ έχω λέγειν έγωγ’ άλλον όστις ηυτύχηκεν εφ’ ημών […]. Το ποίον; Το επειδὴ πονηρών ανθρώπων εις τα πράγματ’ αυτώ εδέησεν, πονηροτέρους ευρείν ή εβούλετο».
Δημήτρης Κ. Μαυροσκούφης
ομότιμος καθηγητής Α.Π.Θ. – πρώην κοσμήτορας Φιλοσοφικής Σχολή
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
Νέο Προσκλητήριο Προσλήψεων Εκπαιδευτών Ενηλίκων: Αφορά όλα τα πτυχία ΑΕΙ-ΤΕΙ - Πιστοποιηθείτε άμεσα
Παν.Πατρών: Tο 1ο στην Ελλάδα Πανεπιστημιακό Πιστοποιητικό ΤΕΧΝΗΤΗΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ για εκπαιδευτικούς
Πανεπιστήμιο Αιγαίου: Το κορυφαίο πρόγραμμα ειδικής αγωγής στην Ελλάδα - Αιτήσεις έως 1/10
Μοριοδοτούμενο σεμινάριο Ειδικής Αγωγής Πανεπιστημίου Πατρών με μόνο 60 ευρώ
