«Οι νέοι σήμερα πάσχουν από λεξιπενία!». Συχνή τοποθέτηση που αναπαράγεται στους φιλολογικούς και μη κύκλους εδώ και τουλάχιστον τέσσερις δεκαετίες. Η διακίνηση μάλιστα αυτής της άποψης είναι τόσο έντονη που έχει καθιερωθεί ως αυταπόδεικτη και δεδομένη αλήθεια, τόσο στο συλλογική συνείδηση του κόσμου όσο βέβαια και στην εκπαιδευτική και γλωσσική πραγματικότητα της χώρας μας, σε βαθμό μάλιστα που διδάσκεται στείρα με το γνωστό τριμερές μοντέλο «αιτίες – συνέπειες – τρόποι αντιμετώπισης» στο γλωσσικό μάθημα, ειδικά στους σχετικούς θεματικούς κύκλους της Γ΄ γυμνασίου και Α΄ λυκείου.
Εντούτοις, αποδεχόμενοι εντελώς γενικευτικά και αβασάνιστα την ύπαρξη αυτής της «νόσου» από την οποία υποφέρει η νεολαία μας εδώ και σχεδόν μισό αιώνα, προσκρούουμε σε βασικές και θεμελιώδεις παραδοχές, αρχές και πορίσματα της επιστήμης που αφορά τόσο το γλωσσικό φαινόμενο όσο και τη γλωσσική διδασκαλία. Είναι πλέον ώριμος ο καιρός με την έρευνα και την επιστημονική πρόοδο που έχει μεσολαβήσει από τότε που πρωτοξεκίνησε να κυκλοφορεί στον ελλαδικό χώρο αυτή η τοποθέτηση να υποβάλουμε σε κριτική εξέταση πράγματα που παλαιότερα ηχούσαν πειστικά αλλά σήμερα μάλλον αντηχούν ως παραφωνίες μπροστά στην φωνή της Μούσας της επιστήμης.
Αν ρωτήσουμε τυχαία στον δρόμο κάποιον ομιλητή της ελληνικής να μας εξηγήσει τι είναι τέλος πάντων αυτή η λεπιπενία, μια αναμενόμενη και απλή απάντηση που ενδεχομένως να μας έδινε είναι η εξής: «λεξιπενία είναι η ελλιπής γνώση του λεξιλογίου». Ήδη από την αρχή πρέπει να θέσουμε ένα θεμελιώδες ερώτημα: σε ποιο λεξιλόγιο ακριβώς αναφερόμαστε; Ή, ακριβέστερα, σε ποιο τμήμα του λεξιλογικού εύρους και ρεπερτορίου της ελληνικής αναφερόμαστε; Τα λεξικά στοιχεία της ελληνικής, όπως και όλων των γλωσσών, δεν εμφανίζουν ομοιογένεια ούτε ως προς την χρήση τους ούτε ως προς την καταγωγή/προέλευσή τους ούτε ως προς τη μορφολογική τους υπόσταση και σημασιολογική ή γραμματική λειτουργία. Επομένως, το να τοποθετούμαστε γενικευτικά και ισοπεδωτικά ότι οι νέοι έχουν φτωχό και ελλιπές λεξιλόγιο χωρίς να επισημαίνουμε σε ποιο ακριβώς πεδίο χρήσης, καταγωγής ή ταυτότητας του λεξιλογίου της ελληνικής αναφερόμαστε, είναι τουλάχιστον αυθαίρετο, αν όχι ανακριβές.
Ας προχωρήσουμε σε μερικά παραδείγματα, για να βοηθήσουμε και έναν μη ειδικό και εξειδικευμένο σε γλωσσικά θέματα αναγνώστη να κατανοήσει τι εννοούμε. Η λέξη «φωνή» ανήκει στην κληρονομημένη από παλαιότερες φάσεις της διαχρονίας της ελληνικής δεξαμενή. Από την άλλη μεριά, η λέξη «τηλέφωνο» προέρχεται από μία άλλη δεξαμενή της ελληνικής που είναι ο λεξιλογικός δανεισμός από μία άλλη γλώσσα. Ας πάρουμε άλλο παράδειγμα. Η λέξη «γυναικά» αποτελεί επίσης μια πολύ παλιά κληρονομημένη από την αρχαιότητα λέξη της ελληνικής, φυσικά έχοντας υποστεί ποικίλες μεταβολές, όπως άλλωστε υπαγορεύει η αναπόδραστη γλωσσική αλλαγή. Αντιθέτως, η λέξη «γυναικοκτονία» είναι πολύ πρόσφατη για την ελληνική, με αποτέλεσμα να υπάγεται στους νεολογισμούς ή στις λεγόμενες νεόπλαστες ή νεόκοπες λέξεις. Βλέπουμε ενδεικτικά μόνο πόσο μπορεί να διαφοροποιούνται τα λεξικά στοιχεία ως προς την καταγωγή, προέλευσή τους.
Περνώντας στην διαφοροποίηση ως προς τη χρήση μπορούμε να επισημάνουμε τα εξής. Καίριας σημασίας σε συνδυασμό με το κριτήριο της προέλευσης που θέσαμε προηγουμένως είναι πολλαπλά κριτήρια που υπαγορεύουν να διαφοροποιούμε τις λεξιλογικές μας επιλογές και να τις χρησιμοποιούμε σε διαφορετικές επικοινωνιακές περιστάσεις. Τέτοια κριτήρια είναι η επισημότητα ή μη της περίστασης, το θέμα της συζήτησης, η σχέση αλληλεγγύης ή κοινωνικής απόστασης των συμμετεχόντων, η ύπαρξη ή μη ιεραρχικών σχέσεων εξουσίας μεταξύ των συμμετεχόντων, το φυσικό περιβάλλον ή το κοινωνικό πλαίσιο της αλληλεπίδρασης κ.α. Η αλληλεπίδραση αυτών και άλλων παραγόντων είναι που θα καθορίσουν τα λεξικά στοιχεία που θα χρησιμοποιήσουμε. Παράλληλα, ριζικής σημασίας για την διαφοροποίηση των λεξικών στοιχείων ως προς τη χρήση σε αλληλεπίδραση με τους παράγοντες που αναφέραμε προηγουμένως είναι και η διάκριση των λέξεων της ελληνικής σε λόγιες και μη λόγιες ή λαϊκές, όπως είναι οι λέξεις «ρέμπελος» και «ράθυμος». Επιπλέον, ας μην λησμονούμε πως βάσει χρήσης υπάρχουν λεξικά στοιχεία που ανήκουν στις λειτουργικές ποικιλίες (οι ειδικοί, τεχνικοί όροι των επιστημονικών και επαγγελματικών ομάδων όπως π.χ. ανατομία στην ιατρική, μόρφημα στη γλωσσολογία), στις γεωγραφικές ποικιλίες (διαλεκτικά λεξικά στοιχεία π.χ. αππίθκια) και στις κοινωνιολέκτους όπως είναι η γλώσσα των νέων (π.χ. σπέκια, τεκάν, ριντάρω).
Για να αντιληφθούμε, ακόμη, πως διαφοροποιούνται οι λέξεις ως προς το τρίτο κριτήριο που θέσαμε (τη γραμματική, μορφολογική και σημασιολογική υπόσταση) θα αναφέρω λίγα τελευταία παραδείγματα. Υπάρχουν λέξεις που φέρουν λεξική σημασία και δεν επιτελούν γραμματική λειτουργία όπως είναι τα επιρρηματικά στοιχεία δήλωσης χρόνου (π.χ. τώρα, χθες) ενώ υπάρχουν λέξεις που διαθέτουν κυρίως γραμματική λειτουργία όπως είναι οι σύνδεσμοι (π.χ. επειδή, ήτοι). Υπάρχουν επίσης τα λεγόμενα λεξικά στοιχεία κενού περιεχομένου, λέξεις δηλαδή που δεν εμφανίζονται μόνες τους αλλά ως επιμέρους συστατικά ευρύτερων λεξικών ή συντακτικών ενοτήτων και που αποκτούν ανάλογα με τη περίπτωση σημασιακό περιεχόμενο (π.χ. κουτουρού) και τέλος υπάρχουν και τα λεξικά στοιχεία που μετασχηματίζονται σημασιολογικά όταν αποτελούν συστατικά ιδιωματικών εκφράσεων (π.χ. πέρα βρέχει).
Με βάση την ανάλυση που προηγήθηκε αξίζει σε αυτό το σημείο να αναρωτηθούμε τα εξής: είναι δυνατόν ένας νεαρός ομιλητής 13-18 χρονών ή και ο οποιοσδήποτε ενήλικας ομιλητής της ελληνικής να έχει εύρος και βάθος γνώσεων όσον αφορά το τεράστιο και περίπλοκο αυτό λεξιλογικό απόθεμα της ελληνικής, όπως στοιχειωδώς έχουμε αναλύσει μέχρι εδώ; Για ποιο λόγο η ρετσινιά της λεξιπενίας επιρρίπτεται ανερυθρίαστα μόνο στους νέους και όχι επί παραδείγματι σε ενήλικες που αγνοούν λεξικά στοιχεία της νεανικής κοινωνιολέκτου, γεωγραφικών ή λειτουργικών ποικιλιών; Μήπως η λεξιπενία είναι μια φυσική και αναμενόμενη κατάσταση για όλους τους ομιλητές, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό;
Προχωρώντας στο δεύτερο σκέλος της ανάλυσής μας, οφείλουμε να επισημάνουμε ότι η λεξιπενία έχει κινηθεί μόνο στο χώρο των γενικευτικών εμπειρικών τοποθετήσεων ενώ στην πραγματικότητα δεν έχει αποδειχθεί επιστημονικά, εξ όσων βρίσκομαι στη θέση να γνωρίζω. Άλλωστε, δεν είναι εύκολο κιόλας μεθοδολογικά να αποδειχθεί και ευρύτερα να εξετάσουμε κάτι τέτοιο, ώστε να οδηγηθούμε σε ασφαλή συμπεράσματα. Πώς θα ορίσουμε το εύρος, ως προς την ποσότητα, και το βάθος, ως προς την ποιότητα, των λεξικών στοιχείων που θα πρέπει αναμενόμενα (;) να κατέχει ένας νέος 12 ετών (απόφοιτος δημοτικού), 15 ετών (απόφοιτος γυμνασίου) και 18 ετών (απόφοιτος λυκείου); Το εύρος των λεξικών στοιχείων που θα πρέπει να κατέχει ένας δεκαπεντάχρονος φυσικός ομιλητής της ελληνικής είναι το ίδιο με εκείνο ενός φυσικού ομιλητή άλλων γλωσσών π.χ. της αγγλικής; Είναι άραγε εφικτό να καθοριστούν αντικειμενικές ποσοτικές σταθερές και μάλιστα καθολικά γενικεύσιμες για όλο το εύρος ενός τόσο ανομοιογενούς δείγματος έρευνας όπως είναι ο μαθητικός πληθυσμός; Πολλά ερωτήματα, πολλές και οι απαντήσεις που δεν έχουν δοθεί . Παρόλα αυτά η λεξιπενία των νέων παρουσιάζεται ως δεδομένη και αυταπόδεικτη αλήθεια για τον χώρο του σχολείου, της κοινωνίας και ακόμη και για επιστημονικές ενώσεις ή ομάδες.
Το τρίτο και τελευταίο σκέλος της ανάλυσής μας αφορά στο κατά πόσο λαμβάνει πράγματι χώρα αποτελεσματική διδασκαλία του λεξιλογίου από τους εκπαιδευτικούς. Διδασκαλία του λεξιλογίου δεν σημαίνει ότι εξηγώ απλώς τη σημασία μιας λέξης, συχνά αποπλαισιωμένα, και προτείνω ένα δύο συνώνυμα. Γνωρίζουμε σήμερα ότι η λεξική γνώση διαθέτει πολλές παραμέτρους που πρέπει να διδάσκονται και να προσεγγίζονται. «Γνωρίζω μια λέξη» σημαίνει γνωρίζω την ορθογραφία, την προφορά, τα μορφολογικά χαρακτηριστικά, τη συντακτική συμπεριφορά, τη σημασία ή σημασίες σε περίπτωση πολυσημίας. Ακόμη η λεξική γνώση περιλαμβάνει την ικανότητα ένταξης μιας λέξης σε ένα ευρύτερο πλέγμα σημασιολογικών σχέσεων (π.χ. συνώνυμα, αντώνυμα, υπερώνυμα), τη γνώση των πιθανών λεξικών συνάψεων και συνδυασμών της με άλλες λέξεις και φυσικά την καταλληλότητα, τη συχνότητα και τους περιορισμούς χρήσης της. Έχοντας υπόψη αυτά, αξίζει να αναρωτηθούμε πώς γίνεται, από τη στιγμή που δεν προβλέπεται και δεν γίνεται στην πράξη -για λόγους που δεν είναι της παρούσης- οργανωμένη, μεθοδική και στοχευμένη διδασκαλία του λεξιλογίου παρά μόνο μια ευκαιριακή επιφανειακή και πρόχειρη διδασκαλία επιμέρους λεξικών στοιχείων, να ισχυριζόμαστε ότι φταίνε οι νέοι που δεν μπορούν να κατακτήσουν κάτι που εμείς οι μάχιμοι εκπαιδευτικοί αφενός μπορεί να μην το διδάσκουμε αποτελεσματικά και επιστημονικά, αφετέρου μπορεί να μην διαθέτουμε και την κατάρτιση ή την επιμόρφωση για να το διδάξουμε. Μήπως κιόλας η διδασκαλία του λεξιλογίου παραγκωνίζεται λόγω πίεσης διδακτικού χρόνου, κάλυψης της ύλης ή εις βάρος της καλλιέργειας άλλων στοιχείων όπως είναι η μεταγλωσσική επίγνωση ή η διδασκαλία της γραμματικής;
Ολοκληρώνοντας, μερικοί καταληκτικοί προβληματισμοί. Αν θέλουμε να παρέχουμε ουσιαστική γλωσσική εκπαίδευση στα παιδιά μας, η αλλαγή πρέπει να ξεκινήσει από εμάς. Ποιο είναι το πρώτο βήμα; Να αποβάλουμε παραπλανητικές προκαταλήψεις, πλάνες, παρεξηγήσεις και μυθεύματα που μαστίζουν την εκπαίδευση και την κοινωνία μας εδώ και δεκαετίες. Η επιστήμη στον τομέα της μελέτης της γλώσσας και της εφαρμοσμένης γλωσσολογίας έχει προοδεύσει περισσότερο από ποτέ. Ας αξιοποιήσουμε επιτέλους τα πορίσματά της!
Κων/νος Γεωργόπουλος, φιλόλογος και μεταπτυχιακός φοιτητής γλωσσολογίας
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
Παν.Πατρών: Tο 1ο στην Ελλάδα Πανεπιστημιακό Πιστοποιητικό Τεχνητής Νοημοσύνης για εκπαιδευτικούς
Πανεπιστήμιο Αιγαίου: Το κορυφαίο πρόγραμμα ειδικής αγωγής στην Ελλάδα - Αιτήσεις έως 4/8
ΕΥΚΟΛΕΣ πιστοποιήσεις ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ - ΙΤΑΛΙΚΩΝ για ΑΣΕΠ - Πάρτε τις ΑΜΕΣΑ
