Χρήστος Κάτσικας Υπάρχουν στιγμές που η αίθουσα διδασκαλίας, το φυσικό καταφύγιο της γνώσης και της παιδαγωγικής σχέσης, μετατρέπεται σε πεδίο ψυχοφθόρας μάχης. Όχι γιατί ο εκπαιδευτικός δεν έχει ζήλο, ούτε γιατί οι μαθητές είναι «κακοί». Αλλά γιατί, ενίοτε, το σχολείο γίνεται το καθρέφτισμα μιας κοινωνίας που αρνείται να αντικρίσει τα σπασμένα της πρόσωπα.
Οι «δύσκολοι μαθητές» και η αποσιώπηση μιας πραγματικότητας
Υπάρχουν τάξεις που δεν θυμίζουν τάξεις. Μαθητές που προκαλούν συστηματικά, που αμφισβητούν με περιφρόνηση, που δεν επιτρέπουν τη ροή του μαθήματος, που βρίζουν, απειλούν ή ειρωνεύονται. Παιδιά που έχουν συχνά πίσω τους ιστορίες εγκατάλειψης, φτώχειας, παραμέλησης ή βίας. Και άλλα, που αναπαράγουν συνειδητά ιδεολογίες μίσους και ρατσισμού, υιοθετώντας χρυσαυγίτικα σύμβολα, «αστεία» για το Ολοκαύτωμα ή εθνικιστικά συνθήματα στις αυλές.
Οι εκπαιδευτικοί που τους συναντούν βρίσκονται στο όριο της ψυχικής εξουθένωσης. Δεν μιλάμε για την «απλή αταξία» της εφηβείας. Μιλάμε για απειλές, για φόβο, για το αίσθημα ανημπόριας μπροστά σε μαθητές που αρνούνται κάθε παιδαγωγική προσέγγιση, που περιγελούν τη δημοκρατική αγωγή, που βλέπουν τη βία ως απόδειξη δύναμης.
Κι όμως, το σύστημα σιωπά. Ο εκπαιδευτικός δεν μπορεί να απομακρύνει μαθητή, δεν έχει ουσιαστική ψυχολογική ή νομική στήριξη, και όταν «τολμήσει» να μιλήσει, κινδυνεύει να βρεθεί στο στόχαστρο γονέων ή ακόμη και να κατηγορηθεί για «αντιπαιδαγωγική συμπεριφορά».
- Φόβος των διευθυντών να αναλάβουν ευθύνη.
- Φόβος των συναδέλφων να στηρίξουν.
- Φόβος των ίδιων των εκπαιδευτικών να μιλήσουν, γιατί ξέρουν ότι η «ευθύνη» θα πέσει πάνω τους.
Το «μαύρο κουτί» της σχολικής βίας
Η ελληνική εκπαίδευση δεν διαθέτει μηχανισμό συστηματικής καταγραφής και ανάλυσης περιστατικών σχολικής βίας κατά των εκπαιδευτικών. Ό,τι γνωρίζουμε, το μαθαίνουμε από αποσπασματικές μαρτυρίες, «ψιθύρους» στα εκπαιδευτικά fora, ή τραγικά περιστατικά που βγαίνουν στη δημοσιότητα όταν πλέον είναι αργά.
Έρευνες της ΕΛΣΤΑΤ και του ΙΕΠ έχουν δείξει ότι τουλάχιστον ένας στους τέσσερις εκπαιδευτικούς έχει δεχθεί απειλές ή προσβολές από μαθητές ή γονείς. Στις επαγγελματικές σχολές (ΕΠΑΛ) και σε σχολεία υποβαθμισμένων περιοχών, το ποσοστό είναι διπλάσιο. Και πίσω από κάθε ποσοστό, υπάρχει μια ψυχή που ματώνει σιωπηλά.
Όταν ο φανατισμός εισβάλλει στην τάξη
Η είσοδος νεοφασιστικών ή εθνικιστικών ιδεών στο σχολείο δεν είναι φαινόμενο περιθωρίου. Ορισμένοι μαθητές, επηρεασμένοι από μέσα κοινωνικής δικτύωσης ή οικογενειακά περιβάλλοντα, φέρνουν στο σχολείο τη ρητορική του μίσους. Και τότε, ο εκπαιδευτικός που προσπαθεί να διδάξει ανεκτικότητα, ιστορική αλήθεια και δημοκρατία, γίνεται στόχος.
Έχουν υπάρξει περιστατικά όπου καθηγητές λοιδορήθηκαν επειδή μίλησαν για τη γενοκτονία των Παλαιστινίων ή μίλησαν για τα δικαιώματα των μεταναστών. Μαθητές φωτογράφισαν πίνακες με συνθήματα, διέδωσαν ψευδείς ειδήσεις για «ανθελληνισμό», και το σχολείο κλείστηκε στη σιωπή του. Η διοίκηση — φοβισμένη, πολλές φορές αδιάφορη — προτίμησε «να μη δοθεί συνέχεια».
«Μου είπε “θα σε βρω έξω από το σχολείο” — κι όμως, κανείς δεν έκανε τίποτα»
«Ήταν μαθητής της Γ’ Γυμνασίου. Είχε εμπλοκή με ομάδες εκτός σχολείου, χρυσαυγίτικα σύμβολα στα τετράδια, βίαιη συμπεριφορά. Όταν τον επέπληξα γιατί απείλησε συμμαθητή του, μου είπε: “Θα σε βρω έξω από το σχολείο”. Το ανέφερα στη διεύθυνση — απάντηση καμία. Η μητέρα του με ειρωνεύτηκε: “Σιγά μην τον φοβηθείτε”. Ένιωσα ότι ήμουν μόνη απέναντι σε ένα σύστημα που προτιμά τη σιωπή για να μην εκτεθεί.»
(Κατερίνα, φιλόλογος σε επαρχιακό Γυμνάσιο)
Η μαρτυρία της δεν είναι εξαίρεση. Σε δεκάδες σχολεία, ιδιαίτερα σε περιοχές με κοινωνικά προβλήματα ή έντονη πολιτική πόλωση, εκπαιδευτικοί μετατρέπονται σε «στόχους» μαθητών που κουβαλούν θυμό, ιδεολογικά πρότυπα βίας ή οικογενειακή ασφυξία.
«Όταν τους μιλώ για τα ανθρώπινα δικαιώματα, γελούν»
«Στο μάθημα της Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής προσπάθησα να μιλήσω για τη δημοκρατία, το προσφυγικό, τον ρατσισμό. Τρεις μαθητές άρχισαν να γελούν και να λένε “οι ξένοι να πάνε πίσω στις χώρες τους”. Κάποιος φώναξε “Ζήτω η Χρυσή Αυγή”. Όταν ζήτησα από τη διεύθυνση να παρέμβει, μου είπαν “μην ανάβεις φωτιές”. Αυτό πονάει πιο πολύ από τα ίδια τα λόγια των μαθητών.» (Δημήτρης, κοινωνιολόγος σε Λύκειο της Δυτικής Αττικής)
Η εκπαίδευση, που θα έπρεπε να λειτουργεί ως φραγμός απέναντι στο μίσος, μοιάζει να αδυνατεί να αναλάβει ενεργό ρόλο. Πολλοί καθηγητές ομολογούν ότι αυτολογοκρίνονται για να αποφύγουν αντιδράσεις.
«Υπάρχουν μέρες που γυρνάω σπίτι και νιώθω πως δεν έχω φωνή. Δεν είναι μόνο η φασαρία ή η απειθαρχία· είναι η αίσθηση πως τίποτα δεν αλλάζει, πως το σχολείο απλώς επιβιώνει. Οι μαθητές φέρνουν θυμό, σύγχυση. Κι εγώ καλούμαι να είμαι ψυχολόγος, κοινωνική λειτουργός και αστυνομικός μαζί.»
(Ανθή, δασκάλα σε σχολείο της Θεσσαλονίκης)
Ο εκπαιδευτικός ως «ασπίδα χωρίς κράνος»
Οι εκπαιδευτικοί που βιώνουν τέτοιες καταστάσεις συχνά δεν έχουν πουθενά να απευθυνθούν. Η επιμόρφωση για διαχείριση κρίσεων είναι ανύπαρκτη, η παρουσία σχολικού ψυχολόγου περιστασιακή, η νομική κάλυψη μηδαμινή. Το Υπουργείο μιλά για «εκσυγχρονισμό της εκπαίδευσης», αλλά κλείνει τα μάτια στο πιο κρίσιμο: τη συναισθηματική ασφάλεια των ανθρώπων που την κρατούν όρθια.
Και όμως, αυτοί οι εκπαιδευτικοί επιμένουν. Παλεύουν καθημερινά, όχι για τη βαθμολογία, αλλά για τη στοιχειώδη ανθρωπιά μέσα στην τάξη. Διδάσκουν με ήρεμη φωνή σε περιβάλλοντα ταραχής, υπερασπίζονται τη δημοκρατία απέναντι στην αλαζονεία, κρατούν τη θέση τους ενώ ξέρουν πως κανείς δεν θα σταθεί δίπλα τους αν τα πράγματα εκτραχυνθούν.
Η ανάγκη για μια παιδαγωγική «αντίστασης»
Το σχολείο δεν μπορεί να είναι ουδέτερο απέναντι στο μίσος. Οφείλει να το ονομάζει, να το αποδομεί, να το φωτίζει. Και ο εκπαιδευτικός δεν πρέπει να αισθάνεται μόνος σε αυτή την αποστολή. Χρειάζεται ένα δίκτυο στήριξης, επιστημονικό, ψυχολογικό και θεσμικό· μια πολιτεία που να δηλώνει ξεκάθαρα πως η σχολική δημοκρατία είναι κόκκινη γραμμή.
Αυτό που ζητούν οι δάσκαλοι δεν είναι προνόμια, είναι προστασία. Το δικαίωμα να εργάζονται χωρίς φόβο, να διδάσκουν χωρίς απειλές, να λειτουργούν μέσα σε ένα περιβάλλον που δεν εξορίζει τη λογική, την ισότητα και τη διαφορετικότητα.
Μέσα σε όλες αυτές τις αφόρητες συνθήκες, υπάρχει πάντα κάτι που συγκινεί: εκείνη η στιγμή που ο εκπαιδευτικός καταφέρνει να σπάσει έναν κύκλο βίας· που ένα παιδί, κάποτε «δύσκολο», σιωπά και ακούει — ίσως για πρώτη φορά. Αυτή είναι η φωτεινή πλευρά της εκπαίδευσης: η πίστη ότι ακόμη και μέσα στο σκοτάδι, μια σπίθα παιδείας μπορεί να ανάψει.
Και αυτή η σπίθα, αν τη στηρίξουμε, ίσως ξανακάνει το σχολείο εκείνο που ονειρευόμαστε — ένα καταφύγιο ψυχών και όχι ένα μέτωπο αντοχής.
Μέσα στο σκοτάδι, υπάρχουν φως και θαυμαστές πράξεις επιμονής. Εκπαιδευτικοί που προσπαθούν με προγράμματα ενσυναίσθησης, θεατρικά δρώμενα, βιωματικά εργαστήρια. Που επιμένουν να ανοίγουν συζητήσεις για τη διαφορετικότητα, τη δημοκρατία, τη γλώσσα του σεβασμού.
«Όταν τους δίνεις χώρο να μιλήσουν, κάτι αλλάζει. Ένας μαθητής που φώναζε ρατσιστικά συνθήματα, ήρθε μετά από μήνες και μου είπε: “Κυρία, τελικά δεν ήξερα τίποτα για τους πρόσφυγες”. Εκεί κατάλαβα γιατί ακόμα είμαι εδώ.» (Μάρω, φιλόλογος σε ΓΕΛ της Κρήτης)
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
Νέο Προσκλητήριο Προσλήψεων Εκπαιδευτών Ενηλίκων: Αφορά όλα τα πτυχία ΑΕΙ-ΤΕΙ - Πιστοποιηθείτε άμεσα
Παν.Πατρών: Tο 1ο στην Ελλάδα Πανεπιστημιακό Πιστοποιητικό ΤΕΧΝΗΤΗΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ για εκπαιδευτικούς
Πανεπιστήμιο Αιγαίου: Το κορυφαίο πρόγραμμα ειδικής αγωγής στην Ελλάδα - Αιτήσεις έως 19/10
Μοριοδοτούμενο σεμινάριο Ειδικής Αγωγής Πανεπιστημίου Πατρών με μόνο 60 ευρώ
