Στον σύγχρονο ψηφιακό κόσμο η τεχνολογία επηρεάζει όλο και περισσότερο το πώς ορίζουμε και αξιοποιούμε τον ελεύθερο χρόνο. Παλαιότερα, ο ελεύθερος χρόνος ήταν συνυφασμένος με δραστηριότητες όπως ο περίπατος, ο αθλητισμός, η επαφή με τη φύση, το διάβασμα, οι συναντήσεις με φίλους ή η δημιουργική ενασχόληση με την τέχνη. Η τεχνολογική πρόοδος, όμως, αν και προσφέρει νέες δυνατότητες ψυχαγωγίας και μάθησης, έχει οδηγήσει σε μια σταδιακή απομάκρυνση από αυτές τις βιωματικές εμπειρίες. Αντί για μια βόλτα με φίλους, περνάμε ώρες σκρολάροντας στις οθόνες μας· αντί για ένα βιβλίο, καταναλώνουμε βίντεο μικρής διάρκειας, συχνά χωρίς να συγκρατούμε τίποτα το ουσιαστικό. Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι περνούν τον χρόνο τους έχει αλλάξει ουσιαστικά, επηρεάζοντας όχι μόνο το περιεχόμενο αλλά και την ποιότητα της προσωπικής τους ζωής. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, τίθεται επιτακτικά το ερώτημα: πόσο «ελεύθερος» είναι τελικά ο ελεύθερος χρόνος στην ψηφιακή εποχή;
Είναι γεγονός, ότι η τεχνολογία έχει προσφέρει πρωτοφανή εργαλεία για την αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου. Μέσα από τις μορφές της λεγόμενης ηλεκτρονικής αναψυχής (digital leisure) — όπως τα βιντεοπαιχνίδια, οι πλατφόρμες συνεχούς ροής, τα εικονικά περιβάλλοντα, οι εικονικές πολιτιστικές εκδηλώσεις και τα κοινωνικά δίκτυα — οι άνθρωποι μπορούν να διασκεδάζουν, να δημιουργούν, να μαθαίνουν και να αλληλεπιδρούν, να συμμετάσχουν σε παγκόσμιες συζητήσεις, χωρίς γεωγραφικούς ή χρονικούς περιορισμούς. Παράλληλα, ο ηλεκτρονικός ελεύθερος χρόνος (digital free time) έχει καταστεί πλέον καθημερινό κομμάτι της ζωής πολλών, ενισχύοντας τη δυνατότητα για εξατομικευμένη ψυχαγωγία και πρόσβαση σε περιεχόμενο που άλλοτε απαιτούσε φυσική παρουσία ή σημαντικούς πόρους. Ταυτόχρονα, έδωσε διέξοδο σε άτομα που, λόγω συνθηκών ή κινητικότητας, δεν μπορούσαν να συμμετέχουν σε δραστηριότητες με φυσική παρουσία.
Όμως, οι λεγόμενες «έξυπνες συσκευές» και η ψηφιακή τεχνολογία, αν και σχεδιάστηκαν για να διευκολύνουν την καθημερινότητα και να εξοικονομούν χρόνο, καταλήγουν συχνά να τον επιβαρύνουν με πλήθος νέων δραστηριοτήτων. Οι οθόνες έχουν πλέον καθιερωθεί ως κυρίαρχο μέσο ψυχαγωγίας, ενημέρωσης και επικοινωνίας, με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης να μονοπωλούν ολοένα και μεγαλύτερο μερίδιο του χρόνου και της προσοχής μας. Ακόμη και στις στιγμές που θεωρητικά προορίζονται για ξεκούραση, ο χρήστης παραμένει εκτεθειμένος σε αδιάκοπα ερεθίσματα που απαιτούν εγρήγορση, υπονομεύοντας την ποιότητα του ελεύθερου χρόνου. Το smartphone, σύμβολο της σύγχρονης εποχής και αναπόσπαστο εργαλείο της καθημερινής ζωής, λειτουργεί σαν πύλη σε έναν κόσμο αδιάλειπτης πληροφόρησης, αλλά και απορρόφησης της προσοχής. Η ψηφιακή συνδεσιμότητα - κυρίως μέσω των φορητών συσκευών και των κοινωνικών δικτύων - έχει μετατρέψει τον ελεύθερο χρόνο σε πεδίο παθητικής κατανάλωσης, όπου ο χρήστης δεν συμμετέχει ως πολίτης ή δημιουργός, αλλά ως παθητικός καταναλωτής περιεχομένου(passive consumer), με αποτέλεσμα ο εγκέφαλος να παραμένει σε κατάσταση συνεχούς εγρήγορσης, βομβαρδισμένος από ειδοποιήσεις, εικόνες και πληροφορίες. Ως εκ τούτου, ο ελεύθερος χρόνος δεν βιώνεται ως χρόνος ηρεμίας και χαλάρωσης, αλλά ως προέκταση της έντασης που προκαλεί η συνεχής ψηφιακή παρουσία.
Σύμφωνα με έρευνες, ένας μέσος ενήλικας ξοδεύει πλέον πάνω από 6 ώρες ημερησίως μπροστά σε ψηφιακές οθόνες για μη επαγγελματικούς λόγους. Ενώ, μελέτες στον χώρο της ψυχολογίας δείχνουν πως οι χρήστες πραγματοποιούν χιλιάδες αλληλεπιδράσεις με την κινητή συσκευή τους καθημερινά - ο μέσος χρήστης κάνει περίπου 2.600 tap ή scroll ανά ημέρα, συχνά χωρίς καν να το συνειδητοποιεί. Το γεγονός αυτό αποτυπώνει μια γενικευμένη στροφή προς ψηφιακές μορφές ψυχαγωγίας - από την παρακολούθηση σειρών και βίντεο, μέχρι τη συνεχή ενασχόληση με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τα διαδικτυακά παιχνίδια. Ο σύγχρονος ψηφιακός χρήστης, εκτεθειμένος σε έναν αδιάκοπο καταιγισμό περιεχομένου από δημοφιλείς διαδικτυακές πλατφόρμες, αφιερώνει τον χρόνο του σε μορφές ψυχαγωγίας που, στις περισσότερες περιπτώσεις, δεν προϋποθέτουν ενεργή πνευματική εμπλοκή ούτε ενθαρρύνουν την καλλιέργεια κριτικής σκέψης. Μάλιστα, η τεχνητή νοημοσύνη που χρησιμοποιούν οι αλγόριθμοι αυτών των εφαρμογών προσαρμόζει το περιεχόμενο στις προτιμήσεις του χρήστη, ενισχύοντας την προσκόλλησή του σε αυτό.
Παράλληλα, πολλοί νέοι βιώνουν τον ελεύθερο χρόνο τους ως μια «παγίδα αναψυχής», στην οποία, ενώ επιδιώκουν χαλάρωση, τελικά βυθίζονται σε μια άτυπη κόπωση. Ακόμα και η ίδια η αναψυχή μετατρέπεται συχνά σε ψηφιακή αγγαρεία. Η ανάγκη να φωτογραφίσουμε, να ανεβάσουμε, να παρακολουθούμε σχόλια και αντιδράσεις, μετατρέπει την εμπειρία σε «παράσταση». Ο ψηφιακός ναρκισσισμός υποκαθιστά την απόλαυση της στιγμής. Τέλος, ο κατακερματισμός των ενδιαφερόντων, που προκαλείται από τον υπερκορεσμό επιλογών, οδηγεί σε παράλυση απόφασης (decision fatigue). Περνάμε υπερβολικό χρόνο απλώς επιλέγοντας τι να κάνουμε, ενώ στο τέλος δεν κάνουμε τίποτα ουσιαστικό.
Επιπλέον, ο ψηφιακός κόσμος, ως ένας καλά σχεδιασμένος μηχανισμός απορρόφησης του ελεύθερου χρόνου μας, δημιουργεί νέες, άτυπες «υποχρεώσεις»: η ανάγκη να απαντούμε άμεσα σε μηνύματα, να παραμένουμε ενεργοί στα κοινωνικά δίκτυα, να διαχειριζόμαστε τη δημόσια εικόνα μας. Πρόκειται για δραστηριότητες που καταναλώνουν χρόνο και ενέργεια χωρίς ουσιαστικό όφελος, οδηγώντας συχνά σε ένα αίσθημα ψηφιακής εξουθένωσης. Η επιρροή της ψηφιακής τεχνολογίας, όμως, δεν σταματά στην κόπωση· φτάνει μέχρι τον έλεγχο των ίδιων μας των συνηθειών, ακόμη και στις πιο φαινομενικά «ανενεργές» στιγμές μας. Όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει ο καθηγητής Νικόλας Χρηστάκης, είναι πλέον κοινό μυστικό ότι μέσω του smartphone κάθε μας ενέργεια παρακολουθείται και καταγράφεται, με στόχο τα δεδομένα μας να αξιοποιούνται για τη διαμόρφωση —και, τελικά, τη χειραγώγηση— της συμπεριφοράς μας.
Η κατάσταση αυτή συνδέεται άμεσα με την έννοια της «attention economy» (οικονομία της προσοχής), που περιγράφει μια ψηφιακή πραγματικότητα στην οποία ο χρόνος και η προσοχή του χρήστη αποτελούν εμπορεύσιμα αγαθά. Οι ψηφιακές πλατφόρμες έχουν σχεδιαστεί με σκοπό τη διατήρηση της προσοχής του χρήστη για όσο το δυνατόν μεγαλύτερο διάστημα, δίνοντας έμφαση όχι στην ποιότητα της εμπειρίας, αλλά στη διάρκεια της αλληλεπίδρασης. Χρησιμοποιούν τεχνικές όπως το infinite scroll (ατελείωτο κύλισμα) και το pull-to-refresh (λειτουργία ανανέωσης περιεχομένου), οι οποίες βασίζονται σε ψυχολογικούς μηχανισμούς ανταμοιβής και ενισχύουν τον εθισμό, υποκαθιστώντας σταδιακά την ελεύθερη βούληση με τεχνητά διαμορφωμένες επιθυμίες. Ο ελεύθερος χρόνος μας, ουσιαστικά, εκχωρείται σε εφαρμογές που σχεδιάζονται για να κρατούν την προσοχή μας, απομυζώντας στιγμές ανάπαυλας, δημιουργικότητας και ουσιαστικής σύνδεσης με την πραγματική ζωή.
Αξίζει να επισημανθεί πως η είσοδος στον ψηφιακό καπιταλισμό –όπως τον περιγράφει η Shoshana Zuboff– φέρνει μια σημαντική αλλαγή: η προσωπική μας δραστηριότητα εκτός εργασίας μετατρέπεται σε πηγή δεδομένων και αντικείμενο αλγοριθμικής αξιοποίησης και εκμετάλλευσης. Οι χρήστες, ακόμη και σε στιγμές χαλάρωσης, παράγουν αξία μέσω της αλληλεπίδρασης με τα ψηφιακά μέσα. Από την άλλη, η καθηγήτρια Ashley Whillans εισήγαγε τον όρο «time confetti» για να περιγράψει το πώς ο πολύτιμος ελεύθερος χρόνος κατακερματίζεται από τα συνεχή ψηφιακά ερεθίσματα: ειδοποιήσεις, μηνύματα, έλεγχος email, και διαρκώς εναλλασσόμενο περιεχόμενο, καθιστώντας σχεδόν αδύνατη την ουσιαστική ξεκούραση ή οποιαδήποτε δημιουργική ενασχόληση. Ενώ, ο Byung-Chul Han, στο έργο του Η κοινωνία της κόπωσης (2015), περιγράφει τον σύγχρονο άνθρωπο ως «υποκείμενο επίδοσης» που εκμεταλλεύεται τον εαυτό του νομίζοντας ότι είναι ελεύθερος, ενώ είναι παγιδευμένος σε μια εσωτερικευμένη εντολή για διαρκή παραγωγικότητα. Ακόμα και οι στιγμές αναψυχής υπακούουν σε αυτή τη λογική της επίδοσης και της απόδοσης: πρέπει να είναι «παραγωγικές», «εποικοδομητικές», «προγραμματισμένες».
Ιδιαίτερη ανησυχία προκαλεί και η διάβρωση των ορίων μεταξύ επαγγελματικού και προσωπικού χρόνου. Η τηλεργασία και οι υβριδικές μορφές απασχόλησης έχουν μεταφέρει το γραφείο στο σπίτι, διαμορφώνοντας μια κουλτούρα συνεχούς διαθεσιμότητας(always available), θολώνοντας τα όρια ανάμεσα στον επαγγελματικό και τον προσωπικό χρόνο. Το «γραφείο» δεν περιορίζεται πια σε έναν φυσικό χώρο, αλλά ακολουθεί τον εργαζόμενο παντού, μέσα από οθόνες, εφαρμογές και ειδοποιήσεις. Η ευκολία επικοινωνίας ενισχύει την απαίτηση για άμεση ανταπόκριση, δημιουργώντας την αίσθηση ότι πρέπει να είμαστε πάντα «συνδεδεμένοι» και διαθέσιμοι. Αυτός ο ψηφιακός εποικισμός του χρόνου οδηγεί σε κόπωση και μείωση της ποιότητας ζωής.
Τελικά, στη σύγχρονη ψηφιακή πραγματικότητα, ο χρόνος που θα μπορούσε να αφιερωθεί σε ό,τι έχει ουσιαστική αξία - όνειρα, σχέσεις, δημιουργία - κατακερματίζεται και χάνεται μέσα σε σκρολάρισμα, ειδοποιήσεις και στιγμιαίες, επιφανειακές απολαύσεις. Ο ελεύθερος χρόνος έχει γίνει πλέον εύθραυστος. Η πρόκληση δεν είναι μόνο να τον εξασφαλίσουμε, αλλά να τον υπερασπιστούμε απέναντι στην ψηφιακή απορρόφηση, και να τον ξανακάνουμε χώρο ελευθερίας, δημιουργίας και ουσιαστικής ανθρώπινης επαφής. Σε αυτή τη νέα συνθήκη, η ευθύνη ανήκει πρωτίστως στον ίδιο τον άνθρωπο. Αν ο άνθρωπος επιλέξει να χρησιμοποιεί την τεχνολογία ως εργαλείο που τον βοηθά στη ζωή - και όχι σαν να είναι η ίδια η ζωή - τότε ο ελεύθερος χρόνος μπορεί να ξαναγίνει κάτι πραγματικά σημαντικό: ένας χώρος για ξεκούραση, σκέψη, δημιουργία και ουσιαστική επαφή με τον εαυτό του και τους άλλους.
* Δρ Πολύβιος Ν. Πρόδρομος, MA, PhD Καθηγητής Νεοελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
Παν.Πατρών: Tο 1ο στην Ελλάδα Πανεπιστημιακό Πιστοποιητικό Τεχνητής Νοημοσύνης για εκπαιδευτικούς
Πανεπιστήμιο Αιγαίου: Το κορυφαίο πρόγραμμα ειδικής αγωγής στην Ελλάδα - Αιτήσεις έως 4/8
ΕΥΚΟΛΕΣ πιστοποιήσεις ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ - ΙΤΑΛΙΚΩΝ για ΑΣΕΠ - Πάρτε τις ΑΜΕΣΑ
