Alfavita Newsroom Το Πρόγραμμα Σπουδών του μαθήματος της Νεοελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας της Γ’ Τάξης Γενικού Λυκείου (2019) εισάγει για πρώτη φορά στη διδασκαλία και αξιολόγηση του μαθήματος την αξιοποίηση κειμένων αναφοράς στην παραγωγή κριτικού και αποφαντικού λόγου από τους μαθητές. Συγκεκριμένα, προβλέπει ως μαθησιακή διαδικασία την ικανότητα των μαθητών «να αξιοποιούν τις πληροφορίες και τις βασικές έννοιες που εντόπισαν στα κείμενα αναφοράς στη σύνθεση των δικών τους κειμένων». Στις Οδηγίες για τη Διδασκαλία των Φιλολογικών Μαθημάτων που ακολούθησαν (2020) διευκρινίζεται πως
Όταν γίνεται λόγος για «αξιοποίηση πληροφοριών και βασικών εννοιών του κειμένου αναφοράς», επισημαίνεται η αξιολόγηση της κρίσης του μαθητή και της μαθήτριας, στον βαθμό που λαμβάνει υπόψη ή αγνοεί σημαντικές πτυχές του προβληματισμού, όπως αυτές προβάλλονται στο κείμενο (ή στα κείμενα) αναφοράς. Αυτό δεν σημαίνει την αντιγραφή ιδεών των κειμένων αναφοράς, την αυτούσια αναπαραγωγή και τον σχολιασμό τους. Αποτιμάται η δημιουργική αφομοίωση και η αξιοποίηση του περιεχομένου ή των απόψεων που περιλαμβάνονται σε αυτά, για την παραγωγή τεκμηριωμένης θέσης, για τη συγκρότηση της στάσης του μαθητή και της μαθήτριας, της συμφωνίας ή διαφωνίας ως προς το ζητούμενο. Οι μαθητές και οι μαθήτριες, δηλαδή, λαμβάνουν υπόψη τα κείμενα αναφοράς με σκοπό να τοποθετηθούν κριτικά με βάση τα προσωπικά τους βιώματα, να πάρουν δηλαδή θέση απέναντι σε ένα θέμα ή ερώτημα που τίθεται ως ζητούμενο. Γι' αυτό και τα κείμενα αναφοράς πρέπει να κινητοποιούν τη σκέψη των μαθητών/-τριών και να τους προκαλούν να πάρουν θέση.
Σύμφωνα με τις προβλέψεις αυτές, οι ιδέες και οι πληροφορίες που αντλούνται από τα κείμενα αναφοράς δεν αντικαθιστούν τις προσωπικές γνώσεις ή εμπειρίες, αλλά λειτουργούν ως «γεννήτριες ιδεών» για την παραγωγή λόγου, εντάσσονται δηλαδή δημιουργικά στο προσωπικό πλέγμα σκέψης του μαθητή. Για να επιτευχθεί αυτό, απαιτούνται συγκεκριμένες στρατηγικές:
Εντοπισμός βασικών ιδεών και σύνδεσή τους με το ζητούμενο: Ο μαθητής καλείται να εντοπίσει τις κεντρικές απόψεις των κειμένων σε σχέση με το θέμα που καλείται να αναπτύξει και να αξιολογήσει κατά πόσο αυτές τις ενισχύουν ή τις αντικρούουν. Αντί να προχωρήσει σε μια απλή αναφορά («όπως λέει το πρώτο κείμενο…»), μπορεί να αξιοποιήσει την ιδέα ως αφετηρία ή λογικό στήριγμα της δικής του θέσης.
Μετασχηματισμός δεδομένων σε παραδείγματα ή αιτιολογήσεις: Μια ιδέα του κειμένου μπορεί να αποτελέσει ερέθισμα για ένα προσωπικό παράδειγμα, μια ερμηνευτική σκέψη ή μια αιτιολόγηση. Π.χ., αν ένα από τα κείμενα αναφέρεται στην ευθύνη των νέων απέναντι στην κλιματική αλλαγή, ο μαθητής μπορεί να αντλήσει από αυτό αφορμή για να τεκμηριώσει την ανάγκη οικολογικής συνείδησης, χωρίς να αναπαράγει παθητικά τη διατύπωση.
Προέκταση ή αναπλαισίωση των απόψεων: Ο μαθητής ενθαρρύνεται να ανοιχτεί σε νέες προοπτικές που συνδέονται με τις ιδέες των κειμένων. Αν, για παράδειγμα, ένα κείμενο υπερασπίζεται τη σημασία της τεχνολογίας στην εκπαίδευση, ο μαθητής μπορεί να μετασχηματίσει το επιχείρημα προς την κατεύθυνση της ανάγκης για ψηφιακό γραμματισμό και κριτική σκέψη.
Γλωσσική και υφολογική προσαρμογή: Η γλώσσα με την οποία εντάσσεται η ιδέα του κειμένου στην παραγωγή λόγου πρέπει να δείχνει συνειδητή επεξεργασία και όχι μηχανική αναπαραγωγή. Εκφράσεις όπως «Μας προβληματίζει η άποψη ότι…», «Έχει ενδιαφέρον η θέση…», «Αξίζει να αξιολογήσουμε την εξής σκέψη…» υποδηλώνουν μεταγλωσσική επίγνωση και εξασφαλίζουν ομαλή ένταξη στο κείμενο του μαθητή.
Στη συνέχεια θα δούμε την εφαρμογή των αρχών αυτών στο θέμα παραγωγής λόγου των Πανελλαδικών Εξετάσεων του 2022.
Θέμα παραγωγής κριτικού λόγου:
«Αξίζει να μαθαίνουμε για αυτούς τους νεκρούς. Αξίζει να γνωρίζουμε τι έκαναν, πώς σκέφτονταν, πώς ζούσαν». Με αφορμή τη διαπίστωση του συγγραφέα και αξιοποιώντας δημιουργικά το κείμενο αναφοράς
α) να εκφράσετε την άποψή σας για την αξία της ιστορικής γνώσης και
β) να αναφέρετε βιωματικούς τρόπους που μπορούν να καλλιεργήσουν το ενδιαφέρον σας για το ιστορικό παρελθόν.
Το κείμενό σας να έχει τη μορφή άρθρου που θα δημοσιευτεί στην ιστοσελίδα του σχολείου σας. (350 έως 400 λέξεις)
1η ΦΑΣΗ: Εισαγωγική συζήτηση
Προσδοκώμενο αποτέλεσμα: Ενεργοποίηση της προϋπάρχουσας γνώσης και εμπειρίας των μαθητών σχετικά με το θέμα
Ενδεικτικές ερωτήσεις: Ποια είναι η σχέση σας με το μάθημα της ιστορίας; Πιστεύετε ότι είναι χρήσιμο να μαθαίνουμε ιστορία; Γιατί ή γιατί όχι;
2η ΦΑΣΗ: Ανάγνωση του κειμένου αναφοράς
Προσδοκώμενο αποτέλεσμα: Αναγνώριση της συλλογιστικής πορείας και των βασικών επιχειρημάτων του συγγραφέα.
Ενδεικτικές δραστηριότητες:
[α] Διαβάστε το κείμενο αναφοράς και σημειώστε στο πλάι κάθε παραγράφου έναν τίτλο ενδεικτικό του σκοπού του συγγραφέα.
[β] Να εντοπίσετε και να υπογραμμίσετε τις βασικές πληροφορίες του κειμένου αναφοράς.
| ΠΛΑΓΙΟΤΙΤΛΟΣ | ΚΕΙΜΕΝΟ ΑΝΑΦΟΡΑΣ |
|---|---|
| Περιγραφή και εξήγηση της στάσης των νέων απέναντι στην ιστορική γνώση | [§1] Γιατί δεν αγαπάνε οι μαθητές την ιστορία; Οι απαντήσεις είναι γνωστές. Γιατί συνήθως πρέπει να τη μάθουν παπαγαλία, γιατί συνήθως μαθαίνουν για προσωπικότητες και όχι για την κοινωνία, γιατί μαθαίνουν κυρίως για την παλαιότερη ιστορία και όχι τη νεότερη. Ο σημαντικότερος όμως λόγος που η ιστορία είναι απωθητική για τους μαθητές, είναι ότι το σχολείο δεν καταφέρνει να συνδέσει τη ζωή των μαθητών με το παρελθόν. Δεν καταλαβαίνουν γιατί να πρέπει να τα μάθουν όλα αυτά. Όπως μου έλεγαν κάποιοι φοιτητές μου: «Γιατί, κύριε, να πρέπει να μαθαίνουμε ιστορία; Εμείς κοιτάμε μπροστά. Κοιτάμε στο μέλλον». |
| Εξήγηση της αξίας της ιστορικής γνώσης | [§2] Αυτό που δεν καταλάβαιναν οι φοιτητές μου και δεν καταλαβαίνουν όσοι δεν εκτιμούν την αξία της γνώσης του παρελθόντος, είναι ότι τελικά όλοι μας είμαστε προϊόντα της ιστορίας. Ό,τι έχουμε στο μυαλό μας έρχεται από τους προηγούμενους από εμάς. Ακόμη και οι λέξεις που χρησιμοποιώ για να γράψω αυτές τις γραμμές, δεν είναι δικές μου. Έρχονται από τους προηγούμενους από μένα. Και βέβαια το πιο σημαντικό δεν είναι οι λέξεις. Είναι οι πεποιθήσεις, οι αξίες, οι γνώσεις ακόμη και οι κανόνες. Εμείς αποφασίζουμε για τους κανόνες που ρυθμίζουν τη ζωή μας; Όχι βέβαια. Οι προηγούμενοι από εμάς αποφασίζουν. Εμείς γεννιόμαστε μέσα σε ένα πολιτισμό, σε ένα κοινωνικό περιβάλλον που όλα αυτά έχουν ήδη διαμορφωθεί. Είναι τόσο μεγάλο το βάρος του παρελθόντος πάνω στο παρόν, που ένας ιστορικός έχει ισχυριστεί κάτι που όταν το είχα πρωτοακούσει είχα εντυπωσιαστεί: «Οι νεκροί μάς κυβερνούν». Βαριά κουβέντα. Δε συμφωνώ εντελώς όμως, καθώς και εμείς επιδρούμε στον τρόπο που εξελίσσεται η ιστορία και έχουμε ευθύνη απέναντι στις μελλοντικές γενιές ως μελλοντικοί νεκροί που αναπόφευκτα είμαστε όλοι μας. |
| Εξήγηση της αξίας της ιστορικής γνώσης | [§3] Αξίζει να μαθαίνουμε για αυτούς τους νεκρούς. Αξίζει να γνωρίζουμε τι έκαναν, πώς σκέφτονταν, πώς ζούσαν. Αξίζει γιατί αυτοί είναι που διαμόρφωσαν τον κόσμο που μας περιβάλλει. Η γνώση του παρελθόντος είναι απαραίτητη για την κατανόηση του παρόντος. Ή, για να το πούμε με άλλα λόγια, δεν μπορούμε να καταλάβουμε το σήμερα αν δεν ξέρουμε σε βάθος το χθες. Η ιστορία είναι μια πράξη αυτογνωσίας, μια πράξη γνώσης για τον συλλογικό μας εαυτό, απαραίτητη για να καταλάβουμε τον πολιτισμό μας. |
| Εξήγηση της αξίας της ιστορικής γνώσης | [§4] Δε μαθαίνουμε ιστορία για χάρη των προηγουμένων. Όντως αυτοί έφυγαν και δεν έχει πια καμία σημασία για αυτούς. Μαθαίνουμε ιστορία για εμάς, για να μάθουμε από τα λάθη των προηγουμένων, να δούμε τι λειτούργησε καλύτερα για εκείνους και τι όχι. Μαθαίνουμε ιστορία για να καταλάβουμε ποιοι είμαστε και να σκεφτούμε πού θέλουμε να πάμε. [Ραϋμόνδος Αλβανός, Ο ελληνικός εμφύλιος] |
3η ΦΑΣΗ: Κριτική ανάλυση του κειμένου αναφοράς
Προσδοκώμενα αποτελέσματα:
Ανάπτυξη του κριτικού στοχασμού και της ικανότητας αξιολόγησης επιχειρημάτων μέσω της σύνδεσης του κειμένου με την προσωπική εμπειρία των μαθητών και την κοινωνική πραγματικότητα.
Ενδεικτικές ερωτήσεις:
[α] Ποιο είναι το πρόβλημα στο οποίο εστιάζει ο συγγραφέας και ποια εξήγηση δίνει σε αυτό;
[β] Ποια είναι η βασική θέση του συγγραφέα σχετικά με τη σημασία της ιστορίας και ποια επιχειρήματα χρησιμοποιεί για να υποστηρίξει τη θέση του;
[γ] Ποια είναι η δική σας άποψη για τα επιχειρήματα του συγγραφέα;
| ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ | ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ (ενδεικτικά) |
|---|
| Πρόβλημα: Αδιαφορία των μαθητών για την ιστορική γνώση |
| Δεδομένα: Άγνοια του ιστορικού παρελθόντος, αμφισβήτηση της αναγκαιότητας της ιστορικής γνώσης |
| Εξήγηση του προβλήματος: Στείρα απομνημόνευση, εστίαση σε προσωπικότητες και όχι στην κοινωνική ζωή, αδυναμία σύνδεσης της ιστορικής γνώσης με τη σύγχρονη πραγματικότητα |
| Δεδομένα: Εστίαση στη στρατιωτική και διπλωματική ιστορία και απουσία πληροφοριών για τον πολιτισμό, την καθημερινή ζωή κτλ. Στείρα απομνημόνευση ημερομηνιών, συνθηκών, βιογραφικών στοιχείων, όρων συνθηκών. Απουσία συσχετισμού της ιστορικής γνώσης με τις σύγχρονες ανάγκες. |
| Εξήγηση της αξίας της ιστορικής γνώσης: Κατανόηση των γνώσεων, των αξιών, των κανόνων κ.λπ. που δημιούργησαν τον σύγχρονο πολιτισμό → κατανόηση του σύγχρονου πολιτισμού / συλλογική αυτογνωσία |
| Εγγύηση & Υποστήριξη: [α] Η κριτική στάση (αποδοχή ή απόρριψη) απέναντι στο σύγχρονο κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο (αξίες, στάσεις, ρόλοι, κανόνες) προϋποθέτει την κατανόηση των συνθηκών μέσα στις οποίες αυτό δημιουργήθηκε στο παρελθόν. [β] Η συνειδητοποίηση της ταυτότητας του λαού μας και της θέσης του στον κόσμο προϋποθέτει την κατανόηση των παραγόντων που διαμόρφωσαν την ταυτότητα αυτή. |
| Αντίλογος: Κάθε εποχή επιδρά κριτικά πάνω στα στοιχεία που κληρονόμησε από το παρελθόν και δεν τα αντιγράφει μηχανιστικά. |
| Εξήγηση της αξίας της ιστορικής γνώσης: Εντοπισμός των λαθών και των επιτευγμάτων του παρελθόντος |
| Εγγύηση & Υποστήριξη: Η πρόοδος μιας κοινωνίας εξαρτάται από τη δυνατότητά της να αξιοποιεί δημιουργικά την εμπειρία του παρελθόντος (λάθη, επιτεύγματα κτλ.). |
| Αντίλογος: Η εστίαση στην εμπειρία του παρελθόντος και η άρνηση αλληλεπίδρασης με άλλους λαούς και πολιτισμούς οδηγεί συχνά σε εσωστρέφεια και μαρασμό. |
|
4η ΦΑΣΗ: Σχεδιασμός του επιχειρηματολογικού κειμένου
Προσδοκώμενα αποτελέσματα:
Ανάπτυξη της ικανότητας οργάνωσης του περιεχομένου με βάση τις αρχές της συνοχής και της συνεκτικότητας του λόγου.
Ενδεικτική δραστηριότητα:
Να επεξεργαστείτε τα στοιχεία του επικοινωνιακού πλαισίου και να καταγράψετε το σχεδιάγραμμα του άρθρου σας με τις βασικές ιδέες που θέλετε να αναπτύξετε σε κάθε παράγραφο.
Πίνακας – Περικείμενο Παραγωγής Λόγου
| ΠΕΡΙΚΕΙΜΕΝΟ | |
|---|---|
| Πεδίο | Δεδομένο (ενν.): Απουσία ενδιαφέροντος των μαθητών για την ιστορική γνώση (περιγραφή & εξήγηση) Ζητούμενο 1: Ποια είναι η αξία της ιστορικής γνώσης; (εξήγηση θετικών αποτελεσμάτων) Ζητούμενο 2: Με ποιους βιωματικούς τρόπους μπορεί να καλλιεργηθεί το ενδιαφέρον των νέων για το ιστορικό παρελθόν; (οδηγίες) |
| Τόνος | Ιδιότητες πομπού και δέκτη: μαθητής → εκπαιδευτικοί Σχέση πομπού και δέκτη: άμεση, ανοδική → Ουδέτερος τόνος |
| Τρόπος | Άρθρο στη σχολική ιστοσελίδα |
| Σκοπός | (κατευθυντικός) Να πείσει τους εκπαιδευτικούς για την ανάγκη να υιοθετηθούν βιωματικοί τρόποι διδασκαλίας του μαθήματος της Ιστορίας |
5η ΦΑΣΗ: Παραγωγή του Επιχειρηματολογικού Κειμένου
Προσδοκώμενο αποτέλεσμα:
Ανάπτυξη της ικανότητας παραγωγής συνεκτικού και τεκμηριωμένου γραπτού λόγου.
Προτεινόμενη δραστηριότητα:
Γράψε το κείμενό σου, εστιάζοντας:
στις κατάλληλες για τον κειμενικό τύπο (εξήγηση & οδηγίες)
και το κειμενικό είδος (διαδικτυακό άρθρο)
γλωσσικές επιλογές,
στην καλή χρήση της γλώσσας
και στη συνοχή.
6η ΦΑΣΗ: Έλεγχος & Βελτίωση
Προσδοκώμενο αποτέλεσμα:
Ανάπτυξη της ικανότητας των μαθητών να αναστοχάζονται σχετικά με τις οργανωτικές και γλωσσικές επιλογές που έκαναν κατά τη διάρκεια της παραγωγής κριτικού λόγου.
Προτεινόμενες δραστηριότητες:
[α] Ξαναδιάβασε το κείμενό σου και, αφού συμβουλευτείς τη Ρουμπρίκα Αξιολόγησης, εντόπισε σφάλματα και κάνε τις αναγκαίες διορθώσεις.
[β] Στοχάσου την αιτία των σφαλμάτων και αξιολόγησε τις στρατηγικές που ακολούθησες για τη διόρθωσή τους.
7η ΦΑΣΗ: Παρουσίαση & Ανατροφοδότηση
Προσδοκώμενο αποτέλεσμα:
Ανάπτυξη της ικανότητας των μαθητών να παρουσιάζουν τα κείμενά τους και να αξιολογούν τον γραπτό λόγο των συμμαθητών τους.
Προτεινόμενες δραστηριότητες:
Παρουσίαση επιλεγμένων άρθρων στην τάξη
Συζήτηση και ανατροφοδότηση από τους συμμαθητές και τον εκπαιδευτικό
ΤΟΜΕΑΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΩΝ «ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ»
Όλα τα νέα και οι ειδήσεις που αφορούν τις Πανελλήνιες
Τα θέματα και οι λύσεις των Πανελληνίων εξετάσεων
Πανελλαδικές 2025: Ποιοι είναι οι δικαιούχοι του επιδόματος 350 ευρώ
