ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΣ ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ ΠΟΝΤΙΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ

Εκπόνηση Σχεδίου Εργασίας «Ποντιακός Ελληνισμός» για την Πρωτοβάθμια

και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση.

Ο Πανελλήνιος Σύνδεσμος Ποντίων Εκπαιδευτικών είναι επιστημονικό σωματείο μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, με έδρα την Αθήνα και μέλη του εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων της εκπαίδευσης, απ’ όλη την Ελλάδα και το εξωτερικό.

Μετά από παράκληση πολλών εκπαιδευτικών, μελών και φίλων μας, επιτροπή από μέλη και φίλους του Συνδέσμου μας εκπόνησε Σχέδιο Εργασίας με θέμα «Ποντιακός Ελληνισμός», το οποίο με κάποιες τροποποιήσεις διαμορφώθηκε τόσο για την Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση (στο πλαίσιο της Ευέλικτης Ζώνης, κυρίως στη ΣΤ΄ τάξη) όσο και για τη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση (κυρίως για τα Γ΄ τάξη του Γυμνασίου και την Α΄ τάξη του Λυκείου).

Το Σχέδιο είναι μεγάλο και περιλαμβάνει όλο σχεδόν το ιστορικό και πολιτιστικό πλαίσιο του ποντιακού ελληνισμού. Θα μπορούσε να είναι συνοπτικό, κρίθηκε όμως προσφορότερο να δοθούν όλα τα δεδομένα αφενός μεν γιατί η ιστορία του   ποντιακού ελληνισμού είναι σχεδόν άγνωστη και αφετέρου για να δοθεί η ευκαιρία στον εκπαιδευτικό που θα το διδάξει, να επιλέξει τα δεδομένα που επιθυμεί. Ο χρόνος διδασκαλίας μπορεί να προσαρμοστεί ανάλογα. Μπορεί να διαρκέσει 4 μήνες (από το Φεβρουάριο μέχρι το Μάιο), ή ακόμη και 1 μήνα (το Μάιο). Σε κάθε περίπτωση ο Σύνδεσμός μας είναι διατεθειμένος να στηρίξει τη διδασκαλία του Σχεδίου, με όποιο τρόπο κρίνουν πρόσφορο οι εκπαιδευτικοί που θα το διδάξουν. Σε περίπτωση εφαρμογής του Σχεδίου παρακαλούμε για την ενημέρωσή μας στο e-mail [email protected] (για τους εκπαιδευτικούς των σχολείων της Πρωτοβάθμιας) και στο e-mail [email protected]  (για τους εκπαιδευτικούς των σχολείων της Δευτεροβάθμιας).-

ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΥΝΔΕΣΜΟ ΠΟΝΤΙΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ

ΣΧΕΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΓΙΑ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

(Γ΄ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ, Α΄ΛΥΚΕΙΟΥ):

“ΠΟΝΤΙΑΚΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ”

Γενικός στόχος: Με την ευκαιρία των 90 χρόνων απ’ τη Μικρασιατική καταστροφή, να γνωρίσουν οι μαθητές ένα σημαντικό τμήμα του ελληνισμού, που ευρισκόμενο εκατοντάδες μίλια μακράν του ελλαδικού χώρου, ανέπτυξε σημαντικές ιδιαιτερότητες, που το βοήθησαν να επιβιώσει διατηρώντας την ελληνικότητά του, πολλές φορές μέσα από οριακές συνθήκες.  Το σχέδιο αυτό μπορεί να λειτουργήσει ως πρότυπο και για άλλα ανάλογα σχέδια.

A΄ ΘEMATIKH ENOTHTA

Η Γεωγραφία του Πόντου

Γενικός στόχος: Να γνωρίσουν τη γεωγραφική διαμόρφωση της περιοχής, προκειμένου να κατανοήσουν πώς αυτή επηρέασε τις ιστορικές και οικονομικές εξελίξεις της.

Ειδικοί Στόχοι:

§ Να εντοπίσουν στην υδρόγειο σφαίρα και το χάρτη τη θέση του Πόντου και να ερευνήσουν την προέλευση του ονόματός του.

§Να καταγράψουν τους κύριους γεωγραφικούς προσδιορισμούς του Πόντου (λιμάνια, διαμόρφωση ακτών, ποτάμια, βουνά, οροπέδια, πόλεις) και να συσχετίσουν τη γεωγραφική διαμόρφωση του χώρου με την ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας και του εμπορίου που καθόρισαν τις ιστορικές και πολιτικές εξελίξεις του.

§Να μελετήσουν το κλίμα της περιοχής με βάση τις γεωγραφικές συντεταγμένες και το ανάγλυφο του εδάφους.

§Να καταγράψουν και να γνωρίσουν τα γειτονικά κράτη της περιοχής και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους ( έκταση, πληθυσμός, πόλεις, θρησκεία, γλώσσα, σημαία, νόμισμα κ.ά.).

Δραστηριότητες της  Α΄  ενότητας:

« Η Γεωγραφία του Πόντου»

Μετά από συζήτηση με τους μαθητές σχηματίζεται η αράχνη της γεωγραφικής εξέτασης του Πόντου.

Δραστηριότητες με όλη την τάξη

α) Ονομασία του Πόντου

Η τάξη εργάζεται συνολικά ερευνώντας με τη βοήθεια μιας δορυφορικής εικόνας, μιας υδρογείου σφαίρας, ενός παγκόσμιου χάρτη και ενός χάρτη της Ευρώπης, τη θέση του Εύξεινου Πόντου και στη συνέχεια του Πόντου.

Εντοπίζεται ο χώρος και διατυπώνονται υποθέσεις σχετικά με την ονομασία του.

Καταγράφονται οι υποθέσεις και αναζητάται η προέλευση του ονόματος με τη βοήθεια και λεξικού.

Ερευνάται το όνομα του Ευξείνου Πόντου στις γλώσσες των γειτονικών λαών (Τουρκικά: Καρά Ντενίζ) και στα Αγγλικά (Black Sea) και αναζητάται το νόημα, ίδιο ή διαφορετικό σ΄ αυτές με την ελληνική.

β) Ο Εύξεινος Πόντος και οι κοντινές του θάλασσες.

Η τάξη εργάζεται συνολικά με τη βοήθεια του γεωφυσικού χάρτη της Ευρώπης και τους ατομικούς άτλαντες,  καταγράφει τα πελάγη που περιβάλλουν την Ελλάδα και προσδιορίζει την ευρύτερη θάλασσα της οποίας αυτά αποτελούν μέρος.

 Ζητάμε να σχηματιστεί το περίγραμμα του Ευξείνου Πόντου και να οριστούν τα σημεία επικοινωνίας με τις ελληνικές θάλασσες και τη Μεσόγειο Θάλασσα.

Μέσω του Google Εarth υπολογίζεται η απόσταση της Τραπεζούντας απ’ την Αθήνα, την Αλεξανδρούπολη, την Οδησσό, τη Μίλητο και την Κωνσταντινούπολη.

γ) Γειτονικές χώρες

Με τη βοήθεια του πολιτικού χάρτη της Ευρώπης, του ατομικού άτλαντα και του Google Earth οι μαθητές εντοπίζουν τις χώρες που γειτνιάζουν με τον Πόντο και καταγράφουν την έκταση, τον πληθυσμό, τις μεγάλες πόλεις, τη θρησκεία, τη γλώσσα, τη σημαία και το νόμισμα.

Προβληματίζουμε τους μαθητές,  για το εάν τα κράτη αυτά ήταν τα ίδια και πριν από 100 χρόνια. Μελετούν τις πολιτισμικές επιρροές που δέχτηκαν οι άλλοι παρευξείνιοι λαοί από τον ποντιακό ελληνισμό και τον πολιτισμό του.

Mε τη βοήθεια του εκπαιδευτικού των εικαστικών χωρίζονται σε ομάδες και  δημιουργούν το χάρτη του Πόντου.

1^η ομάδα σε μπλοκ χαρτογραφίας

2^η ομάδα σε μακετόχαρτο.

3^η ομάδα σε κόντρα πλακέ με χαρτοπολτό και ατλακόλ

Τέλος, βάζουν ταμπέλες με τις ονομασίες των κρατών που συνορεύουν με την περιοχή του Πόντου.

Συζητούν και ορίζουν τα σύνορα και τις κυριότερες πόλεις, βουνά, ποτάμια, το κλίμα της περιοχής, κλπ. Ολοκληρώνουν τη δραστηριότητα βάζοντας τα παραπάνω στοιχεία στους χάρτες που έχουν δημιουργήσει.

Αξιολόγηση: Μετά την ολοκλήρωση της Α΄ θεματικής ενότητας  (Γεωγραφία του Πόντου) δίνουμε φύλλα εργασίας με ερωτήσεις, αντιστοιχίσεις, συμπληρώσεις σωστό-λάθος και λευκό χάρτη για συμπλήρωση.

B΄ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ

Η ιστορία του Πόντου

Γενικός στόχος: Να γνωρίσουν την ιστορική εξέλιξη της περιοχής του Πόντου, συσχετίζοντάς την  με το φυσικό περιβάλλον και τους κοινωνικούς θεσμούς που στήριξαν τον ποντιακό ελληνισμό να επιβιώσει διατηρώντας –οριακά σε πολλές περιπτώσεις - την ελληνική του ταυτότητά  ανά τους αιώνες.

Ειδικοί Στόχοι:

§Να κατασκευάσουν το διάγραμμα του χρόνου και να τοποθετήσουν πάνω του τα σπουδαιότερα ιστορικά και πολιτιστικά γεγονότα τόσο του ελλαδικού αλλά και του ποντιακού χώρου, ώστε να αντιληφθούν ότι υπάρχει ιστορική συνέχεια και σύνδεση των δύο αυτών χώρων.

§Να γνωρίσουν τα μυθικά ταξίδια, όπως είναι: του Φρίξου και της Έλλης, της Αργοναυτικής εκστρατείας με τον Ιάσονα και το  χρυσόμαλλο δέρας, τον μύθο του Ηρακλή σχετικά με τον Πόντο, καθώς και την τιμωρία του Προμηθέα από το Δία στον Καύκασο. Να οριοθετήσουν στον χάρτη τις  πορείες των ταξιδιών τους και να τις αντιστοιχίσουν με σημερινές τοποθεσίες.

§ Να μελετήσουν  τα αίτια του αποικισμού των Ελλήνων στη Μικρά Ασία και στα παράλια του Εύξεινου Πόντου. Να εντοπίσουν τις θέσεις των αποικιών αυτών στον χάρτη τον οικονομικό και πολιτιστικό τους ρόλο.

§Να κατανοήσουν το ρόλο του Πόντου κατά τη ρωμαϊκή και τη βυζαντινή εποχή, τη σχέση του με τους γειτονικούς λαούς και τα ιστορικά γεγονότα που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη δημιουργία αλλά και στη διατήρηση της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας.

§Να αιτιολογήσουν τις αλλαγές που συντελέστηκαν στην περιοχή κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας. 

Δραστηριότητες με όλη την τάξη

α) Οι μαθητές με τη βοήθεια του εκπαιδευτικού δημιουργούν πάνω σε μεγάλο χαρτί του μέτρου, το διάγραμμα του χρόνου από το 3.000 π.Χ. έως το 2.012 μ.Χ. και καταγράφουν τα σπουδαιότερα γεγονότα στον ελλαδικό και ποντιακό χώρο.

β) Καταγράφεται από τους μαθητές το διάγραμμα (αράχνη) για την

Η τάξη χωρίζεται σε 4 ομάδες εργασίας και κάθε μία ερευνά ένα υποθέμα.

1^η ομάδα 

Ταξίδια σύμφωνα με την ελληνική Μυθολογία

Οι μαθητές, ανατρέχοντας στη Μυθολογία και το διαδίκτυο, μελετούν την τιμωρία του Προμηθέα από το Δία, το ταξίδι του Φρίξου και της Έλλης και την Αργοναυτική εκστρατεία.

Προσπαθούν να βρουν πληροφορίες, για τις περιπλανήσεις του Ορέστη στη Θοανία του Πόντου, του Οδυσσέα στη χώρα των Κιμμερίων και για το ταξίδι του Ηρακλή στη χώρα των Αμαζόνων στον Πόντο.

Με τη βοήθεια του άτλαντα της Ελλάδας (Σιόλα-Αλεξίου) καταγράφουν  στο χάρτη, που έχουν ήδη κατασκευάσει, την πορεία των ταξιδιών των  ηρώων,  τοποθετούν τους σταθμούς των ταξιδιών και τους αντιστοιχίζουν με τις  σημερινές τοποθεσίες .

Ερευνούν τα πιθανά αίτια των ταξιδιών και αναζητούν ερμηνείες για το μύθο του χρυσόμαλλου δέρατος.

Ανακοινώνουν στην ολομέλεια της τάξης τα αποτελέσματα της έρευνας τους και διηγούνται με το δικό τους ύφος τις ιστορίες των ταξιδιών.

Προσπαθούν να προσδιορίσουν χρονικά πότε συνέβησαν τα γεγονότα.

2^η ομάδα

Αποικισμός στη διαχρονία του (Αρχαϊκή-Αρχαία-Ελληνιστική-Ρωμαϊκή Εποχή.

Με τη βοήθεια του σχολικού βιβλίου της  Α΄ Γυμνασίου «Αρχαία Ιστορία» (Κεφ. Δ, Ενότητα 1 για την αποικιακή εξάπλωση των Ελλήνων –όπου μεταξύ άλλων και η δραστηριότητα 2 στη σελ. 44, Ενότητα 7  για την ελληνοπερσική σύγκρουση και τον ελληνισμό της Μ. Ασίας), της Α΄ Λυκείου « Ιστορία του Αρχαίου Κόσμου», την «Ιστορία του Ποντιακού Ελληνισμού» του Χρ. Σαμουηλίδη και του διαδικτύου, οι μαθητές αντλούν πληροφορίες, που τις καταγράφουν με το δικό τους τρόπο και ύφος γραφής.

Σε γενικές γραμμές ερευνούν, εξετάζουν και καταγράφουν: την ανάπτυξη των ελληνικών αποικιών στη Μ. Ασία και τον Εύξεινο Πόντο, τα λιμάνια-πόλεις στα οποία ιδρύουν αποικίες, τα προϊόντα που πουλούσαν και τα προϊόντα που αγόραζαν στις συναλλαγές τους, τις σχέσεις μητρόπολης-αποικίας.

Τοποθετούν πάνω στο χάρτη που έχουν ήδη κατασκευάσει τις κυριότερες ελληνικές αποικίες στον Πόντο. Κάνουν εικονίδια με τα προϊόντα που εμπορεύονταν και τα κολλούν στις αντίστοιχες αποικίες.

          Γίνεται λόγος για την  Κάθοδο των Μυρίων του Ξενοφώντα και τη φιλοξενία των Ελλήνων στρατιωτών στην Τραπεζούντα, καθώς και για την κατάκτηση της περιοχής από τον Μ. Αλέξανδρο και τη δυναστεία των Μιθριδατών.

          Ερευνούν την περίοδο, που ο  Πόντος πέφτει στα χέρια των  Ρωμαίων, αλλά και το όραμα του βασιλιά  Μιθριδάτη του ΣΤ΄ του Ευπάτορα να συσπειρώσει τους Έλληνες ως άλλος Αλέξανδρος, εναντίον της κοσμοκράτειρας τότε Ρώμης.

Γίνεται λόγος για  τη διάδοση του χριστιανισμού, για τα χρόνια του Μ. Κωνσταντίνου και του Θεοδοσίου, το κτίσιμο της Παναγίας  Σουμελά και των δύο άλλων μοναστηριών (Αγίου Ιωάννη Βαζελώνα και Αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα).

          Προσδιορίζουν χρονικά τα γεγονότα με τα στοιχεία που συγκέντρωσαν  και συμπληρώνουν το διάγραμμα του χρόνου.

3^η ομάδα

Βυζαντινή Εποχή

Το σχολικό εγχειρίδιο της Β΄ Γυμνασίου «Μεσαιωνική και Νεότερη Ιστορία» (Ιδίως Κεφάλαιο. 4^ο, Ενότητα ΙΙ,2), η «Ιστορία του Ποντιακού Ελληνισμού» του Σαμουηλίδη και το διαδίκτυο αποτελούν πηγές  άντλησης στοιχείων αυτής της περιόδου.

Μελετούν τη στρατηγική σημασία του Πόντου για το Βυζάντιο. Αναφέρονται στο χωρισμό της αυτοκρατορίας σε θέματα και επικεντρώνονται στο θέμα της Χαλδίας με πρωτεύουσα την Τραπεζούντα.

          Προσδιορίζουν τον όρο Ακρίτας. Μελετούν  την παρουσία των Ακριτών και τον καθοριστικό ρόλο που έπαιξαν στην άμυνα και ανάπτυξη της περιοχής. Αναφέρουν τους πιο γνωστούς.  Εστιάζεται η μελέτη τους  στις αποφάσεις αυτοκρατόρων που οδήγησαν τις ακριτικές περιοχές σε μαρασμό και στις συνέπειες που είχαν αυτές για την αυτοκρατορία. Βρίσκουν κοινά και διαφορετικά σημεία με τη σύγχρονη εποχή.

Ακούνε γνωστά ποντιακά  ακριτικά   τραγούδια  και   παραλλαγές.

Αναφέρονται στην Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας και τη σημασία που είχε η ίδρυση του κράτους των Μεγάλων Κομνηνών για τον ποντιακό και τον όλο ελληνισμό. Γίνεται λόγος για την οικονομική και πνευματική ανάπτυξη της περιοχής την περίοδο αυτή.

Ανακοινώνουν τα αποτελέσματα της έρευνάς τους  στην ολομέλεια της τάξης και τοποθετούν τα γεγονότα στο διάγραμμα του χρόνου.

4^η ομάδα

Οθωμανική περίοδος

          Αντλώντας πληροφορίες από το σχολικό εγχειρίδιο της Γ΄ Γυμνασίου «Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία»,  την «Ιστορία του Ποντιακού Ελληνισμού» του Χρ. Σαμουηλίδη, τη «Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου» του Κ. Φωτιάδη και το διαδίκτυο, οι μαθητές διερευνούν:

Πότε και πώς η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας πέφτει στα χέρια των Τούρκων και τις προσπάθειες του Ελληνισμού για  επιβίωση.

Το ρόλο που έπαιξαν τα  μεταλλεία του Πόντου στην οικονομική και πνευματική ανάπτυξη της περιοχής.

Τους διωγμούς σε βάρος των Ελλήνων, τους βίαιους εξισλαμισμούς και  τους Κρυπτοχριστιανούς.

Κάνουν λόγο για τις μεγάλες ποντιακές οικογένειες των Υψηλαντών και των Μουρούζηδων  και το ρόλο που διαδραμάτισαν στην ελληνική επανάσταση.

Μελετούν κείμενα από τα οποία φαίνεται η πορεία της παιδείας στον Πόντο από τα πρώτα χρόνια της τουρκοκρατίας μέχρι την ίδρυση του Φροντιστηρίου Τραπεζούντας και τη σπουδαιότητα του στην πνευματική άνθιση της περιοχής.

Ανακοινώνουν τα αποτελέσματα της έρευνας τους στην ολομέλεια της τάξης και συμπληρώνουν το διάγραμμα του χρόνου. 

Αξιολόγηση:  μετά την ολοκλήρωση της Β΄ θεματικής ενότητας της Ιστορίας του  Πόντου δίνουμε φύλλα εργασίας με ερωτήσεις, αντιστοιχίσεις, συμπληρώσεις σωστό-λάθος.

Γ΄  ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ

Η ζωή στον Πόντο

Γενικός Στόχος: Να γνωρίσουν τους  ανθρώπους του Πόντου, τις οικονομικές δραστηριότητες τους, τις κοινωνικές εκδηλώσεις τους, τη γλώσσα τους  και τη συμβολή τους στην πνευματική ανάπτυξη του τόπου τους.

Ειδικοί Στόχοι:

§ Να έρθουν σε επαφή με τις οικονομικές δραστηριότητες των Ελλήνων του Πόντου.

§ Να μελετήσουν τον τρόπο που οι ασχολίες των κατοίκων διαμόρφωσαν: τις κατοικίες τους, τη διατροφή τους, την ενδυμασία τους, τα σκεύη και τα εργαλεία της καθημερινής τους χρήσης.

§ Να ασχοληθούν με το πώς διαμορφώνεται η κοινωνική ζωή στον Πόντο μέσα από διάφορες εκδηλώσεις όπως  οι γιορτές και τα πανηγύρια.

§ Να γνωρίσουν την πολιτιστική κληρονομιά του ποντιακού ελληνισμού, εντοπίζοντας στοιχεία της ποντιακής παράδοσης στην καθημερινή τους ζωή ( γάμος, δομή της οικογένειας, χοροί, τραγούδια, πανάρχαια έθιμα, πχ ταφικό έθιμο, μωμόγεροι, κ.ά.).

§ Να διαπιστώσουν ότι η ποντιακή διάλεκτος είναι συνέχεια της αρχαίας ελληνικής και ο αγώνας για τη διάσωση της  δεν  είναι τυχαίος και άνευ σημασίας.

§ Να γνωρίσουν τα αυθεντικά ποντιακά ανέκδοτα και τη σημασία τους.

§ Να προσκαλέσουν στο σχολείο τους και να γνωρίσουν επώνυμους πόντιους από το χώρο της παράδοσης, των γραμμάτων, των τεχνών και του αθλητισμού.

Δραστηριότητες με όλη την τάξη:

Με τη βοήθεια του εκπαιδευτικού και της βιβλιογραφίας: «Η γενοκτονία του ποντιακού ελληνισμού» του Κ. Φωτιάδη, έκδοσης της Βουλής των Ελλήνων, «Ιστορία του Ποντιακού Ελληνισμού» του Χ. Σαμουηλίδη, «Το Φροντιστήριο Τραπεζούντας» του Α. Παυλίδη και το διαδίκτυο, οι μαθητές διαμορφώνουν την αράχνη της κοινωνίας του Πόντου.

Η σχετική οργάνωση που προτείνεται είναι ενδεικτική. Κάθε εκπαιδευτικός σχηματίζει την αράχνη και οργανώνει τις ομάδες σύμφωνα με τα δικά του δεδομένα (όπως προκύπτουν απ’ τη συζήτηση με τους μαθητές και τις πηγές που διαθέτει).

Συγκροτούνται 4 ομάδες.

1η ομάδα

Οικονομία (Ασχολίες)

Γενικά εξετάζουν πτυχές της καθημερινής οικονομικής ζωής του ποντιακού ελληνισμού. Ειδικότερα:

Ρωτούν και μαθαίνουν για τις κύριες ασχολίες τους στα χωριά (γεωργοί –κτηνοτρόφοι) και στις πόλεις (έμποροι, τραπεζίτες, εργαζόμενοι σ’ αυτές).

Ερευνούν την οργάνωση των κατοικιών τους -στις πόλεις και τα χωριά- και τις ανάγκες που αυτές εξυπηρετούσαν. Τα βασικά εργαλεία και σκεύη που χρησιμοποιούσαν.

Μελετούν τη βασική διατροφή τους (γαλακτοκομικά-ζυμαρικά) ερμηνεύοντας και γιατί στρέφονται σε αυτά. Επίσης, ρωτούν ανθρώπους με ποντιακές ρίζες, καταγράφουν και παρουσιάζουν  μερικές συνταγές.

Εξετάζουν την ενδυμασία, ζητούν από ποντιακούς φορείς να τους δανείσουν ενδυμασίες και τις εξετάζουν στην τάξη.

^η ομάδα

Κοινωνικές εκδηλώσεις

Μέσα απ’ τις πηγές ή τις διηγήσεις γερόντων ή άλλων που γνωρίζουν και κυρίως απ’ το διαδίκτυο, ερευνούν και καταγράφουν όψεις της καθημερινότητας, όπου συμμετείχε σύμπασα η τοπική κοινωνία. Ιδιαίτερα καταγράφουν το πώς γινόταν ο γάμος, οι μεγάλες γιορτές και τα πανηγύρια όχι μόνο τοπικής εμβέλειας προς τιμή του τοπικού αγίου, αλλά και όλου του Πόντου, όπως των μεγάλων μοναστηριών (πχ Παναγίας Σουμελά).

Εξετάζεται  η μεγάλη σημασία των κοινωνικών εκδηλώσεων ως ευκαιρία διασκέδασης και εκτόνωσης της μεγάλης πίεσης από τον καθημερινό δύσκολο αγώνα επιβίωσης. Γι’ αυτό είχαν περισσότερο του ενός πανηγύρια, ενώ και η παραμικρή εκδήλωση (πχ βάπτιση) μετατρέπονταν σε γιορτή για όλη την κοινότητα.

Μελετούν μια απ’ τις σημαντικότερες πτυχές της κοινωνικής τους ζωής: την άνοδο κατά τους μήνες του καλοκαιριού στα «παρχάρια», τα καταπράσινα οροπέδια των ποντιακών βουνών με τα κρύα νερά σε μεγάλα υψόμετρο (μεταξύ 1500-2000 μέτρων). Όχι μόνο για παραθέριση των κατοίκων των πόλεων, αλλά και για την αξιοποίησή τους ως εξαιρετικών βοσκοτόπων για τους κατοίκους των χωριών. Εξετάζεται η προέλευση της λέξης, ακούνε σχετικά όμορφα τραγούδια («η κόρη επή’εν σο παρχάρ’» τα οποία στη συνέχεια μαθαίνουν να χορεύουν με τη βοήθεια χοροδιδασκάλου ή του εκπαιδευτικού φυσικής αγωγής.

3^η ομάδα

Πολιτισμός

(Αφαίρεση παραγράφου)

Ασχολούνται με τα γράμματα και τις τέχνες. Ιδιαίτερα εξετάζουν την εκπαίδευση και το ρόλο της στην ανάπτυξη. Κάνουν ειδική μνεία στα σχολεία του Πόντου και επικεντρώνουν την προσοχή τους στο σημαντικότερο όλων, το σχολείο –πρότυπο του ποντιακού ελληνισμού, το Φροντιστήριο Τραπεζούντας. Φέρνουν εικόνες του σχολείου, των μαθητών του, εκπαιδευτικών του και άλλα σχετικά τεκμήρια.

Μελετούν την ανάπτυξη της ποντιακής λογοτεχνίας. Διαβάζουν αποσπάσματα από το βιβλίο του Δ. Ψαθά «Γη του Πόντου».  Αναφέρονται στο   παραμύθι και το σημαντικό ρόλο που διαδραματίζει στην αγωγή των παιδιών.  Βρίσκουν ποντιακά παραμύθια. Τα φέρνουν στην τάξη, τα διαβάζουν (στην ποντιακή διάλεκτο αλλά και στη νεοελληνική) και τα δραματοποιούν. Βρίσκουν κοινά σημεία με παραμύθια άλλων λαών.

Κάνουν λόγο για την ανάπτυξη του λαϊκού και λόγιου  θεάτρου. 

Προσκαλούν στο σχολείο τους επώνυμους Πόντιους από το χώρο των γραμμάτων, των τεχνών ή του αθλητισμού, τους θέτουν ερωτήματα, με τη μορφή συνέντευξης, για την ιστορία των οικογενειών τους και τη μέχρι σήμερα διαδρομή τους. Καταγράφουν ή βιντεοσκοπούν τις συνεντεύξεις.

4^η ομάδα

Παράδοση

Απ΄ τη σχετική βιβλιογραφία και το διαδίκτυο ερευνούν και καταγράφουν στοιχεία σχετικά με την ποντιακή διάλεκτο. Καταγράφοντας το τραγούδι της 2^ης ομάδας (ή όποιο άλλο ) κατανοούν τη σχέση της ποντιακής με τη νεοελληνική γλώσσα. Με βάση όσα έμαθαν προσπαθούν να κατανοήσουν τις συνθήκες διαμόρφωσης της ποντιακής διαλέκτου και τη σημασία τους για τον ποντιακό ελληνισμό.

Οι πηγές που διαθέτουν τους βοηθούν να ερευνήσουν παραδοσιακούς θεσμούς όπως την ποντιακή οικογένεια, τη δομή της και τη σημασία της στη διατήρηση του ποντιακού ελληνισμού.

Εξετάζουν τα παραδοσιακά ποντιακά τραγούδια και κυρίως τα ιστορικά, απ’ την ακριτική ακόμη περίοδο. Ερευνούν γιατί τραγουδιούνται ακόμη και σήμερα. Στο διαδίκτυο βρίσκουν τραγούδια, τα καταγράφουν, ερευνούν τη σημασία τους. Χορεύουν μερικά απ’ αυτά.     Μελετούν τη σημασία και προέλευση των ποντιακών χορών (κυρίως πολεμικοί εξ αιτίας των συγκρούσεων με τους εισβολείς, αλλά και ειρηνικοί που αποτυπώνουν τις καθημερινές ασχολίες τους)

Καταγράφουν και εξετάζουν τα σημαντικότερα ποντιακά έθιμα και κυρίως αυτά που επιβιώνουν μέσα στους αιώνες (ταφικό έθιμο, μωμόγεροι, κ.ά.)

Αξιολόγηση: μετά την ολοκλήρωση της Γ΄ θεματικής ενότητας, δίνουμε φύλλα εργασίας με ασκήσεις-ερωτήσεις, αντιστοιχίσεις, σωστό -λάθος προς τους μαθητές.

Δ΄ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ

Τα ιστορικά γεγονότα του 20^ου αιώνα-Γενοκτονία

Γενικός στόχος: Να γνωρίσουν τα ιστορικά γεγονότα της περιόδου αυτής, τα αίτια που οδήγησαν στον ξεριζωμό και τη Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου και κυρίως να κατανοήσουν τη σημασία της αναγνώρισης της Γενοκτονίας όχι μόνο για τον ελληνισμό, αλλά και για όλη την ανθρωπότητα.

Ειδικοί στόχοι:

§ Να γνωρίσουν τα γεγονότα απ’ τις πηγές.  Να μάθουν ν’ αξιοποιούν τις πηγές στην τεκμηρίωση των γεγονότων.

§Να συζητήσουν για το έγκλημα της Γενοκτονίας και να μάθουν να αγωνίζονται για την αποτροπή τέτοιων εγκλημάτων.

§Να γνωρίσουν τα ιστορικά γεγονότα της εποχής και να κατανοήσουν τη σημασία τους για τις εξελίξεις στην Ελλάδα και τον ελληνισμό.

§Να εντοπίσουν τις μεταρρυθμίσεις που έγιναν στο οθωμανικό κράτος κατά τον 19ο αιώνα και τις συνέπειές τους.

§Να αξιοποιήσουν τις ιστορικές πηγές και να ερευνήσουν την άνοδο των Νεότουρκων στην οθωμανική εξουσία, την ιδεολογία τους, τις πολιτικές τους αποφάσεις και τα αποτελέσματα που επέφεραν στον ελληνισμό.

§Να γνωρίσουν  τα αίτια, τις αφορμές και τα αποτελέσματα των Βαλκανικών πολέμων.

§Να διεισδύσουν στα αίτια αλλά και τις αφορμές που οδήγησαν στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο αλλά και τα αποτελέσματα που είχε  στον εκτοπισμό των Ελλήνων από τη Μ. Ασία.

§Να συνειδητοποιήσουν  τον καθοριστικό ρόλο των μεγάλων δυνάμεων στις εξελίξεις στην ευρύτερη περιοχή. Να κάνουν συγκρίσεις, για το ρόλο που διαδραμάτισαν τότε, με τη σημερινή εποχή.

Δραστηριότητες με όλη την τάξη:

α) Οι μαθητές με τη βοήθεια του εκπαιδευτικού και αντλώντας στοιχεία από τα σχολικά εγχειρίδια της Γ΄ Γυμνασίου «Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία», Θεωρητικής κατεύθυνσης της Γ΄ Λυκείου «Θέματα Νεοελληνικής Ιστορίας, Γενικής Παιδείας της Γ΄ Λυκείου «Ιστορία του Νεότερου και του Σύγχρονου Κόσμου» καθώς και   από τα έργα:  «Η γενοκτονία του ποντιακού ελληνισμού» του Κ. Φωτιάδη, έκδοση της Βουλής των Ελλήνων, «Συνοπτική Ιστορία της Γενοκτονίας των Ελλήνων της Ανατολής» του Χ. Τσιρκινίδη, «Ιστορία του Ποντιακού Ελληνισμού» του Χ. Σαμουηλίδη και το διαδίκτυο, μελετούν τις μεταρρυθμίσεις που έγιναν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία στα μέσα του 19^ου αιώνα, που αποτέλεσαν το υπόβαθρο της Γενοκτονίας, καθώς και το ρόλο των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων .

          β) Στη συνέχεια της συζήτησης διαμορφώνουν την αράχνη της περιόδου  που συνέβησαν τα σημαντικότερα πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα στην Ελλάδα, στα Βαλκάνια, στην Ευρώπη και στη Μ. Ασία και οδήγησαν στον εκτοπισμό των Ελλήνων από την περιοχή του Πόντου και της Μικράς Ασίας.

    Συγκροτούνται 3 ομάδες

1^η ομάδα

Ελλάδα, Τουρκία, Βαλκάνια, Ευρώπη (1908-1914)

Ερευνούν την άνοδο των Νεότουρκων, την ιδεολογία τους, τις σχέσεις τους με τη Γερμανία, τις αποφάσεις των συνεδρίων τους για την εξαφάνιση των Χριστιανών της Τουρκίας, τη διολίσθησή τους προς τον αυταρχισμό και τη διάψευση των προσδοκιών που γέννησαν στις μειονότητες της αυτοκρατορίας για ισότητα και ισονομία.

Εξετάζουν τα αίτια και τα σημαντικότερα γεγονότα των βαλκανικών πολέμων και τη σχέση τους με τις εξελίξεις στην Τουρκία.

Μελετούν τα αίτια της έναρξης του A΄ παγκοσμίου πολέμου και το ρόλο των Γερμανών στα γεγονότα που ακολουθούν (εκτοπίσεις των Ελλήνων απ’ τις ακτές του Αιγαίου και του Εύξεινου Πόντου προς το εσωτερικό).

Ανακοινώνουν τα αποτελέσματα των ερευνών τους στην τάξη, εκφράζουν τις απόψεις τους για τις εκτοπίσεις των Ελλήνων και προσπαθούν να βρουν κοινά σημεία με το σήμερα.

          Τοποθετούν τα γεγονότα στο διάγραμμα του χρόνου.

2^η ομάδα

Περίοδος γενοκτονίας (1914-1922)

Μέσα από πηγές που μελετούν, συγκεντρώνουν στοιχεία κατά έτος για τις εξελίξεις αυτής της περιόδου των Νεότουρκων.

Συγκεντρώνουν τις πηγές προσεκτικά, τις ταξινομούν, επιλέγουν τα κυριότερα σημεία τους και παρακολουθούν την εξέλιξη των γεγονότων

Εμβαθύνουν στην γερμανική πολιτική που ασκείται στη Μικρά Ασία με κύριο εκφραστή τον Liman von Sanders και το σημαντικό ρόλο  που διαδραμάτισε στον εκτοπισμό των χριστιανικών λαών από τη Μ. Ασία. Γίνεται λόγος για τη γενοκτονία των άλλων χριστιανικών λαών της Ανατολής, Αρμενίων και Ασσυρίων.

Μελετούν τη συνθήκη των Σεβρών, τα νέα σύνορα της Ελλάδας και τις αντιδράσεις των Τούρκων.

Ερευνούν τα αίτια που οδήγησαν στην ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές, την αλλαγή στην πολιτική γραμμή που πραγματοποιείται, όχι μόνο της Ελλάδας αλλά και των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων..

Εστιάζουν στην απόβαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη και την αιτιολογούν. Εξετάζουν τους λόγους για τους οποίους ο Μουσταφά Κεμάλ αποβιβάζεται στη Σαμψούντα του Πόντου και τις προσπάθειές του για συγκρότηση των δυνάμεων της νέας Τουρκίας. Συσχετίζουν τα δύο γεγονότα.

          Μελετούν την πολιτική του λευκού θανάτου που εφαρμόστηκε για τους Έλληνες, την πολιτική στρατολόγησής τους, τις άθλιες συνθήκες των ταγμάτων εργασίας, τις ατελείωτες  πορείες στο εσωτερικό της Μ. Ασίας και την αντίδραση των κατοίκων του Πόντου με τα αντάρτικα σώματα.

Ερευνούν τις προσπάθειες που έγιναν για ανεξαρτητοποίηση του Πόντου και τις απόψεις του Βενιζέλου πάνω στο θέμα.

Τα πορίσματα των ερευνών τους ανακοινώνονται στην  ολομέλεια της τάξης.  Εκφράζουν τις απόψεις τους γι’ αυτά.

Εξετάζουν τον ελληνοτουρκικό πόλεμο. Αξιολογούν τα γεγονότα και τα τοποθετούν στο διάγραμμα του χρόνου.

3^η ομάδα

Πόντος-Μ. Ασία, Καταστροφή 1922-Συνέπειες

Συγκεντρώνουν, επιλέγουν, ταξινομούν τις πηγές και αυτής της περιόδου.

Συζητούν αξιολογώντας τον όρο Μικρασιατική Καταστροφή, συνδέοντάς τον συμβολικά με τη Σμύρνη.

Αξιοποιώντας τα στοιχεία (στατιστικά και άλλα), εξετάζουν τις συνέπειες- για την Ελλάδα και τον ελληνισμό- της Γενοκτονίας και της Μικρασιατικής Καταστροφής.

Μελετούν τη στάση των Μεγάλων Δυνάμεων και τη συνδέουν με τη σύγχρονη εποχή.

Εστιάζουν στη συνθήκη της Λοζάνης και τα αποτελέσματα που είχε για τον ελληνικό πληθυσμό της Μ. Ασίας αλλά και τα νέα σύνορα της Ελλάδας.

Μελετούν τους τρόπους με τους οποίους έγινε η μεταφορά των ελληνικών πληθυσμών από τη Μ. Ασία, την εγκατάσταση τους  στον ελλαδικό χώρο, τα προβλήματα που αντιμετώπισαν αλλά  και την προσφορά τους στον εθνικό, οικονομικό και πνευματικό τομέα.

Δραστηριότητες για όλη την τάξη

         α)       Με τη βοήθεια του εκπαιδευτικού, της βιβλιογραφίας και του διαδικτύου  γίνεται αποσαφήνιση του όρου «Γενοκτονία», με βάση το σχετικό ψήφισμα  του Ο.Η.Ε. του 1948, καθώς και του όρου «ποντιακός ελληνισμός».

Αναφέρονται σε άλλους λαούς που έχουν υποστεί γενοκτονία τόσο στο πλαίσιο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπως οι Αρμένιοι και οι Ασσύριοι, όσο   και σε ευρωπαϊκό  και  διεθνές επίπεδο.

Γίνεται λόγος για την αναγκαιότητα της αναγνώρισης της γενοκτονίας των χριστιανικών λαών από την Τουρκία, τις συνέπειες που θα έχει στις σχέσεις μας με τη γειτονική χώρα αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο.

Παροτρύνονται να ανιχνεύσουν τρόπους αποτροπής εγκλημάτων Γενοκτονίας στο μέλλον και να καταθέσουν προτάσεις για τη δική τους συμβολή προς αυτή την κατεύθυνση.

Με τη βοήθεια του εκπαιδευτικού οι μαθητές κατανοούν ότι με τον όρο «Ποντιακός Ελληνισμός» δεν εννοούμε τους κατοίκους του Πόντου μέχρι την εποχή του ξεριζωμού. Ο Ποντιακός Ελληνισμός δεν έχει σύνορα, είναι όλοι όσοι έχουν τις ρίζες  τους στον Πόντο, αλλά τα γεγονότα της εξεταζόμενης περιόδου τους ανάγκασαν να καταφύγουν, σαν πρόσφυγες, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και σε  χώρες και των πέντε ηπείρων και κυρίως σε Αμερική, Αυστραλία, τ. Σοβιετική Ένωση και Ευρώπη.

Κάνοντας υποθέσεις εξετάζουν πιθανές διαφορετικές εξελίξεις των γεγονότων (πχ. το θα γινόταν αν δεν ανέβαιναν στη εξουσία οι Νεότουρκοι, ποιες θα ήταν οι εξελίξεις αν οι Έλληνες του Πόντου δεν υφίσταντο όσα υπέστησαν, τι θα γινόταν αν ο Βενιζέλος δεν προχωρούσε σε εκλογές το 1920, κλπ).

β) Οι μαθητές σε συνεργασία με τον εκπαιδευτικό καλούνται να παίξουν το ρόλο του δημοσιογράφου. Προσκαλούν στην τάξη τους και παίρνουν συνεντεύξεις από παππούδες ή γιαγιάδες που οι γονείς τους έζησαν τα γεγονότα, ιστορικούς και άλλους επιστήμονες που έχουν μελετήσει τη συγκεκριμένη περίοδο, καθώς και τους προέδρους των Ασσυρίων και Αρμενίων, που αγωνίζονται για την αναγνώριση της γενοκτονίας των λαών τους. Όπου δεν είναι εύκολη η μετάβαση στα σχολεία η επικοινωνία μπορεί να γίνει μέσω skype.

Χωρίζονται σε ομάδες, καταγράφουν τα ερωτήματα που θα απευθύνουν, βιντεοσκοπούν τις συνεντεύξεις, ταξινομούν τα στοιχεία και βγάζουν συμπεράσματα.

γ) Πραγματοποιούν έρευνες πεδίου. Διαμορφώνουν πλαίσιο ερωτήσεων και με τη βοήθεια του εκπαιδευτικού ερευνούν τις απόψεις της κοινής γνώμης σχετικά με το θέμα στη γειτονιά του σχολείου, στην κοντινή πλατεία, κ.α.

δ) Στο σημείο αυτό θα μπορούσε να προγραμματιστεί από τον εκπαιδευτικό επίσκεψη στην Επιτροπή Ποντιακών Μελετών στη Νέα Σμύρνη, όπου υπάρχει Ποντιακό Λαογραφικό Μουσείο και Βιβλιοθήκη. Στις περιοχές εκτός Αθηνών μπορούν να γίνουν ανάλογες επισκέψεις σε ποντιακούς φορείς. Μελετούν τη διαμόρφωση του χώρου και τον φωτογραφίζουν, ώστε να δημιουργήσουν μια παρόμοια «ποντιακή γωνιά» στην τάξη τους ή στο χώρο του σχολείου.

ε) Ακούνε ποντιακά τραγούδια που μιλούν για τον πόνο που νιώθουν οι πρόσφυγες για την πατρίδα που έχασαν.

στ) Με τη βοήθεια του εκπαιδευτικού φυσικής αγωγής (ή δασκάλου ποντιακών χορών) μαθαίνουν 2-3 βασικούς ποντιακούς χορούς.

ζ) Είναι γεγονός ότι οι μαθητές μετά τη συλλογή όλων των στοιχείων, κυρίως αυτών που αφορούν τη γενοκτονία, φορτίζονται συναισθηματικά. Ο εκπαιδευτικός τους παροτρύνει να εκφραστούν δημιουργικά.

Ζωγραφίζουν ό,τι τους έκανε εντύπωση, χρησιμοποιώντας κόλλες  Α4, Α3 ή ακουαρέλλες, ξυλομπογιές, νερομπογιές, τέμπερες κ.α. Οι δημιουργίες των παιδιών τοποθετούνται στην «ποντιακή γωνιά».

          Φτιάχνουν τη δική τους αφίσα και το δικό τους σύνθημα για την ημέρα μνήμης της γενοκτονίας.

Συγγράφουν το «Παραμύθι του Πόντου». Με δικά τους κείμενα περιγράφουν την ιστορία του Ποντιακού Ελληνισμού, από την αρχαιότητα έως τη Γενοκτονία, την εγκατάσταση στην κυρίως Ελλάδα μέχρι τη σημερινή εποχή. Εικονογραφούν το παραμύθι  με δικές τους ζωγραφιές.

η) Βασιζόμενοι στο «Παραμύθι του Πόντου» γράφουν το δικό τους σενάριο, ανεβάζουν θεατρική παράσταση με  τον ίδιο τίτλο και την παρουσιάζουν στο σχολείο τους στο τέλος του προγράμματος.

θ) Τέλος αυτοαξιολογούνται, συζητώντας τι τους δυσκόλεψε και ποιες άλλες εναλλακτικές δραστηριότητες θα μπορούσαν να αναλάβουν ή ποιες θα μπορούσαν να παρουσιάσουν πιο συνοπτικά.

Κάποιοι μαθητές μπορούν, παρουσιάζουν το υλικό τους σε έντυπη μορφή (εφημερίδα, περιοδικό, κ.ά) ή σε μορφή power point με επένδυση φωτογραφικού ή εικαστικού υλικού.

ι) Με τη λήξη του διδακτικού έτους (ή κατά τα μέσα Μαΐου) παρουσιάζουν όλο το υλικό που δημιούργησαν, σε εκδήλωση και σε όλη τη σχολική κοινότητα. Εκεί παρουσιάζουν επιλεγμένα αποσπάσματα των πηγών της 2^ης ομάδας. Πέρα από το υλικό τους, παρουσιάζουν και τα ποντιακά εδέσματα, τα οποία θα παρασκευάσουν οι ίδιοι ή κάποιο θεατρικό δρώμενο ή χορό και τραγούδι. Αυτό μπορεί να γίνει σε ευρύτερο πλαίσιο από ομάδες σχολείων, στα οποία θα διδαχθεί το σχέδιο αυτό, σε επίπεδο Δήμου ή Νομού.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒIBΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αθανασιάδης Δ. (2006). Πυρρίχιος Χορός (Σέρα-Τρομαχτός) 2^η έκδοση, Αφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη

Ιωαννίδης Σ. (1870). Ιστορία και στατιστική της Τραπεζούντος και της περί ταύτην χώρας. Εν Κωνσταντινουπόλει, Επανέκδοση Αφοί Κυριακίδη 1988, Θεσσαλονίκη

Λυγερός Ν. (2012), Γενοκτονία και Ανθρωπότητα, Ιgnitions

Ματσαγγούρας Η. (2003), Η Διαθεματικότητα στη Σχολική Τάξη: Εννοιοκεντρική Αναπλαισίωση και Σχέδια Εργασίας, 2^η έκδοση, Γρηγόρης, Αθήνα

Κυζιρίδου Θ. (2000). Ποντίων Εδέσματα, Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη.

Παυλίδης Α. (2004) Το Φροντιστήριο Τραπεζούντας και η ιδεολογική κυριαρχία των Ελλήνων στον Πόντο, Επιτροπή Ποντιακών Μελετών, Αθήνα

Σαμουηλίδης Χ. (1991) Ιστορία του ποντιακού ελληνισμού, Αφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη

Συμεωνίδου-Χείλαρη Χ. (2011) Παραμύθια από τον Πόντο: Στην ποντιακή διάλεκτο και τη νεοελληνική γλώσσα, 2^η έκδοση, Ιδεογραφίες, Κορωπί

Τσιρκινίδης Χ. (2010). Συνοπτική Ιστορία της Γενοκτονίας των Ελλήνων της Ανατολής Ντοκουμέντα ξένων διπλωματικών αρχείων. 2^η έκδοση. Αφοί Κυριακίδη. Θεσσαλονίκη

Φωτιάδης Κ. (2004). Η γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου.  Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων δια τη δημοκρατία και τον Κοινοβουλευτισμό. Αθήνα

Χρύσανθος, Μητροπολίτης Τραπεζούντας (1933).  Η εκκλησία Τραπεζούντος, Αρχείον Πόντου: τόμος 4 και 5. Επιτροπή Ποντιακών Μελετών, Αθήνα

Ψαθάς Δ. (1965). Γη του Πόντου. «Μαρή». Αθήναι

Δικτυογραφία

http://benl.primedu.uoa.gr/database1/frontistirio_Trapezountas.pdf

http://www.tovoion.com/products/δημητρησ%20ψαθασ%20γη%20του%20ποντου%20/

ΣΧΕΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ:

(ΚΥΡΙΩΣ ΣΤ’ ΤΑΞΗ)

“ΠΟΝΤΙΑΚΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ”

Γενικός στόχος: Με την ευκαιρία των 90 χρόνων απ’ τη Μικρασιατική καταστροφή, να γνωρίσουν οι μαθητές ένα σημαντικό τμήμα του ελληνισμού, που ευρισκόμενο εκατοντάδες μίλια μακράν του ελλαδικού χώρου, ανέπτυξε σημαντικές ιδιαιτερότητες, που το βοήθησαν να επιβιώσει διατηρώντας την ελληνικότητά του, πολλές φορές μέσα από οριακές συνθήκες. Το σχέδιο αυτό μπορεί να λειτουργήσει ως πρότυπο και για άλλα ανάλογα σχέδια.

A΄ ΘEMATIKH ENOTHTA

Η Γεωγραφία του Πόντου

Γενικός στόχος: Να γνωρίσουν τη γεωγραφική διαμόρφωση της περιοχής, προκειμένου να κατανοήσουν πώς αυτή επηρέασε τις ιστορικές και οικονομικές εξελίξεις της.

Ειδικοί Στόχοι:

§ Να εντοπίσουν στην υδρόγειο σφαίρα και το χάρτη τη θέση του Πόντου και να ερευνήσουν την προέλευση του ονόματός του.

§Να καταγράψουν τα κύρια γεωγραφικά στοιχεία του Πόντου (λιμάνια, ακτές, ποτάμια, βουνά, οροπέδια, πόλεις) και να συσχετίσουν τη γεωγραφική διαμόρφωση του χώρου με την ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας και του εμπορίου, που καθόρισαν τις ιστορικές και πολιτικές εξελίξεις του.

§ Να υπολογίσουν τις γεωγραφικές συντεταγμένες, τις διαστάσεις της περιοχής (μήκος - πλάτος) με τη βοήθεια του χάρακα και της κλίμακας του χάρτη.

§Να καταγράψουν και να γνωρίσουν τα γειτονικά κράτη της περιοχής και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους ( έκταση, πληθυσμός, πόλεις, θρησκεία, γλώσσα, σημαία, νόμισμα κ.ά.)

Δραστηριότητες της  Α΄  ενότητας:

« Η Γεωγραφία του Πόντου»

Με συζήτηση με τους μαθητές σχηματίζεται η αράχνη της γεωγραφικής εξέτασης της περιοχής του Πόντου.

Δραστηριότητες με όλη την τάξη

α) Ονομασία του Πόντου

Η τάξη εργάζεται συνολικά ερευνώντας με τη βοήθεια μιας δορυφορικής εικόνας, μιας υδρογείου σφαίρας, ενός παγκόσμιου χάρτη και ενός χάρτη της Ευρώπης, τη θέση του Εύξεινου Πόντου και στη συνέχεια του Πόντου.

Εντοπίζεται ο χώρος και διατυπώνονται υποθέσεις σχετικά με την ονομασία του.

Καταγράφονται οι υποθέσεις και αναζητάται η προέλευση του ονόματος με τη βοήθεια και λεξικού.

Ερευνάται το όνομα του στις γλώσσες των γειτονικών λαών (Τουρκικά: Καρά Ντενίζ) και στα Αγγλικά (Black Sea) και αναζητάται το νόημα, ίδιο ή διαφορετικό σ΄ αυτές με την ελληνική.

β) Ο Εύξεινος Πόντος και οι θάλασσες της περιοχής

Η τάξη εργάζεται συνολικά με τη βοήθεια του γεωφυσικού χάρτη της Ευρώπης και τους ατομικούς άτλαντες,  καταγράφονται τα πελάγη που περιβάλλουν την Ελλάδα και διερευνούν ποιας ευρύτερης θάλασσας αυτά αποτελούν μέρος.

 Ζητάμε να περιγραφεί το σχήμα του, να καταγραφούν τα σημεία επικοινωνίας με τις ελληνικές θάλασσες και τη Μεσόγειο Θάλασσα και να εντοπιστούν  άλλες θάλασσες που υπάρχουν τόσο στην Ευρώπη όσο και στις υπόλοιπες ηπείρους .

Χωρίζονται   σε ομάδες και μελετούν τις διαστάσεις του Ευξείνου Πόντου, με τη βοήθεια του χάρακα και της κλίμακας του χάρτη.

1^η ομάδα υπολογίζει το γεωγραφικό πλάτος του νοτιότερου σημείου του και το συγκρίνουν με το γεωγραφικό πλάτος του βορειότερου σημείου με σημεία αναφοράς την Κωνσταντινούπολη, την Τραπεζούντα και την Οδησσό

2^η ομάδα υπολογίζει το γεωγραφικό μήκος που εκτείνεται με σημεία αναφοράς την Κωνσταντινούπολη δυτικά και την Τραπεζούντα ανατολικά.

3^η ομάδα υπολογίζει την έκταση της περιοχής σε τετραγωνικά χιλιόμετρα, βρίσκοντας το μήκος και το πλάτος με τη βοήθεια του χάρακα και της κλίμακας του χάρτη.

4^η ομάδα  υπολογίζει την απόσταση της Τραπεζούντας με σημεία αναφοράς την Αθήνα, την Αλεξανδρούπολη, τη Μίλητο και την Κωνσταντινούπολη με τη βοήθεια του χάρακα και της κλίμακας του χάρτη

Oι ομάδες σε ολομέλεια ανακοινώνουν τα αποτελέσματά τους και τα συγκρίνουν   με αυτά που δίνει το goοgle earth.

γ) Γειτονικές χώρες

Με τη βοήθεια του πολιτικού χάρτη της Ευρώπης, του ατομικού άτλαντα και του google earth οι μαθητές εντοπίζουν τις χώρες που γειτνιάζουν με τον Πόντο και καταγράφουν την έκταση, τον πληθυσμό, τις μεγάλες πόλεις, τη θρησκεία, τη γλώσσα, τη σημαία και το νόμισμα.

Προβληματίζουμε τους μαθητές,  για το εάν τα κράτη αυτά ήταν τα ίδια και πριν από 100 χρόνια. Στη συνέχεια χωρίζονται σε ομάδες και  δημιουργούν το χάρτη του Πόντου.

^1η ομάδα σε μπλόκ χαρτογραφίας

2^η ομάδα σε κόντρα πλακέ με πλαστελίνη

3^η ομάδα σε μακετόχαρτο

4^η ομάδα σε κόντρα πλακέ με χαρτοπολτό και ατλακόλ

Τέλος, βάζουν ταμπελάκια με τα κράτη που συνορεύουν με την περιοχή του Πόντου.

Αξιολόγηση: Μετά την ολοκλήρωση της Α΄ θεματικής ενότητας  (Γεωγραφία του Πόντου) δίνουμε φύλλα εργασίας με ερωτήσεις, αντιστοιχίσεις, συμπληρώσεις σωστό-λάθος και λευκό χάρτη για συμπλήρωση.

B΄ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ

Η ιστορία του Πόντου

Γενικός στόχος: Να γνωρίσουν την ιστορική εξέλιξη της περιοχής του Πόντου, συσχετίζοντάς την  με το φυσικό περιβάλλον και τους κοινωνικούς θεσμούς που στήριξαν τον ποντιακό ελληνισμό να επιβιώσει διατηρώντας –οριακά σε πολλές περιπτώσεις - την ελληνική του ταυτότητά  ανά τους αιώνες.

Ειδικοί Στόχοι:

§Να κατασκευάσουν ιστορική γραμμή και να τοποθετήσουν πάνω της τα σπουδαιότερα ιστορικά και πολιτιστικά γεγονότα τόσο του ελλαδικού αλλά και του ποντιακού χώρου, ώστε να αντιληφθούν ότι υπάρχει ιστορική συνέχεια και σύνδεση των δύο αυτών χώρων.

§Να γνωρίσουν τα μυθικά ταξίδια,  του Φρίξου και της Έλλης, του Ιάσονα με την Αργοναυτική εκστρατεία και τη σημασία του  χρυσόμαλλου δέρατος, το ταξίδι του Ηρακλή στον Πόντο καθώς και την τιμωρία του Προμηθέα από το Δία στον Καύκασο. Να οριοθετήσουν στο χάρτη τις  πορείες των ταξιδιών τους και να τις αντιστοιχίσουν με τις σημερινές τοποθεσίες.

§Να μελετήσουν  τα αίτια του αποικισμού των Ελλήνων από την κυρίως Ελλάδα στη Μικρά Ασία και από εκεί στα παράλια του Εύξεινου Πόντου. Να εντοπίσουν τις θέσεις των αποικιών αυτών στο χάρτη και το ρόλο που έπαιξαν στην αρχαία  ελληνική ιστορία.

§Να κατανοήσουν το ρόλο του Πόντου κατά τη ρωμαϊκή και τη βυζαντινή εποχή, τη σχέση του με τους γειτονικούς λαούς και τα ιστορικά γεγονότα που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη δημιουργία αλλά και στη διατήρηση της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας.

§Να αιτιολογήσουν τις αλλαγές που συντελέστηκαν στην περιοχή κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας. 

Δραστηριότητες με όλη την τάξη

α) Οι μαθητές με τη βοήθεια του εκπαιδευτικού δημιουργούν πάνω σε μεγάλο χαρτί του μέτρου, ιστορική γραμμή από το 3.000 π.Χ. έως το 2.012 μ.Χ. για να καταγράψουν τα σπουδαιότερα γεγονότα στον ελλαδικό και ποντιακό χώρο.

β) Καταγράφεται από τους μαθητές η αράχνη για την ιστορία του Πόντου.

Ιστορία του Πόντου:

Η τάξη χωρίζεται σε 4 ομάδες εργασίας και κάθε μία ερευνά ένα υποθέμα.

1^η ομάδα 

Μυθικά ταξίδια

Οι μαθητές μελετούν από την Ιστορία της Γ΄ τάξης την τιμωρία του Προμηθέα από το Δία, το ταξίδι του Φρίξου και της Έλλης και την Αργοναυτική εκστρατεία.

Βρίσκουν πληροφορίες, από άλλες πηγές εκτός του σχολικού εγχειριδίου, για τις περιπλανήσεις του Ορέστη στη Θοανία του Πόντου, του Οδυσσέα στη χώρα των Κιμμερίων και το ταξίδι του Ηρακλή στη χώρα των Αμαζόνων στον Πόντο.

Με τη βοήθεια του άτλαντα της Ελλάδας (Σιόλα-Αλεξίου) καταγράφουν  στο χάρτη, που έχουν ήδη κατασκευάσει, την πορεία των ταξιδιών των  ηρώων,  τοποθετούν τους σταθμούς των ταξιδιών και τους αντιστοιχίζουν με τις  σημερινές τοποθεσίες .

Ερευνούν τα πιθανά αίτια των ταξιδιών και αναζητούν ερμηνείες για το μύθο του χρυσόμαλλου δέρατος.

Ανακοινώνουν στην ολομέλεια της τάξης τα αποτελέσματα της έρευνας τους και διηγούνται με το δικό τους ύφος τις ιστορίες των ταξιδιών.

Προσπαθούν να προσδιορίσουν χρονικά πότε συνέβησαν τα γεγονότα και τα τοποθετoύν στην ιστορική γραμμή.

2^η ομάδα

Αποικισμός-Αρχαία-Ελληνιστική-Ρωμαϊκή Εποχή.

Με τη βοήθεια του σχολικού βιβλίου της Ιστορίας της Δ΄ τάξης,  την «Ιστορία του Ποντιακού Ελληνισμού» του Χρ. Σαμουηλίδη και του διαδικτύου, οι μαθητές αντλούν πληροφορίες, που τις καταγράφουν με το δικό τους τρόπο και ύφος γραφής.

Σε γενικές γραμμές ερευνούν, εξετάζουν και καταγράφουν: την ανάπτυξη των ελληνικών αποικιών στη Μ. Ασία και τον Εύξεινο Πόντο, τα λιμάνια-πόλεις στα οποία ιδρύουν αποικίες, τα προϊόντα που πουλούσαν και τα προϊόντα που αγόραζαν στις συναλλαγές τους, εξετάζουν τις σχέσεις μητρόπολης-αποικίας.

Τοποθετούν πάνω στο χάρτη που έχουν ήδη κατασκευάσει τις κυριότερες ελληνικές αποικίες στον Πόντο. Κάνουν εικονίδια με τα προϊόντα που εμπορεύονταν και τα κολλούν στις αντίστοιχες αποικίες.

Πολύ συνοπτικά συγκεντρώνουν πληροφορίες για τη μετανάστευση (κατά τη νεότερη εποχή)  των Ελλήνων αλλά και των Ευρωπαίων στην Αμερική και στην Αυστραλία. Αναζητούν αίτια, κάνουν συσχετισμούς, συγκρίσεις και γενικεύσεις.

          Γίνεται λόγος για την  Κάθοδο των Μυρίων του Ξενοφώντα και τη φιλοξενία των Ελλήνων στρατιωτών στην Τραπεζούντα, καθώς και για το πέρασμα της περιοχής στην κυριαρχία του Μ. Αλεξάνδρου και τη δυναστεία των Μιθριδατών.

          Ερευνούν την περίοδο, που ο  Πόντος πέφτει στα χέρια των  Ρωμαίων, αλλά και το όραμα του βασιλιά  Μιθριδάτη του ΣΤ΄ του Ευπάτορα να συσπειρώσει τους Έλληνες ως άλλος Αλέξανδρος, εναντίον της κοσμοκράτειρας τότε Ρώμης.

Γίνεται λόγος για  τη διάδοση του χριστιανισμού, για τα χρόνια του Μ. Κωνσταντίνου και του Θεοδοσίου, που οδήγησαν στο κτίσιμο της Παναγίας  Σουμελά και των δύο άλλων μοναστηριών (Αγίου Ιωάννη Βαζελώνα και Αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα).

          Προσδιορίζουν χρονικά τα γεγονότα με τα στοιχεία που συγκέντρωσαν  και συμπληρώνουν την ιστορική γραμμή.

3^η ομάδα

Βυζαντινή Εποχή

Το σχολικό εγχειρίδιο της Ε’ τάξης, η «Ιστορία του Ποντιακού Ελληνισμού» του Σαμουηλίδη και το διαδίκτυο αποτελούν πηγές  άντλησης στοιχείων αυτής της περιόδου.

Μελετούν τη στρατηγική σημασία του Πόντου για το Βυζάντιο. Το ρόλο του κάστρου της Ριζούντας ανατολικά («του Ήλ’ το κάστρον»). Αναφέρονται στο χωρισμό της αυτοκρατορίας σε Θέματα και επικεντρώνονται στο Θέμα της Χαλδίας με πρωτεύουσα την Τραπεζούντα.

          Προσδιορίζουν τον όρο Ακρίτας. Μελετούν  την παρουσία των Ακριτών και τον καθοριστικό ρόλο που έπαιξαν στην άμυνα και ανάπτυξη της περιοχής. Αναφέρουν τους πιο γνωστούς.  Εστιάζεται η μελέτη τους  στις αποφάσεις αυτοκρατόρων που οδήγησαν τις ακριτικές περιοχές σε μαρασμό και στις συνέπειες που είχαν αυτές για την αυτοκρατορία. Βρίσκουν κοινά και διαφορετικά σημεία με τη σύγχρονη εποχή.

Ακούνε γνωστά ποντιακά  ακριτικά   τραγούδια  και   παραλλαγές από άλλες ελληνικές περιοχές, τα οποία με τη βοήθεια του εκπαιδευτικού φυσικής αγωγής ή χοροδιδασκάλου μαθαίνουν να χορεύουν(όσα χορεύονται).

Αναφέρονται στην Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας και τη σημασία που είχε η ίδρυση του κράτους των Μεγάλων Κομνηνών για τον ποντιακό και τον όλο ελληνισμό. Γίνεται λόγος για την οικονομική και πνευματική ανάπτυξη της περιοχής την περίοδο αυτή.

Ανακοινώνουν τα αποτελέσματα της έρευνάς τους  στην ολομέλεια της τάξης και τοποθετούν τα γεγονότα στην ιστορική γραμμή.

4^η ομάδα

Οθωμανική περίοδος

          Αντλώντας πληροφορίες από το σχολικό εγχειρίδιο της ΣΤ΄ τάξης, την «Ιστορία του Ποντιακού Ελληνισμού» του Χρ. Σαμουηλίδη, τη «Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου» του Κ. Φωτιάδη και το διαδίκτυο, οι μαθητές διερευνούν:

Πότε και πώς η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας πέφτει στα χέρια των Τούρκων και τις προσπάθειες του Ελληνισμού για  επιβίωση.

Το ρόλο που έπαιξαν τα  μεταλλεία του Πόντου στην οικονομική και πνευματική ανάπτυξη της περιοχής.

Τους διωγμούς σε βάρος των Ελλήνων, τους βίαιους εξισλαμισμούς και  τους Κρυπτοχριστιανούς.

Κάνουν λόγο για τις μεγάλες ποντιακές οικογένειες των Υψηλαντών και των Μουρούζηδων  και το ρόλο που διαδραμάτισαν στην ελληνική επανάσταση.

Μελετούν την πορεία της παιδείας στον Πόντο από τα πρώτα χρόνια της τουρκοκρατίας μέχρι την ίδρυση του Φροντιστηρίου Τραπεζούντας και τη σπουδαιότητα του στην πνευματική άνθιση της περιοχής.

Ανακοινώνουν τα αποτελέσματα της έρευνας τους στην ολομέλεια της τάξης και συμπληρώνουν την ιστορική γραμμή. 

Αξιολόγηση μετά την ολοκλήρωση της Β΄ θεματικής ενότητας της Ιστορίας του  Πόντου δίνουμε φύλλα εργασίας με ερωτήσεις, αντιστοιχίσεις, συμπληρώσεις σωστό-λάθος.

Γ΄  ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ

Η ζωή στον Πόντο

Γενικός Στόχος: Να γνωρίσουν τους  ανθρώπους του Πόντου, τις οικονομικές δραστηριότητες τους, τις κοινωνικές εκδηλώσεις τους, τη γλώσσα τους  και τη συμβολή τους στην πνευματική ανάπτυξη του τόπου τους.

Ειδικοί Στόχοι:

§ Να έρθουν σε επαφή με τις οικονομικές δραστηριότητες των Ελλήνων του Πόντου.

§ Να μελετήσουν τον τρόπο που οι ασχολίες των κατοίκων διαμόρφωσαν: τις κατοικίες τους, τη διατροφή τους, την ενδυμασία τους, τα σκεύη και τα εργαλεία της καθημερινής τους χρήσης.

§ Να ασχοληθούν με το πώς διαμορφώνεται η κοινωνική ζωή στον Πόντο μέσα από διάφορες εκδηλώσεις όπως  οι γιορτές και τα πανηγύρια.

§ Να γνωρίσουν την πολιτιστική κληρονομιά του ποντιακού ελληνισμού, εντοπίζοντας στοιχεία της ποντιακής παράδοσης στην καθημερινή τους ζωή ( γάμος, δομή της οικογένειας, χοροί, τραγούδια, πανάρχαια έθιμα, πχ ταφικό έθιμο, μωμόγεροι, κ.ά.).

§ Να διαπιστώσουν ότι η ποντιακή διάλεκτος είναι συνέχεια της αρχαίας ελληνικής και ο αγώνας για τη διάσωση της  δεν  είναι τυχαίος και άνευ σημασίας.

§ Να γνωρίσουν τα αυθεντικά ποντιακά ανέκδοτα και τη σημασία τους.

§ Να προσκαλέσουν στο σχολείο τους και να γνωρίσουν επώνυμους πόντιους από το χώρο της παράδοσης, των γραμμάτων, των τεχνών και του αθλητισμού.

Δραστηριότητες με όλη την τάξη

Με τη βοήθεια του εκπαιδευτικού και της βιβλιογραφίας: «Η γενοκτονία του ποντιακού ελληνισμού» του Κ. Φωτιάδη, έκδοσης της Βουλής των Ελλήνων, «Ιστορία του Ποντιακού Ελληνισμού» του Χ. Σαμουηλίδη, «Ο ποντιακός ελληνισμός και η παιδεία του. Παρελθόν, παρόν και μέλλον» πρακτικά 4^ου επιστημονικού συνεδρίου του Πανελληνίου Συνδέσμου Ποντίων Εκπαιδευτικών, «Το Φροντιστήριο Τραπεζούντας» του Α. Παυλίδη και το διαδίκτυο, οι μαθητές διαμορφώνουν την αράχνη της κοινωνίας του Πόντου.

Η σχετική οργάνωση που προτείνεται είναι ενδεικτική. Κάθε εκπαιδευτικός σχηματίζει την αράχνη και οργανώνει τις ομάδες σύμφωνα με τα δικά του δεδομένα (όπως προκύπτουν απ’ τη συζήτηση με τους μαθητές και τις πηγές που διαθέτει).

Συγκροτούνται 4 ομάδες.

1η ομάδα

Οικονομία (Ασχολίες)

Γενικά εξετάζουν πτυχές της καθημερινής οικονομικής ζωής του ποντιακού ελληνισμού. Ειδικότερα:

Ρωτούν και μαθαίνουν για τις κύριες ασχολίες τους στα χωριά (γεωργοί –κτηνοτρόφοι) και στις πόλεις (έμποροι, τραπεζίτες, εργαζόμενοι σ’ αυτές).

Ερευνούν την οργάνωση των κατοικιών τους -στις πόλεις και τα χωριά- και τις ανάγκες που αυτές εξυπηρετούσαν. Τα βασικά εργαλεία και σκεύη που χρησιμοποιούσαν.

  Η βασική διατροφή τους (γαλακτοκομικά-ζυμαρικά) ερμηνεύοντας και γιατί στρέφονται σε αυτά. Επίσης, ρωτούν ανθρώπους με ποντιακές ρίζες, καταγράφουν και παρουσιάζουν  μερικές συνταγές.      Εξετάζουν την ενδυμασία, ζητούν από ποντιακούς φορείς να τους δανείσουν ενδυμασίες και τις εξετάζουν στην τάξη.

2^η ομάδα

Κοινωνικές εκδηλώσεις

Μέσα απ’ τις πηγές ή τις διηγήσεις γερόντων ή άλλων που γνωρίζουν και κυρίως απ’ το διαδίκτυο, ερευνούν και καταγράφουν όψεις της καθημερινότητας, όπου συμμετείχε σύμπασα η τοπική κοινωνία. Ιδιαίτερα καταγράφουν το πώς γινόταν ο γάμος, οι μεγάλες γιορτές και  πανηγύρεις όχι μόνο τοπικής εμβέλειας προς τιμή του τοπικού αγίου, αλλά και όλου του Πόντου, όπως πχ της μονής της Παναγίας Σουμελά.

Εξετάζεται  η μεγάλη σημασία των κοινωνικών εκδηλώσεων ως ευκαιρία διασκέδασης και εκτόνωσης της μεγάλης πίεσης από τον καθημερινό δύσκολο αγώνα επιβίωσης. Γι’ αυτό είχαν περισσότερο του ενός πανηγύρια, ενώ και η παραμικρή εκδήλωση (πχ βάπτιση) μετατρέπονταν σε γιορτή για όλη την κοινότητα.

Μελετούν μια απ’ τις σημαντικότερες πτυχές της κοινωνικής τους ζωής: την άνοδο κατά τους μήνες του καλοκαιριού στα «παρχάρια», τα καταπράσινα οροπέδια των ποντιακών βουνών με τα κρύα νερά σε μεγάλα υψόμετρο (μεταξύ 1500-2000 μέτρων). Όχι μόνο για παραθέριση των κατοίκων των πόλεων, αλλά και για την αξιοποίησή τους ως εξαιρετικών βοσκοτόπων για τους κατοίκους των χωριών που βρισκόταν κάτω απ’ αυτά. Εξετάζεται η προέλευση της λέξης, ακούνε σχετικά όμορφα τραγούδια («η κόρη επή’εν σο παρχάρ’» ) τα οποία στη συνέχεια μαθαίνουν να χορεύουν με τη βοήθεια χοροδιδασκάλου ή του εκπαιδευτικού φυσικής αγωγής.

3^η ομάδα

Πολιτισμός

  Εξετάζουν την οργάνωση της ελληνικής κοινότητας Τραπεζούντας και προχωρώντας σε γενικεύσεις εξάγουν συμπεράσματα για τη δομή, την οργάνωση και το ρόλο των ποντιακών κοινοτήτων στη ζωή τους.

Ερευνούν για τα γράμματα και τις τέχνες. Ιδιαίτερα εξετάζουν την εκπαίδευση και το ρόλο της στην ανάπτυξη. Κάνουν ειδική μνεία στα σχολεία του Πόντου και επικεντρώνουν την προσοχή τους στο σημαντικότερο όλων, το σχολείο –πρότυπο του ποντιακού ελληνισμού, το Φροντιστήριο Τραπεζούντας.  Φέρνουν εικόνες του σχολείου, των μαθητών του, εκπαιδευτικών του και άλλα σχετικά τεκμήρια.

Μελετούν την ανάπτυξη της λογοτεχνίας. Διαβάζουν αποσπάσματα από το βιβλίο του Δ. Ψαθά «Γη του Πόντου». Αναφέρονται στο   παραμύθι και το σημαντικό ρόλο που διαδραματίζει στην αγωγή των παιδιών.  Βρίσκουν ποντιακά παραμύθια. Τα φέρνουν στην τάξη, τα διαβάζουν (στην ποντιακή διάλεκτο αλλά και στη νεοελληνική) και τα δραματοποιούν. 

Κάνουν λόγο για την ανάπτυξη του λαϊκού και λόγιου  θεάτρου. 

Προσκαλούν στο σχολείο τους επώνυμους Πόντιους από το χώρο των γραμμάτων, των τεχνών ή του αθλητισμού, τους θέτουν ερωτήματα, με τη μορφή συνέντευξης, για την ιστορία των οικογενειών τους και τη μέχρι σήμερα διαδρομή τους. Καταγράφουν ή βιντεοσκοπούν τις συνεντεύξεις.

4^η ομάδα

Παράδοση

Απ΄ τη σχετική βιβλιογραφία και το διαδίκτυο ερευνούν και καταγράφουν στοιχεία σχετικά με την ποντιακή διάλεκτο. Καταγράφοντας το παραπάνω τραγούδι (ή άλλα τραγούδια ) κατανοούν τη σχέση της ποντιακής με τη νεοελληνική γλώσσα. Με βάση όσα έμαθαν προσπαθούν να κατανοήσουν τις συνθήκες διαμόρφωσης της ποντιακής διαλέκτου και τη σημασία τους για τον ποντιακό ελληνισμό.

Οι πηγές που διαθέτουν τους βοηθούν να ερευνήσουν παραδοσιακούς θεσμούς όπως την ποντιακή οικογένεια, τη δομή της και τη σημασία της στη διατήρηση του ποντιακού ελληνισμού.

Εξετάζουν τα παραδοσιακά ποντιακά τραγούδια και κυρίως τα ιστορικά, απ’ την ακριτική ακόμη περίοδο. Ερευνούν γιατί τραγουδιούνται ακόμη και σήμερα. Στο διαδίκτυο βρίσκουν τραγούδια, τα καταγράφουν, ερευνούν τη σημασία τους. Χορεύουν μερικά απ’ αυτά.              Μελετούν τη σημασία και προέλευση των ποντιακών χορών (κυρίως πολεμικοί εξ αιτίας των συγκρούσεων με τους εισβολείς, αλλά και ειρηνικοί που αποτυπώνουν όψεις της καθημερινής τους ζωής).

       Βρίσκουν ποντιακά παραδοσιακά παιχνίδια, τα καταγράφουν, τα παίζουν στην αυλή του σχολείου και εντοπίζουν τις ρίζες τους στα βάθη του χρόνου.

Καταγράφουν τα σημαντικότερα ποντιακά έθιμα και κυρίως αυτά που επιβιώνουν μέσα στους αιώνες (ταφικό έθιμο, μωμόγεροι, κ.ά.)

Αξιολόγηση: μετά την ολοκλήρωση της Γ΄ θεματικής ενότητας, δίνουμε φύλλα εργασίας με ασκήσεις-ερωτήσεις, αντιστοιχίσεις, σωστό -λάθος προς τους μαθητές.

Δ΄ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ

Τα ιστορικά γεγονότα του 20^ου αιώνα-Γενοκτονία

Γενικός στόχος: Να γνωρίσουν τα ιστορικά γεγονότα της περιόδου αυτής, τα αίτια που οδήγησαν στον ξεριζωμό και τη Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου και κυρίως να κατανοήσουν τη σημασία της αναγνώρισης της Γενοκτονίας όχι μόνο για τον ελληνισμό, αλλά και για όλη την ανθρωπότητα.

Ειδικοί στόχοι:

§ Να γνωρίσουν τα γεγονότα απ’ τις πηγές και τον τρόπο αξιοποίησης των πηγών στην τεκμηρίωση των γεγονότων.

§Να αποσαφηνίσουν τους όρους εθνοκάθαρση, μαζικές σφαγές, εξόντωση, έγκλημα πολέμου, γενοκτονία, καταστροφή, ποντιακός ελληνισμός.

§Να κατανοήσουν το μέγεθος  που συνιστά ένα έγκλημα της Γενοκτονίας και να μάθουν να αγωνίζονται για την αποτροπή του.

§Να γνωρίσουν τα ιστορικά γεγονότα της εποχής και να κατανοήσουν τη σημασία τους για τις εξελίξεις στην Ελλάδα και τον ελληνισμό.

§Να εντοπίσουν τις μεταρρυθμίσεις που έγιναν στο οθωμανικό κράτος κατά τον 19ο αιώνα και τον καθοριστικό ρόλο που διαδραμάτισαν στη γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου και της Μικράς Ασίας.

§Να αξιοποιήσουν τις ιστορικές πηγές και να ερευνήσουν την άνοδο των Νεότουρκων στην οθωμανική εξουσία, την ιδεολογία τους, τις πολιτικές τους αποφάσεις και τα αποτελέσματα που επέφεραν στον ελληνισμό.

§Να γνωρίσουν  τα αίτια, τις αφορμές και τα αποτελέσματα των Βαλκανικών πολέμων.

§Να διεισδύσουν στα αίτια αλλά και τις αφορμές που οδήγησαν στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο αλλά και τα αποτελέσματα που είχε  στον εκτοπισμό των Ελλήνων από τη Μ. Ασία.

§Να συνειδητοποιήσουν  τον καθοριστικό ρόλο των μεγάλων δυνάμεων στις εξελίξεις στην ευρύτερη περιοχή. Να κάνουν συγκρίσεις, για το ρόλο που διαδραμάτισαν τότε, με τη σημερινή εποχή.

Δραστηριότητες με όλη την τάξη:

α) Οι μαθητές με τη βοήθεια του εκπαιδευτικού και αντλώντας στοιχεία από τα έργα:  «Η γενοκτονία του ποντιακού ελληνισμού» του Κ. Φωτιάδη, έκδοσης της Βουλής των Ελλήνων, «Συνοπτική Ιστορία της Γενοκτονίας των Ελλήνων της Ανατολής» του Χ. Τσιρκινίδη, «Ιστορία του Ποντιακού Ελληνισμού» του Χ. Σαμουηλίδη και το διαδίκτυο, μελετούν τις μεταρρυθμίσεις που έγιναν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία στα μέσα του 19^ου αιώνα, που αποτέλεσαν το υπόβαθρο της Γενοκτονίας, καθώς και το ρόλο των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων .

          β) Στη συνέχεια της συζήτησης διαμορφώνουν την αράχνη της περιόδου  που συνέβησαν τα σημαντικότερα πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα στην Ελλάδα, στα Βαλκάνια, στην Ευρώπη και στη Μ. Ασία και οδήγησαν στον εκτοπισμό των Ελλήνων από την περιοχή του Πόντου και της Μικράς Ασίας.

Συγκροτούνται ενδεικτικά 3 ομάδες

(Εναλλακτικά θα μπορούσε να εξελιχθεί το σχέδιο εργασίας χωρίς χωρισμό σε ομάδες, αλλά όλοι οι μαθητές να συμμετέχουν ενιαία στην εξέλιξη των γεγονότων. Αυτό είναι σημαντικό  για 2 λόγους: Πρώτα επειδή τα γεγονότα της περιόδου αυτής είναι κορυφαία και έτσι είναι καλό όλοι οι μαθητές ν’ ασχοληθούν μ’ αυτά και δεύτερο για το ζήτημα της γενοκτονίας: Για να αξιοποιήσουν και στη συνέχεια να παρουσιάσουν όλοι μαζί στην τάξη σημαντικά αποσπάσματα από τις σχετικές πηγές, που από μόνα τους μπορούν να τεκμηριώσουν το έγκλημα).

1^η ομάδα

Ελλάδα, Βαλκάνια, Ευρώπη (1908-1914)

Ερευνούν την άνοδο των Νεότουρκων, την ιδεολογία τους, τις σχέσεις τους με τη Γερμανία, τις αποφάσεις των συνεδρίων τους για την εξαφάνιση των Χριστιανών της Τουρκίας, τη διολίσθησή τους προς τον αυταρχισμό και τη διάψευση των προσδοκιών που γέννησαν στις μειονότητες της αυτοκρατορίας για ισότητα και ισονομία.

Εξετάζουν τα αίτια και τα σημαντικότερα γεγονότα των βαλκανικών πολέμων και τη σχέση τους με τις εξελίξεις στην Τουρκία.

Μελετούν τα αίτια της έναρξης του A΄ παγκοσμίου πολέμου και το ρόλο των Γερμανών στα γεγονότα που ακολουθούν (εκτοπίσεις των Ελλήνων απ’ τις ακτές του Αιγαίου και του Εύξεινου Πόντου προς το εσωτερικό).

Ανακοινώνουν τα αποτελέσματα των ερευνών τους στην τάξη, εκφράζουν τις απόψεις τους για τις εκτοπίσεις των Ελλήνων και προσπαθούν να βρουν κοινά σημεία με το σήμερα.

          Τοποθετούν τα γεγονότα στην ιστορική γραμμή.

2^η ομάδα

Πόντος-Περίοδος γενοκτονίας (1914-1922)

Μέσα από πηγές που μελετούν, συγκεντρώνουν στοιχεία κατά έτος για τις εξελίξεις αυτής της περιόδου των Νεότουρκων.

Συγκεντρώνουν τις πηγές προσεκτικά, τις ταξινομούν, επιλέγουν τα κυριότερα σημεία τους για να τα παρουσιάσουν στη συνέχεια στην τάξη (Αυτά ίσως είναι καλύτερο να τα παρουσιάσουν όλοι οι μαθητές. Οι πηγές είναι πάρα πολλές, κυρίως στο διαδίκτυο και τη βιβλιογραφία). Κατανοούν τα γεγονότα που εξελίσσονται.

Εμβαθύνουν στην γερμανική πολιτική που ασκείται στη Μικρά Ασία με κύριο εκφραστή τον Liman von Sanders και το σημαντικό ρόλο  που διαδραμάτισε στον εκτοπισμό των χριστιανικών λαών από τη Μ. Ασία. Γίνεται λόγος για τη γενοκτονία των άλλων χριστιανικών λαών της Ανατολής Αρμενίων και Ασσυρίων.

Μελετούν τη συνθήκη των Σεβρών, τα νέα σύνορα της Ελλάδας και τις αντιδράσεις των Τούρκων.

Ερευνούν τα αίτια που οδήγησαν στην ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές, την αλλαγή στην πολιτική γραμμή που πραγματοποιείται, όχι μόνο της Ελλάδας αλλά και των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων..

Εστιάζονται στην απόβαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη και τους λόγους που την προκάλεσαν. Εξετάζουν τους λόγους για τους οποίους ο Μουσταφά Κεμάλ αποβιβάζεται στη Σαμψούντα του Πόντου και τις προσπάθειές του για συγκρότηση των δυνάμεων της νέας Τουρκίας. Συσχετίζουν τα δύο γεγονότα.

          Μελετούν την πολιτική του λευκού θανάτου που εφαρμόστηκε για τους Έλληνες, της στρατολόγησης τους, τις άθλιες συνθήκες των ταγμάτων εργασίας, τις ατελείωτες  πορείες στο εσωτερικό της Μ. Ασίας και την αντίδραση των κατοίκων του Πόντου με τα αντάρτικα σώματα.

Ερευνούν τις προσπάθειες που έγιναν για ανεξαρτητοποίηση του Πόντου και τις απόψεις του Βενιζέλου πάνω στο θέμα.

Τα πορίσματα των ερευνών τους ανακοινώνονται στην  ολομέλεια της τάξης.  Εκφράζουν τις απόψεις τους γι’ αυτά.

Εξετάζουν τον ελληνοτουρκικό πόλεμο. Αξιολογούν τα γεγονότα και τα τοποθετούν στην ιστορική γραμμή.

3^η ομάδα

Πόντος- Μ. Ασία, Καταστροφή 1922-Συνέπειες

Και πάλι συγκεντρώνουν, επιλέγουν, ταξινομούν τις πηγές και αυτής της περιόδου.

Συζητούν αξιολογώντας τον όρο Μικρασιατική Καταστροφή, συνδέοντάς τον συμβολικά με τη Σμύρνη.

Αξιοποιώντας τα στοιχεία (στατιστικά και άλλα), εξετάζουν τις συνέπειες- για την Ελλάδα και τον ελληνισμό- της Γενοκτονίας και της Μικρασιατικής Καταστροφής.

Μελετούν τη στάση των Μεγάλων Δυνάμεων και τη συνδέουν με τη σύγχρονη εποχή.

Εστιάζουν στη συνθήκη της Λοζάνης και τα αποτελέσματα που είχε για τον ελληνικό πληθυσμό της Μ. Ασίας αλλά και τα νέα σύνορα της Ελλάδας.

Μελετούν τους τρόπους με τους οποίους έγινε η μεταφορά των ελληνικών πληθυσμών από τη Μ. Ασία, την εγκατάσταση τους  στον ελλαδικό χώρο, τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν αλλά  και της προσφοράς τους στον εθνολογικό, στον οικονομικό και στον πνευματικό τομέα.

Δραστηριότητες για όλη την τάξη

         α)       Με τη βοήθεια του εκπαιδευτικού, της βιβλιογραφίας και του διαδικτύου  γίνεται αποσαφήνιση του όρου «Γενοκτονία», με βάση το σχετικό ψήφισμα  του Ο.Η.Ε., καθώς και του όρου «ποντιακός ελληνισμός».

Αναφέρονται σε άλλους λαούς που έχουν υποστεί γενοκτονία τόσο στο πλαίσιο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπως οι Αρμένιοι και οι Ασσύριοι, όσο   σε ευρωπαϊκό  και  διεθνές επίπεδο.

Γίνεται λόγος για την αναγκαιότητα της αναγνώρισης της γενοκτονίας των χριστιανικών λαών από την Τουρκία. Τις συνέπειες που θα έχει στις σχέσεις μας με τη γειτονική χώρα αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο.

Παροτρύνονται να ανιχνεύσουν τρόπους αποτροπής εγκλημάτων Γενοκτονίας στο μέλλον και ποια θα μπορούσε να είναι η δική τους συμβολή προς αυτή την κατεύθυνση.

Με τη βοήθεια του εκπαιδευτικού οι μαθητές κατανοούν ότι με τον όρο «Ποντιακός Ελληνισμός» δεν εννοούμε τους κατοίκους του Πόντου μέχρι την εποχή του ξεριζωμού. Ο Ποντιακός Ελληνισμός δεν έχει σύνορα, είναι όλοι όσοι έχουν τις ρίζες  τους στον Πόντο, αλλά τα γεγονότα της εξεταζόμενης περιόδου τους ανάγκασαν να καταφύγουν, σαν πρόσφυγες, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και σε  χώρες και των πέντε ηπείρων και κυρίως σε Αμερική, Αυστραλία, τ. Σοβιετική Ένωση και Ευρώπη.

β) Τα παιδιά σε συνεργασία με τον εκπαιδευτικό καλούνται να παίξουν το ρόλο του δημοσιογράφου. Προσκαλούν στην τάξη τους και παίρνουν συνεντεύξεις από παππούδες ή γιαγιάδες που οι γονείς τους έζησαν τα γεγονότα, ιστορικούς και άλλους επιστήμονες που έχουν μελετήσει τη συγκεκριμένη περίοδο, καθώς και τους προέδρους των Ασσυρίων και Αρμενίων, που αγωνίζονται για την αναγνώριση της γενοκτονίας των λαών τους. Όπου δεν είναι εύκολη η μετάβαση στα σχολεία η επικοινωνία μπορεί να γίνει μέσω skype.

Χωρίζονται σε ομάδες, καταγράφουν τα ερωτήματα που θα απευθύνουν, βιντεοσκοπούν τις συνεντεύξεις, ταξινομούν τα στοιχεία και βγάζουν συμπεράσματα.

γ) Πραγματοποιούν έρευνες πεδίου. Διαμορφώνουν πλαίσιο ερωτήσεων και με τη βοήθεια του εκπαιδευτικού ερευνούν τις απόψεις της κοινής γνώμης σχετικά με το θέμα στη γειτονιά του σχολείου, στην κοντινή πλατεία, κλπ. Ανακοινώνουν τα πορίσματα της έρευνάς τους στην τάξη, κάνουν στατιστικό ραβδόγραμμα και βγάζουν μέσους όρους.

δ) Στο σημείο αυτό θα μπορούσε να προγραμματιστεί από τον εκπαιδευτικό επίσκεψη στην Επιτροπή Ποντιακών Μελετών, όπου υπάρχει Ποντιακό Λαογραφικό Μουσείο και Βιβλιοθήκη. Στις περιοχές εκτός Αθηνών μπορούν να γίνουν ανάλογες επισκέψεις σε ποντιακούς φορείς. Μελετούν τη διαμόρφωση του χώρου και τον φωτογραφίζουν, ώστε να δημιουργήσουν μια παρόμοια «ποντιακή γωνιά» στην τάξη τους ή στο χώρο του σχολείου.

ε) Ακούνε ποντιακά τραγούδια που μιλούν για τον πόνο που νιώθουν οι πρόσφυγες για την πατρίδα που έχασαν.

στ) Με τη βοήθεια του εκπαιδευτικού φυσικής αγωγής (ή δασκάλου ποντιακών χορών) μαθαίνουν 2-3 βασικούς ποντιακούς χορούς.

ζ) Είναι γεγονός ότι οι μαθητές μετά τη συλλογή όλων των στοιχείων, κυρίως αυτών που αφορούν τη γενοκτονία, φορτίζονται συναισθηματικά. Ο εκπαιδευτικός τους παροτρύνει να εκφραστούν δημιουργικά.

Ζωγραφίζουν ό,τι τους έκανε εντύπωση, χρησιμοποιώντας κόλλες  Α4, Α3 ή ακουαρέλλες, ξυλομπογιές, νερομπογιές, τέμπερες κ.α. Οι δημιουργίες των παιδιών τοποθετούνται στην «ποντιακή γωνιά».

          Φτιάχνουν τη δική τους αφίσα και το δικό τους σύνθημα για την ημέρα μνήμης της γενοκτονίας.

Συγγράφουν το «Παραμύθι του Πόντου». Με δικά τους κείμενα περιγράφουν την ιστορία του Ποντιακού Ελληνισμού, από την αρχαιότητα έως τη Γενοκτονία, την εγκατάσταση στην κυρίως Ελλάδα μέχρι τη σημερινή εποχή. Εικονογραφούν το παραμύθι  με δικές τους ζωγραφιές.

Πολύ μεγάλο ενδιαφέρον θα έχει να αλλάξουν τα ιστορικά δεδομένα και να κάνουν υποθέσεις για τις πιθανές εξελίξεις. Για παράδειγμα: Πώς θα εξελίσσονταν τα πράγματα αν α)δεν ανέβαιναν οι εθνικιστές Νεότουρκοι στην εξουσία, β) οι Έλληνες του Πόντου δεν υφίσταντο τη Γενοκτονία, γ) ο Βενιζέλος δεν έκανε εκλογές το 1920 δ) οι Έλληνες κέρδιζαν τον ελληνοτουρκικό πόλεμο.

η) Βασιζόμενοι στο «Παραμύθι του Πόντου» γράφουν το δικό τους σενάριο, ανεβάζουν θεατρική παράσταση με  τον ίδιο τίτλο και την παρουσιάζουν στο σχολείο τους στο τέλος του προγράμματος.

θ) Τέλος αυτοαξιολογούνται, συζητώντας τι τους δυσκόλεψε και ποιες άλλες εναλλακτικές δραστηριότητες θα μπορούσαν να αναλάβουν ή ποιες θα μπορούσαν να παρουσιάσουν πιο συνοπτικά.

Αν μπορούν κάποιοι μαθητές παρουσιάζουν το υλικό τους σε έντυπη μορφή (εφημερίδα, περιοδικό, κ.ά) ή σε μορφή power point με επένδυση φωτογραφικού ή εικαστικού υλικού.

ι) Με τη λήξη του διδακτικού έτους (ή κατά τα μέσα Μαΐου) παρουσιάζουν όλο το υλικό που δημιούργησαν, σε εκδήλωση και σε όλη τη σχολική κοινότητα. Πέρα από το υλικό τους παρουσιάζουν και τα ποντιακά εδέσματα, τα οποία θα παρασκευάσουν οι ίδιοι ή κάποιο θεατρικό δρώμενο ή χορό και τραγούδι.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Asan Ömer (1998) O πολιτισμός του Πόντου (μετάφραση απ’ την τουρκική). Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη

Ιωαννίδης, Σ. (1870) Ιστορία και στατιστική της Τραπεζούντος και της περί ταύτην χώρας. Εν Κωνσταντινουπόλει, Επανέκδοση 1988. Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη

Κιζιρίδου Θωμαΐς (2002) Ποντίων Εδέσματα. Θεσσαλονίκη: Αφοι κυριακίδη

Λυγερός, Ν. (2012) Γενοκτονία και Ανθρωπότητα. Ιgnitions

Ματσαγγούρας, Η. (2003) Η Διαθεματικότητα στη Σχολική Τάξη: Εννοιοκεντρική Αναπλαισίωση και Σχέδια Εργασίας. 2^η έκδοση.

Αθήνα : Γρηγόρης,

Πανελλήνιος Σύνδεσμος Ποντίων Εκπαιδευτικών (2006) Ο ποντιακός ελληνισμός και η παιδεία του. Παρελθόν, παρόν και μέλλον. Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου, Θεσσαλονίκη: Κυριακίδης

Παυλίδης, Α. (2004) Το Φροντιστήριο Τραπεζούντας και η ιδεολογική κυριαρχία των Ελλήνων στον Πόντο. Αθήνα: Επιτροπή Ποντιακών Μελετών

Σαμουηλίδης, Χ. (1991) Ιστορία του ποντιακού ελληνισμού. Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη

Συμεωνίδου-Χείλαρη, Χ. (2011) Παραμύθια από τον Πόντο: Στην ποντιακή διάλεκτο και τη νεοελληνική γλώσσα. 2^η έκδοση. Κορωπί: Ιδεογραφίες

Τσιρκινίδης, Χ. (2010) Συνοπτική Ιστορία της Γενοκτονίας των Ελλήνων της Ανατολής Ντοκουμέντα ξένων διπλωματικών αρχείων. 2^η έκδοση. Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη

Φωτιάδης, Κ. (2004) Η γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου.  Αθήνα: Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων δια τη δημοκρατία και τον Κοινοβουλευτισμό.

Χρύσανθος, Μητροπολίτης Τραπεζούντας (1933)  Η εκκλησία Τραπεζούντος. Αρχείον Πόντου: τόμος 4 και 5.  Αθήνα: Επιτροπή Ποντιακών Μελετών

Ψαθάς, Δ. (1965) Γη του Πόντου. Αθήναι: «Μαρή»

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ

http://benl.primedu.uoa.gr/database1/frontistirio_Trapezountas.pdf

http://santeos.blogspot.gr/2011/10/normal-0-false-false-false-el-x-none-x_30.html

http://skeftomasteellhnika.blogspot.gr/2012/03/blog-post_2521.html

http://imverias.blogspot.gr/2012/05/19.html

http://pontiosakritas.blogspot.gr/2011/06/blog-post_04.html

http://www.youtube.com/watch?v=d8X7EAv8ZBE

http://www.pontos.gr/default.aspx?catid=287

http://www.pontos.gr/default.aspx?catid=310

http://www.youtube.com/watch?v=TwupU8CLkY0&feature=related

http://www.youtube.com/watch?v=TwupU8CLkY0&feature=related

http://www.youtube.com/watch?v=FgJG4qa_VCE&feature=related

http://www.youtube.com/watch?v=9835AnLaEiM

ttp://www.youtube.com/watch?v=QVgivB6sKcY&feature=related

http://www.youtube.com/watch?v=QVgivB6sKcY&feature=related

http://el.science.wikia.com/wiki/%CE%91%CF%81%CE%B3%CE%BF%CE%BD%CE%B1%CF%85%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CE%95%CE%BA%CF%83%CF%84%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%B5%CE%AF%CE%B1

Συνημμένα θα δείτε και τα τρία word που περιέχουν τα σχέδια που δεν μπορούν να αναρτηθούν στη σελίδα.

Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα

Παραιτήθηκε διευθυντής σχολείου που απειλήθηκε με καθαίρεση και πειθαρχικές ποινές επειδή αντιτάχθηκε σε αυτή στην αξιολόγηση

Παν.Πατρών: Μοριοδοτούμενο σεμινάριο ΕΙΔΙΚΗ ΑΓΩΓΗΣ με μόνο 65Є εγγραφή - έως 17 Απριλίου

Μοριοδοτούμενο σεμινάριο Ειδικής Αγωγής (ΕΛΜΕΠΑ) με μόνο 50Є εγγραφή- αιτήσεις ως 17/4

2ος Πανελλήνιος Γραπτός Διαγωνισμός ΑΣΕΠ: Τα 2 μαθήματα εξέτασης και η ύλη

Proficiency και Lower μόνο 95 ευρώ σε 2 μόνο ημέρες στα χέρια σας (ΧΩΡΙΣ προφορικά, ΧΩΡΙΣ έκθεση!)

ΕΥΚΟΛΕΣ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΕΙΣ ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ και ΙΤΑΛΙΚΩΝ για εκπαιδευτικούς - Πάρτε τις άμεσα

Ακολουθήστε το Alfavita στo Google News Ακολουθήστε το Alfavita στo Viber