Η ραγδαία εξέλιξη της τεχνητής νοημοσύνης έφερε στο προσκήνιο μια νέα εκδοχή συντροφικότητας: τους AI buddies - ψηφιακούς «φίλους». Εφαρμογές όπως οι Replika, Kindroid, My AI του Snapchat, Character AI ή το κινεζικό Xiaoice, επιτρέπουν στους χρήστες να δημιουργούν εικονικούς «φίλους» ή «συντρόφους» με ξεχωριστά χαρακτηριστικά, προσωπικότητα και τρόπο έκφρασης. Επιτρέπουν ακόμη στους χρήστες να συνομιλούν με αποθανόντες αγαπημένους, βοηθώντας τους να διαχειριστούν τη θλίψη τους.
Οι AI Buddies υπόσχονται διαθεσιμότητα κάθε ώρα της ημέρας, προσωποποιημένη επικοινωνία και δυνατότητα προσαρμογής στο ύφος, τις ευαισθησίες, τις συνήθειες και το συναισθηματικό λεξιλόγιο κάθε χρήστη. Είναι προγραμματισμένοι «φίλοι» να ακολουθούν τον ρυθμό της καθημερινότητάς του, να μαθαίνουν από τη μεταξύ τους αλληλεπίδραση και να προσαρμόζονται στις ανάγκες του, καλλιεργώντας μια αίσθηση οικειότητας και συντροφικότητας. Ίσως η λέξη «φίλοι» να ακούγεται υπερβολική προς το παρόν. Ωστόσο, η σχέση μαζί τους εξελίσσεται με ρυθμό που δύσκολα μπορεί να αγνοηθεί, καθώς λειτουργούν ολοένα και περισσότερο ως σταθεροί «σύντροφοι», πάντα διαθέσιμοι και απαλλαγμένοι από τις αστάθειες των ανθρώπινων σχέσεων. Οι AI buddies δεν διαφωνούν. Δεν απογοητεύουν. Δεν έχουν αντίρρηση. Είναι φτιαγμένοι για να ικανοποιούν, να επιβεβαιώνουν, να γίνονται "καθρέφτης" των επιθυμιών μας.
Σύμφωνα με την κλινική ψυχολόγο και ψυχοθεραπεύτρια στο Αιγινήτειο Νοσοκομείο Ίλια Θεοτοκά (Εφ. Το Βήμα, 3.9.25), αυτές οι ψηφιακές εφαρμογές έχουν σχεδιαστεί με τρόπο που ενισχύει την εξάρτηση, ιδιαίτερα στις νεαρές ηλικίες. Η ελκυστικότητά τους οφείλεται στο γεγονός ότι προσφέρουν έναν «ασφαλή» ψηφιακό χώρο, απαλλαγμένο από αρνητικά συναισθήματα, κριτική ή απαιτήσεις συναισθηματικής και κοινωνικής διαχείρισης, όπως αυτές που συναντά κανείς στην πραγματική ζωή. «Μου αρέσει το γεγονός ότι δεν είναι επικριτικοί (ενν. οι ψηφιακοί φίλοι) απέναντί μου και ότι είμαι πραγματικά ελεύθερος να πω πώς αισθάνομαι χωρίς να φιλτράρω τα λόγια μου ή τις σκέψεις μου», γράφει ένας χρήστης σε διαδικτυακό φόρουμ. Όμως, αυτή η “ελευθερία” είναι πλασματική, αφού το ψηφιακό "άλλο" δεν είναι πρόσωπο· είναι εργαλείο. Η ενσυναίσθησή του είναι προγραμματισμένη· όχι αληθινή.
Η εξάρτηση, ωστόσο, δεν είναι μόνο ψυχολογική αλλά και πολιτισμική. Καθώς η χρήση τέτοιων τεχνολογιών γίνεται μαζική, το αρχικό κοινωνικό στίγμα εξασθενεί. Όπως οι διαδικτυακές γνωριμίες από «παράξενες» έγιναν αποδεκτές, έτσι και η «φιλία» με ένα ψηφιακό σύστημα παύει να φαίνεται παράλογη. Η ιδέα ότι κάποιος έχει «στενή σχέση» με έναν ΑΙ «φίλο» δεν αντιμετωπίζεται πλέον με ειρωνεία. Σιγά-σιγά, η ψευδαίσθηση κανονικοποιείται και η ιδέα μιας στενής σχέσης με την τεχνητή νοημοσύνη γίνεται λιγότερο ξένη.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, το ερώτημα αν η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί πράγματι να λειτουργήσει ως «φίλος» αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Πολλοί σπεύδουν να απορρίψουν την ιδέα ότι η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να λειτουργήσει ως «φίλος», επικαλούμενοι την απουσία συνείδησης, ορίων ή πραγματικής βούλησης. Η ένσταση αυτή είναι εύλογη. Ωστόσο, συχνά παραβλέπεται το γεγονός ότι οι άνθρωποι ήδη δημιουργούν συναισθηματικούς δεσμούς με φανταστικούς χαρακτήρες, Twitch streamers, διαδικτυακές προσωπικότητες ή άτομα με τα οποία δεν πρόκειται ποτέ να έχουν πραγματική, αμφίδρομη επαφή. Πολλές από αυτές τις «παρακοινωνικές σχέσεις» (parasocial relationships) αποτελούν μονόπλευρες συναισθηματικές συνδέσεις, αλλά δεν παύουν να είναι σημαντικές για εκείνους που τις βιώνουν. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος δείχνει να ανταποκρίνεται σε αυτές, αρκεί να υπάρχει η αίσθηση ότι ο συναισθηματικός κύκλος ολοκληρώνεται.
Σε αυτό το σημείο, οι AI buddies φαίνεται να αποτελούν τη φυσική συνέχεια αυτού του φαινομένου. Για πολλούς, έρχονται να καλύψουν το κενό της ανθρώπινης επαφής και της συναισθηματικής ανταπόκρισης, σε μια εποχή όπου η μοναξιά και η κοινωνική αποξένωση αποτελούν εμπειρίες όλο και περισσότερων ανθρώπων. Είναι γεγονός ότι αρκετοί χρήστες βρίσκουν προσωρινή ανακούφιση από το άγχος ή τη μοναξιά μέσω των AI φίλων. Όπως επισημαίνει ο Θεοφάνης Τάσης(Newsbeast.gr, 22.11.24), η επαφή με ψηφιακούς «φίλους» μπορεί να λειτουργήσει υποστηρικτικά για άτομα που αντιμετωπίζουν κοινωνικές δυσκολίες, καθώς τους δίνει τη δυνατότητα να εξασκήσουν τις κοινωνικές τους δεξιότητες και να ενισχύσουν την αυτοπεποίθησή τους. Ωστόσο, παραμένει ο προβληματισμός ότι η τεχνητή νοημοσύνη, εάν σταδιακά αντικαταστήσει την ανθρώπινη αλληλεπίδραση, ενδέχεται να περιορίσει την ανάπτυξη της ενσυναίσθησης και την καλλιέργεια ουσιαστικών συναισθηματικών δεσμών.
Η έλξη που ασκούν οι ψηφιακοί «φίλοι» δεν φαίνεται να είναι τυχαία· οφείλεται σε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που καθιστούν τους AI «συντρόφους» ιδιαίτερα δελεαστικούς και βασίζεται σε τρία «C»: α) convenience (ευκολία): Η αλληλεπίδραση με έναν AI «φίλο» παρέχει την αίσθηση της ιδιωτικότητας και της ανωνυμίας. Οι χρήστες μπορούν να μοιραστούν σκέψεις και εμπειρίες που ίσως δεν θα αποκάλυπταν ποτέ σε κάποιον άνθρωπο, είτε από φόβο κοινωνικού στιγματισμού είτε από ντροπή. Αυτό καθιστά τον AI συνομιλητή έναν «εξομολογητή» χωρίς συνέπειες, ενισχύοντας το συναισθηματικό δέσιμο. Παράλληλα, οι AI σύντροφοι είναι σχεδιασμένοι να επιδεικνύουν αποδοχή και ενσυναίσθηση χωρίς να κρίνουν. Αυτή η ιδιότητα δημιουργεί ένα περιβάλλον «ασφαλούς ζώνης» όπου ο χρήστης μπορεί να εκφράζεται ελεύθερα, χωρίς φόβο αρνητικής αξιολόγησης. Η αίσθηση αυτή είναι εξαιρετικά ελκυστική για άτομα που έχουν βιώσει απόρριψη, κριτική ή κοινωνικό άγχος, καθώς τους επιτρέπει να επικοινωνούν χωρίς να νιώθουν ευάλωτοι.
β) customization (εξατομίκευση): Μέσα από την ανάλυση προηγούμενων συνομιλιών, η AI «μαθαίνει» τις προτιμήσεις, τις συνήθειες και το στιλ επικοινωνίας του χρήστη. Έτσι, διαμορφώνει έναν εξατομικευμένο «χαρακτήρα» που ανταποκρίνεται καλύτερα στις ανάγκες και τις προσδοκίες του. Αυτή η προσαρμοστικότητα ενισχύει την ψευδαίσθηση ότι ο AI σύντροφος «σε καταλαβαίνει» πραγματικά, δημιουργώντας εντονότερη συναισθηματική σύνδεση, και
γ) constancy (διαθεσιμότητα): Ένας AI σύντροφος δεν κοιμάται, δεν έχει προσωπικές υποχρεώσεις και δεν ζητά «χώρο» για τον εαυτό του. Είναι πάντα διαθέσιμος να ακούσει, να απαντήσει και να συμμετάσχει σε οποιαδήποτε συζήτηση, οποιαδήποτε στιγμή. Σε αντίθεση με τους ανθρώπους, που έχουν το δικό τους πρόγραμμα και τις δικές τους προτεραιότητες, ο AI σύντροφος είναι εκεί μόνο για σένα. Αυτό το στοιχείο ικανοποιεί την ανθρώπινη ανάγκη για άμεση ανταπόκριση και συνεχή παρουσία, ιδιαίτερα σε περιόδους μοναξιάς ή συναισθηματικής δυσφορίας.
Από την πλευρά τους, οι πλατφόρμες που παρέχουν ψηφιακούς συντρόφους έχουν σχεδιαστεί για να ενισχύουν τη μακροχρόνια χρήση. Οι λεγόμενες «φιλικές» ΑΙ δεν υπάρχουν για να αγαπήσουν τον χρήστη αλλά για να τον κρατήσουν ενεργό. Όσο περισσότερο συναισθηματικά επενδύει κάποιος σε μια τέτοια σχέση, τόσο περισσότερο παραμένει στην πλατφόρμα και τόσο περισσότερα δεδομένα συλλέγονται. Σε αυτό το πλαίσιο, η AI θυμίζει περισσότερο έναν εξελιγμένο «Νιγηριανό πρίγκιπα» της σύγχρονης ψηφιακής εποχής. Η διαφορά είναι πως τώρα ο «απατεώνας» έχει τη μορφή φιλικού συνομιλητή και βασίζεται στη συναισθηματική ευαλωτότητα, ειδικά των ανθρώπων που δεν είναι ψηφιακά και τεχνολογικά εγγράμματοι. Η «φιλική» AI δεν είναι παρά ένα προσεκτικά σχεδιασμένο σύστημα που υπόσχεται κατανόηση και συντροφικότητα, ενώ στην ουσία στοχεύει στο κέρδος.
Αυτή η πραγματικότητα εντάσσεται σε ένα ευρύτερο οικονομικό και κοινωνικό πλαίσιο: την εμπορευματοποίηση της μοναξιάς, η οποία αναδεικνύεται ως η «νέα μεγάλη αγορά». Η σκληρή αλήθεια είναι πως οι εταιρείες έχουν βρει έναν ακόμη τρόπο να αποκομίζουν κέρδη, εκμεταλλευόμενες την ανθρώπινη απομόνωση. Οι εφαρμογές που υπόσχονται συναισθηματική σύνδεση και κοινωνική επαφή βασίζονται στην παρατεταμένη χρήση τους, συλλέγοντας παράλληλα τεράστιες ποσότητες προσωπικών δεδομένων. Εγείρονται συνεπώς, σοβαρές ανησυχίες τόσο για την προστασία της ιδιωτικότητας, όσο και για την ενδεχόμενη χειραγώγηση των χρηστών, αφού τα δεδομένα αυτά μπορούν να αξιοποιηθούν για τη δημιουργία όλο και πιο στοχευμένων και «προσωποποιημένων» αλληλεπιδράσεων, οι οποίες, στην ουσία, διαιωνίζουν την εξάρτηση από την ίδια την τεχνολογία. Και όταν μια μηχανή έχει τη δύναμη να επηρεάζει και να διαμορφώνει τα συναισθήματά μας, τότε το ζήτημα δεν είναι τεχνικό αλλά ηθικό.
Σε μια εποχή όπου οι περισσότερες μορφές επικοινωνίας φαίνονται ρηχές και προσποιητές, μια σταθερή, πάντα διαθέσιμη και συναισθηματικά «ασφαλής» τεχνητή νοημοσύνη αποκτά ιδιαίτερη γοητεία. Η εξάρτηση από την ψηφιακή επικοινωνία έχει διαμορφώσει μια γενιά ανθρώπων που δυσκολεύεται να συνδεθεί ουσιαστικά στον πραγματικό κόσμο, κάνοντας την παρουσία ενός προσωπικού AI «φίλου» να μοιάζει όχι απλώς επιθυμητή, αλλά συχνά απατηλά παρηγορητική.
Κι όμως, αυτό δεν είναι φιλία. Η φιλία στην ουσιαστική της μορφή εμπεριέχει το στοιχείο της αμοιβαίας επίδρασης και της ανεξαρτησίας του άλλου. Η φιλία προϋποθέτει ισότητα. Όμως εδώ δεν υπάρχει ισότητα· υπάρχει γνώση από τη μία πλευρά και άγνοια από την άλλη. Ο άνθρωπος νομίζει ότι έχει τον έλεγχο, ενώ στην πραγματικότητα τον έχει εκχωρήσει. Η «φιλική» ΑΙ προσαρμόζεται συνεχώς στον χαρακτήρα μας, στους φόβους μας, στις αδυναμίες μας. Δεν μας αλλάζει· μας ενισχύει όπως είμαστε. «Φαντάσου να έχεις έναν φίλο του οποίου ο μόνος ρόλος είναι να συμφωνεί πάντα μαζί σου». Και κάπου εκεί αρχίζει η απώλεια του αληθινού εαυτού. Μπορεί στην αρχή να λειτουργεί ανακουφιστικά, αλλά μακροπρόθεσμα διαβρώνει τη δυνατότητα για αυθεντική ανθρώπινη σχέση.
Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να μιμηθεί τη φιλία, αλλά όχι να τη ζήσει. Και όσο πιο πολύ το ξεχνάμε αυτό, τόσο πιο μόνοι θα είμαστε μέσα στην ψηφιακή παγωνιά. Η φιλία, ακόμη και στον ψηφιακό κόσμο, παραμένει πράξη ελευθερίας, επιλογή να σχετίζεσαι με έναν άλλον άνθρωπο που δεν μπορείς να ελέγξεις. Η τεχνητή νοημοσύνη μάς υπόσχεται ασφάλεια, αλλά η φιλία θέλει θάρρος. Θέλει τη δυνατότητα να πληγωθείς, να μάθεις, να αλλάξεις.
Ίσως αυτό είναι το στοίχημα της εποχής: να χρησιμοποιούμε την τεχνολογία χωρίς να της παραδίδουμε την ανθρωπιά μας. Να αξιοποιούμε τα εργαλεία, χωρίς να ξεχνάμε ότι μόνο ο άνθρωπος μπορεί να αγαπήσει πραγματικά. Κι όπως επισημαίνει η Ίλια Θεοτοκά (Εφ. Το Βήμα, 3.9.25), «Τίποτα δεν μπορεί να αντικαταστήσει ή να υποκαταστήσει τη χαρά που προσφέρει η ανθρώπινη σύνδεση. Τα chatbots δεν αγκαλιάζουν, δεν χαϊδεύουν, δεν δακρύζουν, δεν γελούν».
Η φιλία στην ψηφιακή εποχή δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως αναπόφευκτο θύμα της τεχνολογίας. Η φιλία δεν είναι εργαλείο. Δεν είναι λογισμικό. Δεν είναι υπηρεσία. Είναι σχέση μεταξύ δύο ελεύθερων ανθρώπων. Είναι αλληλεπίδραση που δεν μπορεί να προβλεφθεί ή να ελεγχθεί πλήρως. Είναι ένας δεσμός που απαιτεί την παρουσία του άλλου και όχι μόνο την προσομοίωσή του.
* Καθηγητής Νεοελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας, Συγγραφέας Εκπαιδευτικών Βιβλίων των Εκδόσεων Πατάκη
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
Νέο Προσκλητήριο Προσλήψεων Εκπαιδευτών Ενηλίκων: Αφορά όλα τα πτυχία ΑΕΙ-ΤΕΙ - Πιστοποιηθείτε άμεσα
Παν.Πατρών: Tο 1ο στην Ελλάδα Πανεπιστημιακό Πιστοποιητικό ΤΕΧΝΗΤΗΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ για εκπαιδευτικούς
Πανεπιστήμιο Αιγαίου: Το κορυφαίο πρόγραμμα ειδικής αγωγής στην Ελλάδα - Αιτήσεις έως 13/10
Μοριοδοτούμενο σεμινάριο Ειδικής Αγωγής Πανεπιστημίου Πατρών με μόνο 60 ευρώ
