Πρόσφατα έτυχε να «πέσει το μάτι μου» σε ένα σχόλιο που έκανε στο αγαπητό σε όλους φατσοβιβλίο (κατά κόσμο facebook) μία χρήστρια, φιλολογίνα στο επάγγελμα, κάτω από μια ανάρτηση συναδέλφισσας που διεξάγει έρευνα στο πλαίσιο της διδακτορικής της διατριβής για τις στάσεις των φιλολόγων για τη λόγια κοινωνική ποικιλία της ελληνικής και τις διδακτικές της προεκτάσεις. Στο ερωτηματολόγιο που κοινοποίησε η ερευνήτρια στη διαδικτυακή φιλολογική ομάδα,στο εισαγωγικό του μέρος, αναφέρει πως εκπονεί την εν λόγω έρευνα ως «υποψήφια διδακτόρισσα». Η επισήμανση αυτή προκάλεσε την αντίδραση μιας φιλολογίνας που σχολίασε το εξής:
«Και μόνο για το διδακτόρισσα αρνούμαι να συμπράξω. Λυπάμαι.»
Το σχόλιο αυτό μου έφερε αυτόματα στο μυαλό το άρθρο της κοινωνιολόγου Άννας Φραγκουδάκη στο περιοδικό «Δίνη», το μακρινό 1988, στο οποίο αναρωτιέται χαρακτηριστικά «γιατί δεν υπάρχουν βουλεύτριες παρά μόνο χορεύτριες;» (άρθρο που σας παροτρύνω έντονα να διαβάσετε), θέτοντας προφανώς προβληματισμούς και καταθέτοντας απόψεις που εδώ και δεκαετίες απασχολούν επιστημονικά τόσο την κοινωνιολογία όσο και την γλωσσολογία στο κοινό ερευνητικό υποπεδίο που αφορά την διασταύρωση γλώσσας, κοινωνίας και φύλου. Όσον αφορά τα καθ’ημάς, η κοινωνιογλωσσολογία και η κριτική ανάλυση λόγου έχουν επιτελέσει σημαντικό έργο ως προς το θέμα του «γλωσσικού σεξισμού» τις τελευταίεςδεκαετίες, στο πλαίσιο του οποίου μεταξύ άλλων έχει μελετηθεί στην ελληνική, όπως και σε άλλες γλώσσες, η χρήση των ονομάτων θηλυκού γένους για τη δήλωση επαγγελματικών και κοινωνικών ιδιοτήτων κύρους (π.χ. προεδρίνα, βουλεύτρια κ.α.). Για’αυτό, αξίζει να αναρωτηθούμε γιατί η συγκεκριμένη ομιλήτρια εκφράζει στο σχόλιό της την «δυσανεξία» που νιώθει απέναντι στον θηλυκό τύπο «η διδακτόρισσα» έναντι του «σωστού» και «ορθόδοξου» κατά τη γνώμη της τύπου «η διδάκτορας». Τι είναι αυτό που στη συγκεκριμένη ομιλήτρια αλλά και σε πολλούς/ές ακόμα προκαλεί «αναγούλα» στο άκουσμα των θηλυκών τύπων επαγγελματικών ονομάτων;
Πρώτα απ’όλα, πολύ πιθανόν ο θηλυκός τύπος για τη συγκεκριμένη ομιλήτρια να ακούγεται ως «ξένος», ως κάτι καινούργιο και διαφορετικό από αυτό που έχει συνηθίσει να ακούει ή να διαβάζει και που μπορεί να μην το είχε προηγουμένως υπόψη της. Πιστεύω πως μπορεί να είναι ερμηνεύσιμο ψυχογλωσσολογικά και φυσιολογικό να μας «ξενίζει» μία λέξη ή ένας τύπος ή μια άλλη μορφή μιας λέξης με την οποία δεν είμαστε εξοικειωμένοι και μας φαίνεται διαφορετική. Βλέπετε, είναι πιο εύκολο το διαφορετικό, αυτό που δεν μας είναι οικείο να το χλευάζουμε, να το απορρίπτουμε από το να προσπαθήσουμε να το καταλάβουμε και να το κατανοήσουμε. Όπως ακριβώς νιώθουμε αμηχανία όταν ακούμε μια νέα λέξη, έτσι και οι θηλυκοί τύποι των επαγγελματικών ονομάτων μπορεί να προκαλούν επιφυλάξεις σε ορισμένους/νες ομιλητές/τριες.
Από την άλλη μεριά, βάζοντας στην άκρη ψυχογλωσσολογικούς ή γνωστικούς παράγοντες, σημαντικότερη κατά τη γνώμη μου είναι η ιδεολογική διάσταση του θέματος. Η υψηλή περιεκτικότητα σε «θηλυκτόζη» που περιέχει ο τύπος «διδακτόρισσα» φαίνεται πως ερεθίζει συχνά ομιλητές/τριεςπου πάσχουν από «δυσανεξία» απέναντι στη γλωσσική αλλαγή. Παρόλο που επιστημονικά σήμερα ανά τον κόσμο εδώ και χρόνια αποτελεί δόγμα και καταστατική αρχή της γλωσσικής επιστήμης ότι οι γλώσσες δεν καταστρέφονται, δεν αλλοιώνονται, δεν φθείρονται από τις αλλαγές που υφίστανται και που νομοτελειακά συμβαίνουν με το πέρασμα του χρόνου, αλλαγές που στη σύγχρονη εποχή μπορεί να είναι επιστημονικό ή/και κοινωνικό αίτημα για ισότητα, πολλοί/ές ομιλητές/τριες -και συχνά μάλιστα απόφοιτοι/ες πανεπιστημιακών φιλολογικών τμημάτων- εξακολουθούν να είναι εγκλωβισμένοι σε μια καθόλα αντιεπιστημονική ιδεολογία που φέρει μια στατική αντίληψη για τη γλώσσα. Έτσι, το ρεύμα γλωσσικής αλλαγής που μαρτυρά ο τύπος «διδακτόρισσα» και που φυσικά αφορά τη δυναμική και την μορφολογική τάση που έχει αναπτυχθεί στην ελληνική να επεκταθεί η εμφάνιση θηλυκού τύπου για ονόματα που μέχρι κάποια χρόνια πριν ήταν μόνο αρσενικού γραμματικού γένους, παρόλο που πλέον δηλώνουν επαγγελματικές ή κοινωνικές ιδιότητες που καταλαμβάνονται και από γυναίκες, φαίνεται να πυροδοτεί αντιστάσεις σε γλωσσαμύντορες που αντιμάχονται τη γλωσσική αλλαγή.
Πέρα, όμως, από πτυχές γλωσσικές ιδεολογίας που πολύ πιθανόν να υποβόσκουν σε τέτοιου είδους τοποθετήσεις, είναι σημαντικό να λαμβάνουμε υπόψη μας πως τέτοιες στάσεις και δηλώσεις μπορεί να συνδέονται και με άλλα ιδεολογικά σχήματα πατριαρχικών καταλοίπων που προσπαθούν μέσω του λόγου και της γλωσσικής χρήσης να αναπαράγουν, να κατασκευάζουν, να διαιωνίζουν ή να συντηρούν σεξιστικές πρακτικές και νοοτροπίες ενός εξουσιαστικού ιδεολογικού μοντέλου που αρνείται να αποδεχθεί την ισότητα των φύλων. Δεν έχει εκλείψει ακόμα στις μέρες μας η πατριαρχική σεξιστική αντίληψη που θεωρεί τις γυναίκες ως «αδύναμο φύλο», ως ανίκανο για την άσκηση «στιβαρών» έργων, για την ανάληψη θέσεων ή ιδιοτήτων ευθύνης και κύρους, όπως είναι για παράδειγμα η ενασχόληση με την πολιτική, η διοίκηση μιας εταιρείας ή η επιστημονική έρευνα.
Αυτές οι σεξιστικές ιδεολογίες και νοοτροπίεςκατεξοχήν εκφράζονται και αντικατοπτρίζονται μέσω του λόγου, αναπαράγονται μέσω του λόγου, διαιωνίζονται μέσω του λόγου. Γιατί; Γιατί ο λόγος συνιστά κοινωνική πρακτική. Ο τρόπος που επιλέγουμε να αναφερθούμε και να εκφραστούμε, ο τρόπος που χρησιμοποιούμε τη γλώσσακαθρεπτίζει, κατασκευάζει και φυσικοποιεί άνισες σχέσεις εξουσίας και κυριαρχίας των κοινωνικών σχέσεων προκαλώντας διακρίσεις εις βάρος διαφόρων κοινωνικών ομάδων, όπως είναι οι γυναίκες. Η γλώσσα είναι το κατεξοχήν μέσο που δομεί και παράλληλα φιλτράρει υπό ιδεολογική σκοπιά την εμπειρία της κοινωνικής πραγματικότητας σε συγκεκριμένες ιστορικοπολιτισμικές συνθήκες.
Για να καταλάβουμε πως η κοινωνική πραγματικότητα και οι κοινωνικές σχέσεις φιλτράρονται ιδεολογικά μέσω της γλώσσας, ας δώσουμε ένα σύντομο παράδειγμα. Αν σήμερα αποφασιζόταν η αλλαγή και η εκχώρηση του statusquoελέγχου και ιδιοκτησίας μιας ΔΕΚΟ στο πλαίσιο της ενίσχυσης της συμμετοχής του ιδιωτικού κεφαλαίου, κάποιοι θα αναφέρονταν σε αυτό το γεγονός ως «αποκρατικοποίηση» και άλλοι ως «ιδιωτικοποίηση». Το ίδιο συμβάν μπορεί να εκφραστεί με δύο διαφορετικά, στη συγκεκριμένη περίπτωση, λεξικά στοιχεία τα οποία κατασκευάζουν διαφορετικές οπτικές απέναντι στον κόσμο που μας περιβάλλει.
Την ίδια λειτουργία έχει δείξει η κοινωνιογλωσσολογία και η κριτική ανάλυση λόγου πως μπορεί να επιτελεί η επιλογή η μη του θηλυκού γραμματικού γένους στα επαγγελματικά ονόματα. Η γραμματική σε όλα τα επίπεδα ανάλυσής της, εν προκειμένω στη μορφολογία, μπορεί να είναι φορέας κοινωνικού και ιδεολογικά προσανατολισμένου νοήματος, το οποίο κατασκευάζεται τόσο από τις γλωσσικές επιλογές που κάνουμε, όσο και από εκείνες που δεν κάνουμε ως ομιλητές. Όταν αρνούμαστε να δεχτούμε τη χρήση και την ύπαρξη των θηλυκών τύπων των επαγγελμάτων, περισσότερο ή λιγότερο ρητά ή υπόρρητα μπορεί να συμβαίνει επειδή κοινωνικά αρνούμαστε να εμπεδώσουμε επί του πρακτέου την ισότητα των φύλων, αποτινάσσοντας στερεότυπα και προκαταλήψεις που καταπιέζουν και θέτουν σε μειονεκτικότερη ή υποδεέστερη θέση τις γυναίκες.
Ας έχουμε, λοιπόν, κατά νου πως η αντίδραση και η «δυσανεξία» στοντύπο «διδακτόρισσα», όπως και σε άλλους θηλυκούς τύπους, μπορεί σε ένα τρίτο επίπεδο που δεν αφορά προσωπικές «παραξενιές» και προσωπικές γλωσσικές στάσεις να έχει σχέση είτε με σεξιστικά ιδεολογικά σχήματα και γλωσσικές πρακτικές είτε με ασυνείδητα εσωτερικευμένη εκ μέρους των γυναικών πατριαρχία και μισογυνισμό. Αυτά έρχονται να κλονίσουν και να αμφισβητήσουν οι θηλυκοί τύποι των επαγγελματικών ονομάτων και γι’αυτό ίσως ορισμένοι/εςαντιδρούν. Όπως, άλλωστε, έγραψε και η Α. Φραγκουδάκη: ‘‘Εκείνο που οι λέξεις γιάτρισα ή βουλεύτρια προκαλούν δεν είναι το γλωσσικό αίσθημα. Προκαλούν πράγματι αλλά μιαν άλλη «φυσικότητα», μιαν άλλη «κανονικότητα»’’.
*Κων/νος Γεωργόπουλος, φιλόλογος-μεταπτυχιακός φοιτητής γλωσσολογίας
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
Παν.Πατρών: Tο 1ο στην Ελλάδα Πανεπιστημιακό Πιστοποιητικό ΤΕΧΝΗΤΗΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ για εκπαιδευτικούς
Η πιο εύκολη Πιστοποίηση Αγγλικών στην Ελλάδα σε 2 ημέρες στα χέρια σου - Δίνεις από το σπίτι σου
Πανεπιστήμιο Αιγαίου: Το κορυφαίο πρόγραμμα ειδικής αγωγής στην Ελλάδα - Αιτήσεις έως 29/12
Μοριοδοτούμενο σεμινάριο Ειδικής Αγωγής Πανεπιστημίου Πατρών με μόνο 60 ευρώ
