Χρήστος Κάτσικας Τα σχολικά βιβλία είναι κάτι περισσότερο από απλά εργαλεία μάθησης. Είναι οι πρώτοι καθρέφτες με τους οποίους έρχονται σε επαφή τα παιδιά μας, οι πρώτες αφηγήσεις που διαμορφώνουν εικόνα για τον κόσμο και για τον εαυτό τους. Κι όμως, μέσα σε αυτές τις σελίδες που υποτίθεται ότι καλλιεργούν γνώση και αξίες, βρίσκονται συχνά λέξεις που τραυματίζουν, φράσεις που αναπαράγουν προκαταλήψεις, στερεότυπα που νομιμοποιούν τον κοινωνικό αποκλεισμό.
Υπάρχουν λέξεις που δεν είναι απλώς λέξεις. Είναι σκιές που πέφτουν πάνω σε ένα παιδικό μυαλό και το σημαδεύουν. Είναι στερεότυπα που κρύβονται πίσω από εικόνες και παραδείγματα στα σχολικά βιβλία, σελίδες που υποτίθεται πως διδάσκουν τη γνώση αλλά, χωρίς να το συνειδητοποιούμε, καλλιεργούν προκαταλήψεις.
Η εκπαίδευση δεν είναι μόνο μετάδοση γνώσεων, είναι και σμίλευση χαρακτήρων. Αν οι σελίδες των βιβλίων δεν διδάσκουν σεβασμό, τότε τι διδάσκουν; Αν δεν απελευθερώνουν τα παιδιά από τα δεσμά του μίσους, τα κρατούν αιχμάλωτα σε μια γλώσσα που αντί να ενώνει, χωρίζει.
Η γλώσσα των σχολικών εγχειριδίων δεν είναι ουδέτερη. Είναι το μέσο μέσα από το οποίο το παιδί μαθαίνει τον κόσμο, τον εαυτό του, τον «άλλο». Κι εκεί ακριβώς γεννιέται το πρόβλημα: όταν τα βιβλία δεν κατορθώνουν να σπάσουν στεγανά, αλλά αντίθετα αναπαράγουν ρατσιστικά μοτίβα, έμφυλες ανισότητες και κοινωνικούς αποκλεισμούς.
«Πολλές φορές βλέπω τους μαθητές μου να γελούν με εικόνες ή να σχολιάζουν με βάση όσα τους “μαθαίνουν” τα παραδείγματα των βιβλίων. Κι εκεί ξεκινά μια δύσκολη δουλειά: να ξεμαθαίνουμε αυτά που έπρεπε να μην έχουν γραφτεί ποτέ», μας λέει ο εκπαιδευτικός Νίκος Γαλάνης με 20 σχεδόν χρόνια εμπειρίας.
Τα στερεότυπα που σπέρνουν δηλητήριο
Η γλώσσα, όσο «αθώα» κι αν μοιάζει, κουβαλά φορτίο. Όταν ένα παιδί ακούει ξανά και ξανά ότι ο άνεργος είναι «τεμπέλης», δημιουργείται μέσα του ένας συνειρμός που δύσκολα ανατρέπεται αργότερα: ο φτωχός φταίει για τη φτώχεια του. Αντίστοιχα, όταν η διαφορετικότητα (χρώμα, καταγωγή, κουλτούρα) γίνεται αντικείμενο ειρωνείας ή προσβολής, η κοινωνία του μέλλοντος προετοιμάζεται να αναπαράγει τις ίδιες ανισότητες που σήμερα υποτίθεται ότι παλεύουμε να ξεριζώσουμε.
Κι όμως, οι παροιμίες και τα «παλιά λόγια» συχνά επιβιώνουν σχεδόν μηχανικά. Σαν να κουβαλούν μια υποτιθέμενη λαϊκή σοφία, η οποία όμως σε πολλά σημεία μετατρέπεται σε λαϊκή προκατάληψη.
Ο Συνήγορος του Πολίτη, θεσμός που έχει καταφέρει πολλές φορές να λειτουργήσει ως η φωνή του «αδύναμου κρίκου», παρενέβη πρόσφατα για τις αναφορές σε σχολικά εγχειρίδια που χαρακτηρίζουν τους ανέργους «τεμπέληδες» ή που χρησιμοποιούν παροιμίες όπως «Τον αράπη κι αν τον πλύνεις, το σαπούνι σου χαλάς». Πρόκειται για φράσεις που δεν έχουν καμία θέση στη σχολική τάξη του 2025, σε έναν κόσμο που αναζητά περισσότερη κατανόηση, αποδοχή και σεβασμό στη διαφορετικότητα.
Η παρέμβαση εστιάζει σε δύο χαρακτηριστικές περιπτώσεις:
- στο βιβλίο «Αρχές Οικονομικής Θεωρίας» της Γ΄ Λυκείου,
- και σε φυλλάδιο Δημοτικού που διανεμήθηκε μέσω του Πανελλήνιου Σχολικού Δικτύου (ΠΣΔ).
Η περίπτωση του «τεμπέλη ανέργου»
Στο μάθημα της Οικονομίας, το κεφάλαιο για την ανεργία περιείχε τη φράση: «…Επίσης άτομα τα οποία μπορούν να εργαστούν, αλλά για διάφορους λόγους δε θέλουν, για παράδειγμα, τεμπέληδες…».
Η αναφορά αυτή είχε ήδη εξαιρεθεί από τη διδακτέα ύλη των Γενικών Λυκείων, όχι όμως και των ΕΠΑΛ, με αποτέλεσμα να συνεχίζει να διδάσκεται. Ο Συνήγορος ζήτησε την πλήρη απάλειψη του χαρακτηρισμού «τεμπέληδες» από όλα τα λύκεια και την τροποποίηση του εγχειριδίου.
Ο «αράπης» και το σαπούνι
Ακόμη πιο ηχηρή ήταν η δεύτερη περίπτωση: φυλλάδιο που διανεμήθηκε σε μαθητές Δημοτικού, με άσκηση γραμματικής που περιλάμβανε την παροιμία «Τον αράπη κι αν τον πλύνεις, το σαπούνι σου χαλάς».
Το υλικό είχε αναρτηθεί στο ΠΣΔ χωρίς προηγούμενο έλεγχο.
Η πρόταση του Συνηγόρου δεν είναι λογοκρισία. Είναι παιδαγωγική μέριμνα. Δεν ζητά να «σβηστεί» η ιστορία της γλώσσας ή οι σκοτεινές όψεις της, αλλά να μη διδάσκονται χωρίς κριτικό φίλτρο. Να μη μπαίνουν στο σχολικό βιβλίο σαν αλήθειες που νομιμοποιούν ρατσισμό ή κοινωνικό αποκλεισμό.
Αντί να διαβάζει το παιδί: «Ο άνεργος είναι τεμπέλης»,
θα μπορούσε να δει:
«Πολλοί άνεργοι δυσκολεύονται να βρουν δουλειά παρά τις προσπάθειές τους. Ας συζητήσουμε γιατί συμβαίνει αυτό και πώς μπορεί να αλλάξει».
Αντί για «Τον αράπη κι αν τον πλύνεις…»,
θα μπορούσε να συναντήσει μια ενότητα που εξηγεί γιατί τέτοιες εκφράσεις υπήρχαν και πώς συνδέονται με το παρελθόν των κοινωνιών – αλλά και γιατί σήμερα είναι πληγωτικές και επικίνδυνες.
Ανθρώπινες μαρτυρίες
Η θεσμική παρέμβαση συνδέεται με βιώματα μέσα στις τάξεις. «Όταν το παιδί μου διάβασε ότι ο άνεργος είναι τεμπέλης, γύρισε σπίτι και με ρώτησε αν ο πατέρας του –που είναι άνεργος– είναι τεμπέλης», λέει χαρακτηριστικά η Μ. Π. μητέρα μαθητή.
Αντίστοιχα, δάσκαλος σε σχολείο με πολλούς μαθητές διαφορετικής καταγωγής σημειώνει:
«Όταν διαβάσαμε την παροιμία στο φυλλάδιο, μερικά παιδιά χαμήλωσαν το βλέμμα. Σαν να ένιωσαν ότι δεν χωρούν εδώ. Αυτό δεν είναι μάθημα, είναι τραύμα».
Η υπόθεση δείχνει ότι η γλώσσα δεν είναι ουδέτερη. Μπορεί να δημιουργήσει ή να γκρεμίσει γέφυρες. Η παρέμβαση του Συνηγόρου του Πολίτη στέλνει ένα μήνυμα: το σχολείο δεν μπορεί να διδάσκει προκατάληψη. Οφείλει να καλλιεργεί σεβασμό, συμπερίληψη και ισότητα – γιατί εκεί βρίσκεται η ουσία της εκπαίδευσης.
Ολοι το ίδιο είμαστε… λαός και Κολωνάκι
Ετσι λέει το νέο βιβλίο Οικονομικών της Γ’ Γυμνασίου. Στο ηλεκτρονικό βιβλίο που προορίζεται για το μάθημα της Οικονομίας στη Γ’ Γυμνασίου –το οποίο αρχικά είχε γραφτεί για την Α’ Λυκείου στην Κύπρο– εντοπίζεται παράδειγμα που παρουσιάζει «κοινές εμπειρίες» οικονομικής στενότητας ανάμεσα σε οικογένειες ανέργων και… πολυεκατομμυριούχους ποδοσφαιριστές.
Θέλει να διδάξει στα παιδιά τη «στενότητα των πόρων». Και τι παράδειγμα δίνει; Από τη μια, οικογένειες ανέργων που δεν έχουν λεφτά για φαγητό, ρεύμα, ρούχα. Από την άλλη, πολυεκατομμυριούχος ποδοσφαιριστής που «υποφέρει» γιατί δεν μπορεί το ίδιο Σαββατοκύριακο να παίξει και να γυρίσει διαφημιστικό. Στην ίδια σελίδα, η μάνα που κόβει το φαγητό στα τρία… και ο σταρ που σπαράζει αν θα φορέσει Nike ή Adidas. Αυτό δεν είναι απλώς λάθος παράδειγμα. Είναι πρόκληση. Γιατί άλλο η οικονομική έννοια της στενότητας… κι άλλο η κοινωνική πραγματικότητα της φτώχειας.
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
Νέο Προσκλητήριο Προσλήψεων Εκπαιδευτών Ενηλίκων: Αφορά όλα τα πτυχία ΑΕΙ-ΤΕΙ - Πιστοποιηθείτε άμεσα
Παν.Πατρών: Tο 1ο στην Ελλάδα Πανεπιστημιακό Πιστοποιητικό ΤΕΧΝΗΤΗΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ για εκπαιδευτικούς
Πανεπιστήμιο Αιγαίου: Το κορυφαίο πρόγραμμα ειδικής αγωγής στην Ελλάδα - Αιτήσεις έως 22/9
Μοριοδοτούμενο σεμινάριο Ειδικής Αγωγής Πανεπιστημίου Πατρών με μόνο 60 ευρώ
