Δύο εγκύκλιοι του 1929

Αν μελετήσει κανείς προσεκτικά την πρόσφατη επιστολή του Αρχιεπισκόπου (29-9-2016) προς τον πρόεδρο της Κυβέρνησης και τους προέδρους των κοινοβουλευτικών ομάδων, μπορεί εύκολα να διαπιστώσει πως η «Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος» δεν ενδιαφέρεται μόνο για τη θέση, τη στοχοθεσία και το περιεχόμενο του μαθήματος των Θρησκευτικών στο σχολείο, αλλά συνολικά για τη «θρησκευτική εκπαίδευση» και κυρίως για το «φρόνημα των αυριανών Ελλήνων πολιτών». Η συσχέτιση του μαθήματος των Θρησκευτικών με τα μαθήματα των Αρχαίων Ελληνικών και της Ιστορίας και η αναφορά στις έννοιες του «ελληνικού Λαού» και της «ταυτότητας» υποδηλώνει πως η Ιεραρχία επιδιώκει να διατηρήσει και να αυξήσει την επιρροή της στο σχολείο, ιδεολογικό μηχανισμό του Κράτους, και τελεσίδικα στο πεδίο της κρατικής εξουσίας.

Είναι ευνόητο πως δεν μπορώ να αναπτύξω εδώ το ζήτημα των ιστορικών σχέσεων «Κράτους και Εκκλησίας» στο νεοελληνικό κοινωνικό σχηματισμό κι ούτε ακόμα να περιοδολογήσω ειδικότερα αυτές τις σχέσεις, με διακύβευμα το σχολείο, από το 1834 έως σήμερα. Γι’ αυτά τα θέματα υπάρχει μια ορισμένη χρήσιμη βιβλιογραφία. Θα περιοριστώ να παρουσιάσω και να αναλύσω με μεγάλη συντομία δύο εγκυκλίους, τις οποίες συνέταξε και «εξαπέλυσε» η ολομέλεια της Ιεραρχίας στις 19-12-1929.

Α. Με την πρώτη εγκύκλιό της η Ιεραρχία καλεί τον ελληνικό Λαό να προφυλαχθεί από την αθεϊστική διδασκαλία «κενολόγων και ψευδοδιδασκάλων». Ποιοι είναι αυτοί; «Οι αποτελούντες τον λεγόμενον Εκπαιδευτικόν όμιλον, ών τινες φανερώς ετράπησαν προς τον κομμουνισμόν, απορρίπτουσι το αιώνιον κύρος των θρησκευτικών και ηθικών αξιών της διδασκαλίας του Χριστού […]». Ονομαστικά αναφέρεται τρεις φορές ο «ασεβέστατος κομμουνιστής Βάρναλης, εκ των δρώντων προσώπων του Εκπαιδευτικού Ομίλου», δύο φορές ο Δ. Γληνός, «αρχηγός του καλουμένου Εκπαιδευτικού Ομίλου» και μια σειρά από έντυπα, τα οποία δηλητηριάζουν τα ελληνόπουλα «διά της εν τοις Σχολείοις διδασκαλίας επί τη βάσει των εθνοκτόνων και ψυχοφθόρων εμπνεύσεων Γλυνού [sic], ων βρίθουσι τοΠεριοδικόν «Αναγέννηση», η Ιστορία Χωραφά, ο «Αέρας» του Τ. Τζαμασφύρα, το Νεοελληνικά Κοντοπούλου, «Ήλιος» του Παπαμιχαήλ, «Η Ιχνογραφία» του Ρούμπου, τα άρθρα και δημοσιεύματα της Έλλης Λαμπρίδου, τα έργα του Βάρναλη και άλλων συνεργατών αυτών […]».

Δεν πρόκειται, βέβαια, εδώ να εξετάσω τη βασιμότητα των ισχυρισμών της Ιεραρχίας για το περιεχόμενο αυτών των εντύπων. Με ενδιαφέρεικυρίως να δείξω τι σήμαινε τότε αυτή η πολεμική εναντίον αυτών των συγγραφέων, που συλλήβδην καταγγέλλονται πως διδάσκουν «τας ανατρεπτικάς ταύτας του θρησκευτικού, ηθικού και κοινωνικού ημών καθεστώτος θεωρίας», και πώς συσχετίζεται με το σχολείο.

Για την Ιεραρχία οι άμεσες συνέπειες αυτής της «αντιθρησκευτικής» και «αντικαθεστωτικής» διδασκαλίας για την εκπαίδευση των ελληνοπαίδων, υπήρξαν οι επόμενες: «Η κατάργησις της προσευχής, των εορτών και του εκκλησιασμού της μαθητιώσης νεολαίας· ο συναγελασμός ενηλίκων εν τοις σχολείοις των αρρένων μετά θηλέων, το μαλλιοτράβηγμα των μαθητριών και διδασκάλων, η θεωρία περί γονιμοποιήσεως των ρεγγών [sic], η παροχή πρώτων βοηθειών επί δήθεν λιποθύμων νεανίδων χαμαί επί ταπήτων εξηπλωμένων και η εν γένει εξώθησις των ελληνοπαίδων εις πάσαν ακολασίαν δι’ επί τούτο συγγραφών, οίαι ιδίως αι του Βάρναλη, εν αις εξυμνείται ο ελεύθερος έρως και ο Λεσβιασμός, ο σαρκικός έρως επί πλέον συνιστάται υπό τοιούτων και ως βάσις της ηθικής τελειοποιήσεως των μαθητών.».

Θα αφήσω στην άκρη, για λόγους συντομίας, μια εσωτερική ανάγνωση του κειμένου της εγκυκλίου και θα αναδείξω εδώ σύντομα ορισμένες από τις επιλογές-στοχεύσεις της, που εξηγούνται με βάση τη συγκυρία της σύνταξής της.

1. Η εγκύκλιος δεν έπεσε, βέβαια, ξαφνικά από τον ουρανό. Αποτέλεσε την κατάληξη μιας σειράς ομόλογων πρακτικών της Ιεραρχίας, η οποία με αφορμή την υπαλληλική τιμωρία του ποιητή και καθηγητή στην Παιδαγωγική Ακαδημία Κώστα Βάρναλη και κυρίως την εξέλιξη των γεγονότων στο Μαράσλειο Διδασκαλείο (1925-1926), έθεσε στο στόχαστρο της πολεμικής της τον Δ. Γληνό, τον Α. Δελμούζο, τον Κ. Βάρναλη και συνολικά τον Εκπαιδευτικό Όμιλο. Μ’ άλλα λόγια, την εκπαιδευτική πολιτική της «Δημ. Ενώσεως» του Α. Παπαναστασίου.

2. Στο κείμενο της εγκυκλίου δεν υπάρχει αναφορά στο όνομα του Δελμούζου, μόλο που εκκρεμούσε ακόμη, μετά από τρεις αναβολές, η «δίκη επί αθεΐα των κατηγορουμένων Γληνού και Δελμούζου ενώπιον της Ιεράς Συνόδου». Η παράλειψη αυτή εξηγείται εύκολα: Ο εκλογικός θρίαμβος του Ε. Βενιζέλου (1928), η συμπαράταξη του Δελμούζου με τους βενιζελικούς και ο διορισμός του ως τακτικού καθηγητή της Παιδαγωγικής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (15-2-1928) καθιστούσαν παρακινδυνευμένη ή αλυσιτελή κάθε τέτοια αναφορά. Αντίθετα, η θεωρητικο-πολιτική τροχιά της βιογραφίας του Γληνού έδινε αφορμές για να παρασταθεί ως «εμπνευστής των Εθνοκτόνων και ψυχοφθόρων» θεωριών. Πράγματι ήταν πρόεδρος του Εκπαιδευτικού Ομίλου (μετά τη διάσπαση του 1927), είχε επιλέξει μια πολιτική πορεία προς «αριστερά» (χωρίς ακόμα να γίνει κομμουνιστής) και είχε επικρίνει δημόσια την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1929.

3. Με την εγκύκλιό της η Ιεραρχία, ως θεσμός, επαναφέρει με γενικόλογη φρασεολογία –«τερατώδες γλωσσικό εξάμβλωμα»– το παλαιότερο τροπάρι περί μαλλιαροκομμουνισμού αλλά και τις κατηγορίες που χαλκεύτηκαν στο Μαρασλειακό επεισόδιο, με σκοπό να απορρίψει τις πολλαπλές και βίαιες αιτιάσεις της λεγόμενης «Χριστιανικής Ενώσεως Σωματείων», κυρίως εναντίον του Αρχιεπισκόπου, για ολιγωρία ή τακτικισμό στην πάταξη των αθέων μαλλιαροκομμουνιστών, σε μια συγκυρία έξαρσης του παλαιοημερολογιτικού ζητήματος και της επικείμενης ρύθμισης των «οικονομικών της Εκκλησίας».

4.Χαρακτηρίζοντας η Ιεραρχία τα περισσότερα μέλη του Εκπαιδευτικού Ομίλου ως «φανατικούς και συστηματικούς αποστόλους του κομμουνισμού» και συντάσσοντας ένα κατάλογο εντύπων και συγγραφέων (Ιndex), που για την ίδια βρίσκονταν στον αστερισμό του Γληνού, δεν απέρριπτε μόνο το δικαίωμα στην ελευθερία της γνώμης και της έκφρασης αλλά κυρίως ευθυγραμμιζόταν με τη στοχοθεσία του βενιζελικού νόμου 4529/ 25-7-1929, δηλαδή του περιώνυμου «Ιδιώνυμου». Έτσι εξηγείται η δημοσίευση του κειμένου της εγκυκλίου στη φιλοβενιζελική εφημ. Ελεύθερον Βήμα(1-1-1930).

Β. Η δεύτερη εγκύκλιος, που απορρέει από την αμέσως προηγούμενη, έχει ως αποκλειστικό αποδέκτη τον υπουργό Παιδείας και Θρησκευμάτων Κ. Γόντικα. Αφού τονίσει σύντομα το «αθεϊστικόν, αντικοινωνικόν και αντινομιστικόν διδακτικόν σύστημα» του Εκπαιδευτικού Ομίλου, η Ιεραρχία «συνιστά θερμώς και αξιοί πατρικώς» από τον υπουργό τα επόμενα: «1) Το ταχύτερον [να] απομακρυνθώσιν εκ του ιερού χώρου των Ελληνικών Σχολών πάντες οι διδάσκαλοι και παιδαγωγοί οι ανήκοντες εις την αίρεσιν των υπονομευτών και Θρησκείας, ηθικής και κοινωνικούκαθεστώτος Μαλλιαρών. 2) Να περισυλλεγώσι και τεθώσιν εις αχρηστίαν πάντα ταάχρι της ώρας εκδοθέντα υπό του ειρημένου ομίλου Βιβλία ως ψυχοκτόνα και ανατρεπτικά του εκκλησιαστικού και κοινωνικού ημών καθεστώτος. 3) Προς διαφύλαξιν της ομογενούς σπουδαζούσης νεολαίας από της λύμης αυτών διατυποί την ευχήν και πατρικήν αξίωσιν, όπως ως Πρόεδροι των κατά τόπους Εκπαιδευτικών Συμβουλίων επαναδιορισθώσι οι κατά τόπους Επίσκοποι. 4) Όπως η διδασκαλία των θρησκευτικών ανατεθή αποκλειστικώς εις Καθηγητάς της Θεολογίας και αποφοίτους των Ιερατικών Σχολών και5) όπως η επιθεώρησις των Σχολών ανατεθή εις κληρικούς ή λαϊκούς θεολόγους δυναμένους να εποπτεύωσι την γενομένην διδασκαλίαν εν τοις διαφόροις του Κράτους Σχολείοις. Προσεπιδηλοί δε ότι εν εναντία περιπτώσει η Ιεραρχία υποχρεωμένη υπό των Θείων και Ιερών Κανόνων, ων η ισχύς και το εύρος κατοχυρούνται και υπό του Συνταγματικού ημών Χάρτου, όπως επαγρυπνή επί της θρησκευτικής και ηθικής μορφώσεως του λαού, θέλει σκεφθή, αποφασίση και λάβη τα ενδεικνυόμενα κατάλληλα μέτρα. […]».

Αρκούμαι εδώ στις επόμενες πολύ σύντομες διαπιστώσεις: α) Η Ιεραρχία, υιοθετώντας και εδώ τους κοινούς ιδεολογικούς τόπους περί «Μαλλιαρών», βάλλει σιωπηρά κυρίως εναντίον της δημοτικιστικής αριστερής διοίκησης της Διδασκαλικής Ομοσπονδίας, με την οποία είχε έρθει σε προστριβή την προηγούμενη χρονιά. Πράγματι η Ιεραρχία είχε συνηγορήσει με εγκύκλιό της υπέρ του περιοδικού «Η Εκπαιδευτική», οργάνου όσων είχαν αποχωρήσει από την Ομοσπονδία και είχαν συγκροτήσει τη λεγόμενη «Νέα Διδασκαλική Ομοσπονδία» (Μάιος 1928). Τώρα η πολεμική εναντίον των «Μαλλιαρών» προϋπέθετε το άρθρο 6 του γνωστού «Ιδιώνυμου». β) Αξιώνοντας τη συλλογή και αχρήστευση όλων των εκδόσεων του Εκπαιδευτικού Ομίλου, υιοθετεί τη λογική της γνωστής αντιβενιζελικής «Επιτροπείας» του 1921, η οποία είχε προτείνει να καούν τα αναγνωστικά βιβλία της γλωσσοεκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του 1917-1920. γ) Επιδιώκει να διευρύνει τα άμεσα στηρίγματά της στο διδακτικό προσωπικό των σχολείων, προτείνοντας την ανάθεση των θρησκευτικών μαθημάτων σε καθηγητές Θεολόγους και αποφοίτους των Ιερατικών Σχολών και δ) Τάσσεται όχι μόνο υπέρ της επαναφοράς του ξεπερασμένου στην πράξη παλαιού νόμου ΒΤΜΘ΄ (1895) –όριζε στο άρ. 36 το Μητροπολίτη ως πρόεδρο του Εποπτικού Συμβουλίου σε κάθε νομό– αλλά και αξιώνει να περάσει η εποπτεία των σχολείων αποκλειστικά σε θεολόγους επιθεωρητές. Προφανώς επρόκειτο για παρέμβαση της Ιεραρχίας στην επικείμενη αλλαγή της διοίκησης - εποπτείας της εκπαίδευσης.

Η Ιεραρχία, βέβαια, λογάριαζε χωρίς τον ξενοδόχο. Λίγες μέρες μετά την αποστολή της εγκυκλίου ο νέος υπουργός Παιδείας Γεώργιος Παπανδρέου (από 2-1-1930) –παλαιό μέλος του ενιαίου Εκπαιδευτικού Ομίλου– μάλλον θα ρίξει την εγκύκλιο στον κάλαθο των αχρήστων. Θα προχωρήσει επιπλέον ταχύτατα στη δημοσίευση μιας σειράς νόμων –ανάμεσά τους και το νόμο για τη διοίκηση και διαχείριση της Εκκλησιαστικής περιουσίας–, χωρίς να ρωτήσει τη γνώμη της Ιεραρχίας, και θα οργανώσει τη διοίκηση-εποπτεία της εκπαίδευσης με νόμο (4693/ 1930), που απηχούσε τη λογική των προτάσεων-νομοσχεδίων του Δ. Γληνού (το 1914)!

* Μπάμπης Νούτσος, πρώην καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

ΠΗΓΗ: ΑΥΓΗ