Τα τελευταία χρόνια διαβάζοντας τα θέματα κυρίως της Νεοελληνικής Γλώσσας στις πανελλήνιες εξετάσεις απορώ για τις απαιτήσεις που έχει το σχολείο από τους μαθητές και τις μαθήτριες. Δεκαεφτάχρονα στην πλειονότητά τους παιδιά, ισοπεδωμένα από ένα εκπαιδευτικό σύστημα, που βρίσκεται σε απόσταση από ό,τι ζουν και νιώθουν, καλούνται να προτείνουν λύσεις σε σοβαρά παγκόσμια προβλήματα, που ακόμη και για ειδικούς επιστήμονες φαίνονται ιδιαίτερα σύνθετα και πολλά δυσεπίλυτα.
Με το φετινό θέμα ωστόσο της έκθεσης ένιωσα δυσφορία. Τα παιδιά έπρεπε να μιλήσουν για τη δημιουργικότητα. Και ειδικότερα για τους λόγους για τους οποίους το σχολείο οφείλει να καλλιεργεί τη δημιουργικότητά τους!!! Αναρωτιέμαι πραγματικά τι αναμένουμε να γράψουν αυτά τα παιδιά. Χωρίς καμιά εμπειρία δημιουργικότητας. Σε ένα σχολείο μάλιστα που στη θεσμοποιημένη του τουλάχιστον εκδοχή την εξοβελίζει σταδιακά όλο και περισσότερο. Σε ένα σχολείο από το οποίο δεν απουσιάζουν μόνο οι τέχνες, που κατά τεκμήριο καλλιεργούν τη δημιουργικότητα. Περιορίζεται και η προσωπική έκφραση, η φαντασία, ο διάλογος και η αλληλεπίδραση που θα φέρει τις συνθέσεις. Αγνοούνται τα βιώματα των παιδιών και οι ανησυχίες τους, τα ερωτήματά τους. Σε ένα σχολείο που υποβαθμίζει, αν δεν αποκλείει τη «φωνή» τους. Σε ένα σχολείο χωρίς παράθυρα. Με αίθουσες περίκλειστες και οχυρωμένες με όλα όσα δεν αφήνουν οποιαδήποτε χαραμάδα θα επέτρεπε κάτι πιο προσωπικό ή θα δημιουργούσε στα παιδιά έστω την επιθυμία να ονειρευτούν ένα δικό τους σχολείο. Να οραματιστούν μια διαφορετική ζωή. Γιατί σε αυτό το σχολείο της ύλης, των βαθμών, των εγχειριδίων, της συσσώρευσης της γνώσης, της αναπαραγωγής… δεν χωράει ούτε η προσωπική έκφραση ούτε το όνειρο.
Και η μεγαλύτερη απόδειξη της πλήρους αδιαφορίας για την πραγματικότητα αυτών των νέων παιδιών είναι ένα από τα ζητούμενα μιας άλλης άσκησης των χτεσινών θεμάτων: Εσείς πώς θα αντιδρούσατε σε ανάλογη περίπτωση; Και για να το ερμηνεύσουμε με βάση το συγκείμενο των θεμάτων: Εσείς (ως υπάλληλοι γραφείου στα 1980),πώς θα αντιδρούσατε σε ανάλογη περίπτωση (σε μια δουλειά όπου «ζαρώνει η καρδιά» σας). Τι να πει πραγματικά ένας/μια έφηβος όταν καλείται να διαχειριστεί μια συνθήκη τόσο μακρινή από την πραγματικότητά του; Τι άλλο από το να υποκριθεί και να αναζητήσει το έτοιμο υλικό από την παραθεσμική κυρίως «εκπαιδευτική» φαρέτρα; Αφού βέβαια παραβλέψει τη δική του/της δυσοίωνη επαγγελματική προοπτική στη νέα παγκοσμιοποιημένη αγορά εργασίας.
Εκτός και εάν η χτεσινή γραπτή δοκιμασία αποτελεί ένα μάθημα που έχει ως στόχο τα παιδιά να αναγνωρίσουν κάποιες από τις υποκριτικές στρατηγικές. Τότε αξίζουν έπαινοι στους συντάκτες των θεμάτων. Απόλυτη φαντάζει η επίτευξη του συγκεκριμένου στόχου.
Ας μου επιτραπεί ωστόσο και ένα διερμηνευτικό υστερόγραφο.
Με όσα γράφω δεν παραβλέπω ούτε υποτιμώ κάποιες ιδιαίτερες δημιουργικές στιγμές που ένιωσαν αυτά τα παιδιά κατά τη σχολική τους διαδρομή. Αυτές όμως οφείλονταν σε υπερβάσεις του θεσμικού πλαισίου. Στις ευκαιρίες που θέλησαν να δώσουν σε αυτά τα παιδιά κάποιοι και κάποιες εκπαιδευτικοί. Αυτοί και αυτές που θεωρούν το σχολείο ως χώρο έκφρασης και δημιουργίας. Μόνο που αυτές οι δημιουργικές στιγμές απέχουν σημαντικά από την θεσμικά επιβαλλόμενη σχολική κουλτούρα. Και αυτοί/ές οι εκπαιδευτικοί όλο και περισσότερο ασφυκτιούν στο ελεγκτικό πλαίσιο που σταδιακά διαμορφώνεται.
Ξέρουν όμως – και ξέρουμε - πως αξίζει να το τολμάνε. Όχι μόνο γιατί αποκτά νόημα για τους ίδιους και κυρίως για τα παιδιά αυτό που γίνεται στο σχολείο. Αλλά και γιατί επιτρέπουν στα παιδιά όχι μόνο να αντιλαμβάνονται την υποκρισία, τον συνθηματικό και παραπλανητικό λόγο. Αλλά και να θέλουν να τα πολεμήσουν. Και αυτό είναι, νομίζω, και όραμα και ελπίδα…
* Ο Βασίλης Τσάφος είναι Καθηγητής Παιδαγωγικής και Κοσμήτορας της Σχολής Επιστημών της Αγωγής του ΕΚΠΑ
