Το φετινό θέμα της Έκθεσης στις Πανελλήνιες ζητούσε από τους μαθητές να γράψουν για τη δημιουργικότητα και τους τρόπους με τους οποίους την εκφράζουν στην προσωπική τους ζωή. Φαινομενικά, μια φρέσκια, ελπιδοφόρα θεματική· στην πράξη, όμως, για πολλούς, ένας καθρέφτης ενός κεντρικού προβλήματος στην εκπαίδευση: τους ζητήσαμε να μιλήσουν για κάτι που σπάνια τους επιτρέψαμε να ζήσουν.
Αυτό, όμως, έχει ειπωθεί ξανά και ξανά. Ότι το σχολείο δεν καλλιεργεί τη δημιουργικότητα. Ότι τα παιδιά μαθαίνουν να απομνημονεύουν, όχι να καινοτομούν. Ότι τους ζητάμε πρωτοτυπία σε μια τάξη που τιμωρεί το λάθος.
Δε θα μείνω σ’ αυτή τη διαπίστωση. Το ζητούμενο πια δεν είναι να διατυπώνουμε την απογοήτευση — είναι να δείχνουμε πώς αλλάζει. Τους τη μάθαμε τη δημιουργικότητα; Όχι ακόμα. Αλλά μπορούμε. Και ιδού πώς:
Από τη φράση στο βίωμα…
Οι περισσότεροι μαθητές μπήκαν στην αίθουσα με αποστηθισμένες εκφράσεις: «Η παιδεία πρέπει να καλλιεργεί τη δημιουργικότητα και την κριτική σκέψη». Την ήξεραν καλά. Είχαν μάθει πώς να τη γράψουν. Δεν είχαν μάθει, όμως, τι σημαίνει.
Όταν κλήθηκαν να εκφράσουν τον δικό τους τρόπο δημιουργικής σκέψης, ένιωσαν αμηχανία. Όχι γιατί δεν έχουν φαντασία ή ιδέες — αλλά γιατί δεν έχουν συνηθίσει να τις εμπιστεύονται. Το σχολείο δεν τους το δίδαξε. Αντιθέτως, τους έμαθε να μένουν στο «σωστό», στο «δομημένο», στο «εντός θέματος».
Η μεγαλύτερη ειρωνεία είναι ότι τους μιλήσαμε για δημιουργικότητα, αλλά τους ζητήσαμε να την αποδείξουν σε 400 λέξεις, με εισαγωγή, κύριο θέμα και επίλογο. Με φράσεις μετρημένες, με ύφος «κατάλληλο», χωρίς χώρο για την αληθινή φωνή.
Αν η δημιουργικότητα παραμένει λέξη, ποτέ εμπειρία, τότε ούτε ως θέμα δεν μπορεί να λειτουργήσει. Όχι γιατί τα παιδιά δεν την κατανοούν — αλλά γιατί δεν τους επιτρέψαμε να τη βιώσουν.
Αλλά ας είμαστε ξεκάθαροι: ναι, η δημιουργικότητα διδάσκεται.
Όχι ως κεφάλαιο – αλλά ως παιδαγωγική στάση. Δεν είναι κάτι που “μαθαίνεται απ’ έξω”. Είναι κάτι που επιτρέπεται, καλλιεργείται, αναγνωρίζεται. Διδάσκεται όταν η τάξη μετατρέπεται από χώρο αναπαραγωγής σε χώρο εξερεύνησης. Όταν ο μαθητής δεν αποστηθίζει τι είναι δημιουργικότητα, αλλά του δίνεται η ευκαιρία να την ασκήσει.
Όταν ο δάσκαλος αντέχει το λάθος, ακούει την ιδέα, και δεν επιβραβεύει μόνο τη σωστή απάντηση — τότε διδάσκει δημιουργικότητα, έστω κι αν δεν το λέει με αυτό το όνομα.
Πώς «διδάσκεται» λοιπόν;
- Μέσα από μεθοδολογία: Π.χ. project-based learning, διερευνητική μάθηση, δημιουργική γραφή.
- Μέσα από νοοτροπία: Όταν ο δάσκαλος αντέχει το απρόβλεπτο, επιβραβεύει την ιδέα, σέβεται την προσωπική φωνή.
- Μέσα από συμβολικά μηνύματα: Όταν το σχολείο δε σε βαθμολογεί μόνο για το "σωστό", αλλά και για τον δρόμο που ακολούθησες για να φτάσεις εκεί.
Και τώρα τι; Να πώς χτίζεται στην πράξη:
Αν θέλουμε να ζητήσουμε από τους μαθητές δημιουργικότητα, πρέπει πρώτα να τη βάλουμε μέσα στο σχολείο. Όχι στα λόγια, αλλά στον τρόπο που διδάσκουμε, που επικοινωνούμε, που αξιολογούμε.
Ορίστε πέντε ουσιαστικές κατευθύνσεις — όχι γενικόλογες, αλλά δοκιμασμένες, εφαρμόσιμες, ρεαλιστικές:
- Δώστε χώρο για ερωτήματα — όχι μόνο για απαντήσεις.
Πώς; Αντί να δώσεις έτοιμο ερώτημα (π.χ. «Ποιοι είναι οι λόγοι που οδηγούν στη σχολική αποτυχία;»), ζήτησε από τους μαθητές να κατασκευάσουν οι ίδιοι ερωτήματα πάνω στο θέμα. Μετά, κάθε ομάδα να επιλέξει ένα από αυτά και να το διερευνήσει.
- Έτσι, οι μαθητές γίνονται δημιουργοί του προβληματισμού, όχι παθητικοί απαντητές.
- Εργασίες χωρίς μία ορθή απάντηση.
Πώς; Θέσε ένα ευρύ θέμα όπως «Η αξία της σιωπής» και δώσε στους μαθητές την επιλογή να απαντήσουν με δοκίμιο, αφήγηση, φανταστικό γράμμα ή ημερολόγιο. Μη βαθμολογήσεις τη φόρμα — αξιολόγησε τη σύνδεση ιδέας και προσωπικής οπτικής.
- Όταν η γραφή επιτρέπει εκφραστικές διαδρομές, γίνεται χώρος σκέψης και όχι φόρμα αναπαραγωγής.
- Επιτρέψτε το “λάθος” ως δημιουργικό βήμα.
Πώς; Ζήτησε από τους μαθητές, στο τέλος κάθε γραπτής εργασίας, να γράψουν 2-3 προτάσεις με τίτλο: «Αντο ξαναέγραφα, τι θα άλλαζα και γιατί;» Μην το βαθμολογήσεις, αλλά αναγνώρισέ το.
- Αυτό μετατρέπει το λάθος σε εργαλείο αυτογνωσίας, όχι φόβο.
- Ενθαρρύνετε την προσωπική φωνή — ακόμη κι αν «ξεφεύγει».
Πώς; Στην εκφραστική έκθεση, πες στους μαθητές: «Αυτή τη φορά, δε με νοιάζει τόσο η δομή. Θέλω να με πείσεις ότι εσύ το έγραψες, με τον δικό σου τρόπο.»
- Όταν το παιδί ακούσει ότι η φωνή του έχει αξία, θα αρχίσει να τη χτίζει.
- Δείτε τη δημιουργικότητα πέρα από τις τέχνες.
Πώς; Σε μάθημα Λογοτεχνίας, δώσε μια άσκηση: «Συνδέστε τη θεματική του διηγήματος με κάτι που έχετε δει, σκεφτεί ή νιώσει στη δική σας ζωή».
- Έτσι, η δημιουργικότητα δεν είναι «έμπνευση», αλλά τρόπος σύνδεσης γνώσης με εμπειρία.
Το πιο βασικό: αλλάξτε το κλίμα
Η δημιουργικότητα δεν ανθίζει σε περιβάλλον φόβου, πίεσης και αυστηρής συμμόρφωσης. Ανθίζει όταν ο μαθητής νιώθει ότι τον εμπιστεύονται, ότι έχει χώρο να προτείνει, να δοκιμάσει, να αναστοχαστεί.
Υπάρχουν τάξεις που το κάνουν. Εκπαιδευτικοί που ήδη εφαρμόζουν αυτές τις πρακτικές, μέσα στις σημερινές δομές. Αυτό είναι η απόδειξη ότι δε μιλάμε για ουτοπία, αλλά για στάση. Για παιδαγωγική επιλογή. Για ένα διαφορετικό βλέμμα στον μαθητή.
Η δημιουργικότητα δεν είναι πολυτέλεια. Είναι δεξιότητα, ανάγκη, δύναμη. Κι αν θέλουμε να τη δούμε στα γραπτά των παιδιών, πρέπει πρώτα να τη δούμε στις τάξεις μας.
Και κάτι τελευταίο…
Αν πραγματικά θέλουμε οι μαθητές να είναι δημιουργικοί, πρέπει πρώτα να τους δώσουμε τον χρόνο να γίνουν.
Μειώστε την ύλη — όχι αφηρημένα, αλλά οργανωμένα. Όχι για να μάθουν λιγότερα, αλλά για να μάθουν ουσιαστικά. Γιατί όταν τρέχεις για να καλύψεις τα πάντα, στο τέλος δεν χτίζεις τίποτα σε βάθος.
Αναγνωρίστε πως η σκέψη δεν μπορεί να ανθίσει όταν ο εκπαιδευτικός ζει σε καθεστώς προθεσμιών και το παιδί σε διαρκή άγχος «κάλυψης». Αν δεν αλλάξει αυτό, καμία παιδαγωγική πρόθεση δεν θα έχει χώρο να εφαρμοστεί.
Η δημιουργικότητα χρειάζεται χώρο, ρυθμό και αναπνοή. Κι αυτά δεν είναι πολυτέλειες. Είναι προϋποθέσεις μάθησης.
