Ευαγγελία Ασημακοπούλου Η Αγιογραφική τέχνη, μυσταγωγική και καλλιτεχνικά ευλαβική, παρουσιάζει αδιαμφισβήτητα μια ελκυστική δυναμική. Οι σχολές της Μεταβυζαντινής τέχνης που αναπτύχθηκαν στην Ελλάδα, παρουσιάζουν ιδιαιτερότητες και με μια πιο προσεκτική ματιά, αρκετές διαφορές.
Με τον όρο Μεταβυζαντινή τέχνη, εννοείται η τέχνη αυτή που αποτέλεσε εξέλιξη εκείνης του Βυζαντίου, διαμορφωμένη σε νέες οικονομικές και κοινωνικοπολιτικές συνθήκες της ξένης κατάκτησης, που κατάφερε να διατηρήσει αναλλοίωτο το ιδεώδες και τις αξίες της βυζαντινής τέχνης. Η ανάπτυξη της Μεταβυζαντινής τέχνης έγινε κάτω από διαφορετικές πολιτισμικές συνθήκες στα σημεία όπου αναπτύχθηκε. Αρκεί μονάχα να αναλογιστούμε πως μέσα σε τέσσερις αιώνες η Ελλάδα ήταν υπόδουλη είτε των Οθωμανών Τούρκων, είτε των Βενετών.
Πιο συγκεκριμένα, οι Τουρκοκρατούμενες περιοχές παρουσιάζουν μια οπισθοδρόμηση στην τέχνη και αυτό διότι δεν ενθαρρυνόταν από τους κατακτητές η διατήρηση των παραδόσεων και άρα της εθνικής τους ταυτότητας. Εν αντιθέσει, στις Βενετοκρατούμενες περιοχές - κυρίως στην Κρήτη- διακρίνεται μια νέα πνοή στην καλλιτεχνική παράδοση, όπου τα νέα Δυτικά ρεύματα "παντρεύτηκαν" με την παράδοση της Ανατολής.
Με βάση τα παραπάνω οι κύριες σχολές αγιογραφίας που άνθησαν το 15ο και 16ο αιώνα μ.Χ. και συνέθεσαν τη Μεταβυζαντινή τέχνη, ήταν η Κρητική Σχολή, στη Βενετοκρατούμενη Κρήτη και η Βορειοδυτική Σχολή στον Τουρκοκρατούμενο ελληνικό χώρο.
Ο καταλυτικός ρόλος της Εκκλησίας στην καλλιτεχνική ανάπτυξη
Μέσα στις αντίξοες συνθήκες και τις δυσκολίες να κρατηθεί ζωντανή η Βυζαντινή παράδοση, είναι σημαντικό να επισημανθεί η σπουδαία συμβολή της Εκκλησίας στην ανάκαμψη της καλλιτεχνικής δραστηριότητας.
Την πνευματική καθοδήγηση των υπόδουλων Ελλήνων είχε αναλάβει, μετά από ανάθεση της Τουρκικής διοίκησης, το Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης. Το Πατριαρχείο ανέλαβε το δύσκολο ρόλο να ενισχύσει την καλλιτεχνική δραστηριότητα στον Ελλαδικό χώρο. Ως εναλλακτικός τρόπος για την υλοποίηση αυτού του εγχειρήματος, ήταν οι χορηγίες.
Σύμφωνα λοιπόν, με τα πρότυπα των Βυζαντινών αυτοκρατόρων, παραδουνάβιοι ηγεμόνες έκαναν μεγάλες δωρεές στα μοναστήρια, με την ίδια τακτική να ακολουθείται από εμπόρους, μέλη αυτόνομων κοινοτήτων και την εύπορη αστική τάξη.
Επιπροσθέτως, η οικονομική ευρωστία των μεγάλων μοναστηριών και η δυνατότητα τους για λήψη καλλιτεχνικών πρωτοβουλιών, ήταν οι βασικότεροι λόγοι που οι Τούρκοι τους επέτρεψαν να κρατήσουν σημαντικό μέρος της περιουσίας τους μετατρέποντας την εκκλησία στον μεγαλύτερο χορηγό αυτού του εγχειρήματος, δημιουργώντας έτσι τις προϋποθέσεις επιβίωσης και εξέλιξης της εικονογραφίας. Με την εκτέλεση μεγάλων καλλιτεχνικών προγραμμάτων διατηρήθηκε η εθνική ταυτότητα ενός ολόκληρου έθνους.
Σχολή της Βορειοδυτικής Ελλάδας
Η τουρκοκρατία δυσκόλευε, μεταξύ άλλων, τις επαφές με τη Δύση ως προς τις κοινωνικές και πολιτιστικές επιρροές, ενώ η στάση της Εκκλησίας δεν βοηθούσε την κατάσταση καθώς παρουσίαζε έναν συντηρητισμό σε οτιδήποτε νέο προερχόταν από τη Δύση. Αποτέλεσμα των παραπάνω, ήταν η φυσιογνωμία της μεταβυζαντινής τέχνης, που παρουσίαζε βυζαντινά πρότυπα με έναν πιο λαϊκό χαρακτήρα, να μείνει καλλιτεχνικά στάσιμη στις περιοχές που ήταν υπό τον Τουρκικό ζυγό.
Αργότερα, την τρίτη δεκαετία του 16ου αιώνα ήρθε η ανάπτυξη της τέχνης, της οποίας προηγήθηκε η οικονομική ευημερία των μεγάλων μοναστηριακών κέντρων (κυρίως του Άθω και των Μετεώρων). Η περίφημη σχολή της Βορειοδυτικής Ελλάδας επρόκειτο να ασκήσει καταλυτική επιρροή στους μεταγενέστερους ζωγράφους όλου του ελλαδικού χώρου.
Τα χαρακτηριστικά μιας... «ταπεινής τέχνης»
Αυτό που χαρακτήριζε τη Σχολή της Βορειοδυτικής Ελλάδας, ήταν ο δυναμισμός και η πυκνότητα σύνθεσής της. Η σύνθεση των εικόνων ήταν ρευστή και μεστή, με αφηγηματικό χαρακτήρα, εκφραστική υπερβολή και ζωηρή πολυχρωμία. Τα πρόσωπα που πρωταγωνιστούσαν στο εκάστοτε θέμα ενώνονταν με το χώρο και δημιουργούσαν την αίσθηση κίνησης, με εκφραστικές μορφές. Πολύ συχνά αποτυπώνονταν παραστάσεις πολυπρόσωπες με πλούσια επεισόδια με το στήσιμό τους να διέπεται συνάμα και από μελέτη. Παράλληλα, διακρίνονται επιμέρους στοιχεία σε διαταγμένα γεωμετρικά σχήματα, που τιθασεύουν την παράσταση και δημιουργούν μια καλοζυγισμένη ισορροπία.
Επί της ουσίας, η ΒΔ Σχολή συνεχίζει την παράδοση της ζωγραφικής των παλαιολόγειων χρόνων, χρησιμοποιεί εικονογραφία με φανερές σχέσεις και εξαρτήσεις από την εικονογραφία του Μυστρά, αλλά και από την εικονογραφία του βορειοελλαδικού και βαλκανικού χώρου, με επιδράσεις και από τη δυτική ζωγραφική. Διακρίνεται μια τάση για ρεαλισμό, που αποδίδεται από την τόλμη στο χειρισμό του χρώματος, εκφράζοντας μια τεχνοτροπία που τείνει προς το μπαρόκ.
Οι κύριοι εκπρόσωποι του ζωγραφικού αυτού ιδιώματος είναι οι αδελφοί Φράγγος και ο ιερέας Γεώργιος Κονταρής. Ως η πιο ενδιαφέρουσα καλλιτεχνική φυσιογνωμία της Σχολής ήταν ο Φράγγος Κατελάνος που καθιερώθηκε και αρχηγός της.
Ο ζωγράφος Κατελάνος, χρησιμοποιούσε έντονα χρώματα, όπως το κόκκινο της φωτιάς, το μπλε, το κίτρινο και το βιολετί.
*Εικ. 1 & 2, Αγιογραφίες του Φράγκου Κατελάνου
Οι συνθέσεις του Κατελάνου έχουν δυναμισμό, έντονη κίνηση και κομψές ευλύγιστες φιγούρες, καθώς τα ενδύματα τονίζουν την μορφή του σώματος. Στην τέχνη του Κατελάνου δεν διακρίνεται η ηρεμία και η εγκράτεια των ζωγράφων της Κρητικής Σχολής.
* Εικ. 3, Φράγκος Κατελάνος, Μετάληψη των αποστόλων, Μετέωρα, Μονή Βαρλαάμ, Ναός 1548
"Καλλιτεχνική συνάντηση" Ανατολής και Δύσης - Η Κρητική Σχολή
Σχεδόν παράλληλα με τη ΒΔ Σχολή, μέσα σε ένα πλαίσιο με οικονομική ευημερία και πολιτιστική άνθιση, γεννήθηκε μέσα στο 15ο αιώνα μια σχολή ζωγράφων εικόνων, η λαμπρότητα της οποίας ακτινοβολούσε πέρα από τα όρια του νησιού. Η Κρητική Σχολή αναπτύχθηκε στη Βενετοκρατούμενη Κρήτη την εποχή της Αναγέννησης, επηρεασμένη από ανατολικές και δυτικές επιδράσεις.
Η πολιτιστική ανάπτυξη της Κρήτης ήρθε ως απόρροια της ακμής των Ιταλικών πόλεων (κυρίως της Βενετίας) και λόγω της ιστορικής συγκυρίας που χαρακτηρίστηκε από τη μετανάστευση και εγκατάσταση, στο Ελληνικό νησί, του πιο "ζωογόνου" πληθυσμού, μεταλαμπαδεύοντας τη βυζαντινή καλλιτεχνική παράδοση.
Διακριτικό στοιχείο των Κρητικών ζωγράφων ήταν ότι μπορούσαν να ζωγραφίζουν ακολουθώντας βυζαντινά πρότυπα από την ώριμη Παλαιολόγεια τέχνη (in firma greca) ή ακολουθώντας την υστερογοτθική καλλιτεχνική παράδοση της δύσης (in forma a la latina). Η αύξηση της προτίμησης στη συγκεκριμένη μικτή πελατεία και οι νόμοι προσφοράς και ζήτησης εικόνων τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ιταλία, έκαναν τους καλλιτέχνες ευέλικτους σε οποιαδήποτε τεχνοτροπία.
* Εικ. 4, Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, Η Κοίμηση της Παναγίας των Ψαριανών, περ. 1567, Ερμούπολη, Εκκλησία της Κοίμησης της Παναγίας
Κατά το πρώτο μισό του 16ου αιώνα, οι ζωγράφοι της Κρητικής Σχολής προσκλήθηκαν στην ηπειρωτική Ελλάδα για να εκτελέσουν καλλιτεχνικά προγράμματα μεγάλης κλίμακας. Έτσι, μεταπήδησαν από τις φορητές εικόνες στις τοιχογραφίες. Αυτό το βήμα, έμελλε να φέρει μια αναζωογονητική πνοή στην τέχνη και στον τομέα της μνημειακής ζωγραφικής.
Βασικοί θεμελιωτές της Κρητικής Σχολής ήταν οι Ανδρέας Παβίας, Θεοφάνης Στρελίτζας, Μιχαήλ Δαμασκηνός, Γεώργιος Κλόντζας, Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, Εμμανούλ Λαμπάρδος, Ηλίας Μόσκος, Φιλόθεος Σκούφος, Εμμανουήλ Τζάνες, Θεόδωρος Πουλάκης και Στέφανος Τζαγκαρόλας.
Η σφραγίδα της «ησυχαστικής» διδασκαλίας στη ζωγραφική
Χαρακτηριστικά της Κρητικής Σχολής Αγιογραφίας, ήταν η εξάρτηση της από τα παλαιολόγεια εικονογραφικά και τεχνοτροπικά πρότυπα του 14ου αιώνα. Τα χαρακτηριστικά αυτά αποδίδονταν με πιο εύρυθμη και συγκροτημένη οργάνωση αλλά και με στατικό και άκαμπτο χαρακτήρα. Αξιοποιούνται εξίσου τα βυζαντινά πρότυπα μέσα από εκείνα, των ιταλικών του 15ου αιώνα.
* Εικ. 5, Δαμασκηνός Μιχαήλ, Προφήτης Ηλίας, Μονή Σταυρονικήτα
Αν και δεν εγκαταλείπεται πλήρως η στατικότητα του βυζαντινού φορμαλισμού, εντούτοις η κίνηση υπεισέρχεται, οι στάσεις αποδίδονται με περισσότερη άνεση και ζωντάνια, οι όγκοι ισορροπούν επιτυχημένα και η πτυχολογία, αν και γραμμική ή λιτή, χαρακτηρίζεται από πλαστικότητα. Πιο απλά, στη βυζαντινή ζωγραφική προστέθηκαν δυτικά αναγεννησιακά και μανιεριστικά στοιχεία.
Η τεχνοτροπία της Κρητικής ζωγραφικής δίνει μεγάλη έμφαση στον φωτισμό των προσώπων. Το φως δεν διαχέεται πλατιά στα πρόσωπα και τα ενδύματα των αγίων, αλλά επικεντρώνεται έτσι, ώστε να δίνεται μεγαλύτερη έμφαση στην υποστατική του δύναμη. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα οι μορφές των αγίων προσώπων να δείχνουν περισσότερο ασκητικές, περισσότερο ιεροπρεπείς.
Βασική μέριμνα των ζωγράφων υπήρξε η αποδέσμευση από το υπερβατικό και συμβολικό στοιχείο και η υιοθέτηση της αφηγηματικότητας και της τρισδιάστατης προοπτικής. Η απόδοσή τους συμπεριέλαβε τον χρωματισμό, που αν και τοποθετείται ή κατασκευάζεται με τον παραδοσιακό τρόπο (σ.σ.χρυσό φόντο και τεχνική της αυγοτέμπερας), σε αρκετές περιπτώσεις διασπάται και αναλύεται στα συστατικά του, παίζοντας διακριτικά με το φως και τους τονισμούς των συμπληρωματικών χρωμάτων.
Η καλλιτεχνική άνθιση στην Κρήτη μπορεί να επιβεβαιωθεί από το γεγονός πως το 1.600 το Ηράκλειο είχε 20.000 κατοίκους και 200 ζωγράφους, ένα νούμερο ιδιαίτερα υψηλό. Δυστυχώς, η άνθιση αυτή διακόπηκε βίαια με την κατάληψη του Ηρακλείου από τους Τούρκους το 1669.
Για να τονιστεί η σημαντικότητα της Κρητικής Σχολής, αρκεί η αναφορά σε λεγόμενα του Γ. Σεφέρη, πως «η πτώση της Κρήτης είναι περισσότερο οδυνηρή από την πτώση της Κωνσταντινούπολης, γιατί συνέβη όταν ο Κρητικός πολιτισμός βρισκόταν σε πλούσια φερέλπιδα ανθοφορία».
Ο συμπαγής χαρακτήρας της Μεταβυζαντινής τέχνης και η επιρροή της στους Ορθόδοξους λαούς
Oι διαφορές των δύο σχολών, δεν πήραν μεγάλες διαστάσεις ως προς το χαρακτήρα και την ποιότητα της τέχνης στο σύνολό της. Με τη δημιουργία ενός συμπαγή και ενωτικού χαρακτήρα οι δύο σχολές κατάφεραν να μην είναι, τρόπον τινά, αντίπαλες, αλλά να αλληλοσυμπληρώνουν, να επηρεάζουν και εν τέλει να εξελίσσουν η μία την άλλη.
Η ενότητα λοιπόν, οφείλεται στη διατήρηση της εθνικής συνείδησης, των κοινών αισθητικών αντιλήψεων των παραδόσεων και των τρόπων εκδήλωσης του θρησκευτικού βίου, συνέπεια της πολιτιστικής κληρονομιάς του Βυζαντίου. Ακόμη, οι συχνές μετακινήσεις ζωγράφων και έργων τέχνης στα μοναστήρια, βοήθησαν την αδιάκοπη καλλιτεχνική επικοινωνία των τουρκοκρατούμενων και βενετοκρατούμενων περιοχών.
Κατάφεραν να καλλιεργήσουν, μέσω της τέχνης, μια γλώσσα κοινή για όλους τους Έλληνες, η οποία μάλιστα ήταν διάχυτη σε όλους τους ορθόδοξους λαούς των Βαλκανίων. Εν κατακλείδι, οι ξένες κυριαρχίες στον Ελλαδικό χώρο δεν διέσπασαν την ενότητα των Ελλήνων που δεν ξέχασαν το παρελθόν τους και τη αυτοκρατορική Βυζαντινή καταγωγή τους.
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
Παν.Πατρών: Μοριοδοτούμενο σεμινάριο ΕΙΔΙΚΗ ΑΓΩΓΗΣ με 65Є εγγραφή - έως 8/5
Μοριοδοτούμενο σεμινάριο Ειδικής Αγωγής (ΕΛΜΕΠΑ) με μόνο 50Є εγγραφή- αιτήσεις ως 8/5
2ος Πανελλήνιος Γραπτός Διαγωνισμός ΑΣΕΠ: Τα 2 μαθήματα εξέτασης και η ύλη
Proficiency και Lower μόνο 95 ευρώ σε 2 μόνο ημέρες στα χέρια σας (ΧΩΡΙΣ προφορικά, ΧΩΡΙΣ έκθεση!)
ΕΥΚΟΛΕΣ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΕΙΣ ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ και ΙΤΑΛΙΚΩΝ για εκπαιδευτικούς - Πάρτε τις άμεσα
