Τα πανηγύρια που κάποτε σημασιοδοτούσαν τον βιωμένο χρόνο της κοινότητας, τους τελευταίους αρκετούς μήνες σηματοδοτούν τον δημόσιο λόγο μέσων κοινωνικής δικτύωσης και μαζικής ενημέρωσης: ποιος, πώς και γιατί συμμετέχει στα πανηγύρια νησιών της άγονης γραμμής ή δυσπρόσιτων βουνίσιων χωριών, ποιος οργανώνει τα πανηγύρια, σε ποια γλώσσα τραγουδούν στα πανηγύρια, μπορεί και πρέπει ένα λαϊκό τοπικό πανηγύρι να συμμορφωθεί στους κανόνες του έννομου (!) αστικού κράτους που επιβάλλει ωράρια κοινής ησυχίας και ΦΠΑ;
Πίσω από αυτά τα ερωτήματα διαβάζουμε μια αγωνία εξήγησης με μετα-νεωτερικά σχήματα και τακτοποίησης στη στενή μετα-καπιταλιστική θεσμική τροπικότητα ενός από τα τελευταία απομεινάρια της ζωντανής και ζωτικής τοπικότητας. Γιατί το πανηγύρι, πάντα σε σχέση και με αφορμή τη γιορτή του τοπικού προστάτη άγιου και της εκκλησιάς του, ήταν στενά δεμένο με την τοπική κοινότητα, που αναλάμβανε την τέλεσή του και συμμετείχε πάνδημα σε αυτό. Κανείς δεν αποκλειόταν από το πανηγύρι. Καθένας είχε τον ρόλο του στο πανηγύρι – από την οργάνωση του χώρου, την εξασφάλιση των πρώτων υλών, την προετοιμασία και διανομή του φαγητού, την τήρηση της ευταξίας, την υποδοχή και το νοιάξιμο των προσκυνητών. Καθένας είχε τη σειρά του στην εκκλησία, στο φαγητό, στο γλέντι, στο χοροστάσι.
Το πανηγύρι συμπύκνωνε φωτογραφικά τη ζωή της κοινότητας στο χωροχρονικό της οικοσύστημα. Ηταν ένα συνολικό κοινωνικό γεγονός που επιβεβαίωνε και διασφάλιζε την κοινωνική αναπαραγωγή της κοινότητας: εκεί ανταλλάσσονταν αγροτικά προϊόντα, ζώα, είδη ιματισμού, αλλά και νύφες και γαμπροί, εκεί ακούγονταν αγαπημένα τραγούδια, εκεί σφυρηλατούνταν χορευτικοί αυτοσχεδιασμοί, εκεί ο μετανάστης που επέστρεφε στον τόπο δικαίωνε τον ξενιτεμό με το μεράκι του.
Αφήνοντας τη διατύπωση σε παρελθοντικούς ρηματικούς τύπους, το πανηγύρι έχει καθιερωθεί τα τελευταία τουλάχιστον τριάντα χρόνια ως βασικό συστατικό του «ελληνικού καλοκαιριού». Εχει γίνει προορισμός και εμπειρία, οριακά ακόμα ένα αναλώσιμο προϊόν. Οι προσκυνητές και επισκέπτες έγιναν καταναλωτές και παραθεριστές.
«Απρόβλεπτο. Feelings. Ντάπα ντούπα. Πλαστική καρέκλα», έτσι περιγράφει στερεοτυπικά το πανηγύρι ανάρτηση κινητής καρτοτηλεφωνίας που πρόσφατα οργάνωσε στο κέντρο της Αθήνας το πρώτο «ρέιβ πανηγύρι». Το πανηγύρι όμως είναι πολύ περισσότερα από ένα αστικού χαρακτήρα αποσπασματικό γλέντι. Είναι το συνεκτικό κονίαμα των τοπικών κοινωνιών, και αυτό ακριβώς το καθιστά αυθεντικό πέρα από κάθε μάταιη διατήρηση μουσειακών μορφολογικών χαρακτηριστικών.
Ηδη από τα τέλη του ’70 η αξέχαστη λαογράφος Αλκη Νέστορος-Κυριακίδου μιλά για την αυθεντικότητα ως μια ιδεολογική κατασκευή που θέτει όρους και κριτήρια μιας ομοιογενούς και ελεγχόμενης εθνικής ταυτότητας. Πιο πρόσφατα ο Βασίλης Νιτσιάκος, ομότιμος καθηγητής Κοινωνικής Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, τολμηρά ορίζει ως το αυθεντικό ό,τι βιώνεται πραγματικά από την κοινότητα, ανεξάρτητα από το αν έχει «αναβιώσει» ή «εμπορευματοποιηθεί». Ακόμα και αν τα όργανα δεν παίζουν στα σκέτα αλλά με μικροφωνική εγκατάσταση, ακόμα και αν δίπλα στα καζάνια με τη βραστή γίδα ψήνονται τα «εθνικά» μας σουβλάκια, ακόμα και αν το πανηγύρι οργανώνει ο τοπικός πολιτιστικός σύλλογος, ο κύκλος του χορού με τους ηλικιωμένους σφιχτοπιασμένους με τους φίλους των εγγονιών τους με τατουάζ μανίκια ηλεκτρίζει σταθερά την ατμόσφαιρα.
Στην ανθρωπολογική ανάλυση, η αυθεντικότητα στον συλλογικό λόγο είναι μια δυναμική έννοια: καθένας ορίζει το «αυθεντικό» με βάση οικείες αναφορές, βιωμένες ή συνήθως επιβεβλημένες από τη δημόσια εκπαίδευση, τους χορευτικούς συλλόγους της πόλης, το προ πεντηκονταετίας οπτικοακουστικό υλικό διαθέσιμο διαδικτυκά. Η αυθεντικότητα μετατοπίζεται ανάλογα με τη χρονική στιγμή και τα ιδεολογικά γυαλιά που φορά όποιος κυρίως μιλάει για αλλά δεν συμμετέχει ενεργά στα ζωντανά λαϊκά πολιτισμικά φαινόμενα, όπως το πανηγύρι.
Οι αλλαγές και οι μετασχηματισμοί που δέχεται η ίδια η κοινότητα δεν σημαίνουν απο-αυθεντικοποίηση, αλλά ζωντάνια και προσαρμοστικότητα. Ο ρυθμός και η διάρκεια του πανηγυριού αλλάζουν μέσα στον χρόνο, όπως αλλάζουν τα ρούχα που φοράμε, η επιφάνεια πάνω στην οποία βαδίζουμε και χορεύουμε, ο τρόπος με τον οποίο κινούμαστε. Η επιθυμία των επισκεπτών να συμμετέχουν παραμένει, έστω και αποσπασματικά και μόνο στο γλέντι.
Εκτός όμως από τον μετρητή της αυθεντικότητας, φέτος βγήκαν παγανιά και «γραδόμετρα» τυπικής νομιμοφροσύνης, από την τήρηση της κοινής ησυχίας μέχρι την έκδοση θεωρημένων αποδείξεων για το κουτάκι της μπίρας, από το εργόσημο των μουσικών μέχρι τη γλώσσα των τραγουδιών τους. Εκεί που η κοινότητα είχε παλιότερα αλληλεπιδραστικούς μηχανισμούς για να εξισορροπεί λανθάνουσες συγκρούσεις, η πολιτεία επιχείρησε να επιβάλει κανονιστικό και ρυθμιστικό πλαίσιο - έξωθεν και άνωθεν. Και η συζήτηση έγινε φανερά πολιτική.
Αναπόφευκτα, αφού ο ζωντανός λαϊκός πολιτισμός παράγει ουσιαστικές πολιτικές σχέσεις, αναπνέει στον τόπο, οργανώνεται για να τον υπερασπιστεί, κουβεντιάζει κεντρικά ζητήματα στο πανηγύρι και το καφενείο. Το πανηγύρι είναι μια ρωγμή στον χρόνο της καθημερινότητας για να επιστρέψει η κοινότητα σε αυτήν αναμετρημένη με το μεράκι. Τώρα που τα έρημα μόνιμων κατοίκων σπίτια γύρω από τις πλατείες των χωριών περιδινίζονται από τους κληρονόμους τους στον αστερισμό της βραχυχρόνιας μίσθωσης, τα πράγματα δείχνουν πολυπλοκότερα.
Με την ελάχιστη ενσυναίσθηση του εφήμερου επισκέπτη απέναντι στη βαθιά ριζωμένη τελετουργία του τόπου, με τα ελάχιστα «διαφυγόντα κέρδη» για ένα κράτος που καταπίνει καμήλες, με τα τραγούδια κάθε τόπου στις γλώσσες των ανθρώπων του, τα πανηγύρια θα συνεχίσουν να διασχίζουν τους χρόνους.
(1) «Οι καιροί αλλάζουν. Τα πανηγύρια μένουν», 6ο Θερινό Σχολείο Τζουμέρκων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, 2018, με την εποπτεία του ομότιμου καθηγητή Λαογραφίας του Παν/μίου Θεσσαλίας Ευάγγελου Αυδίκου
* Εθνολόγος – προϊσταμένη Συλλογών και Ερευνας Μουσείου Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού, υπ. διδ. Τμήματος Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών Πανεπιστημίου Μακεδονίας
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
Νέο Προσκλητήριο Προσλήψεων Εκπαιδευτών Ενηλίκων: Αφορά όλα τα πτυχία ΑΕΙ-ΤΕΙ - Πιστοποιηθείτε άμεσα
Παν.Πατρών: Tο 1ο στην Ελλάδα Πανεπιστημιακό Πιστοποιητικό ΤΕΧΝΗΤΗΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ για εκπαιδευτικούς
Πανεπιστήμιο Αιγαίου: Το κορυφαίο πρόγραμμα ειδικής αγωγής στην Ελλάδα - Αιτήσεις έως 22/9
Μοριοδοτούμενο σεμινάριο Ειδικής Αγωγής Πανεπιστημίου Πατρών με μόνο 60 ευρώ
