Εκπαίδευση 08.06.2020 - 18:56

Αριθμός μαθητών σχολικών τμημάτων - Κριτική ανάλυση των παιδαγωγικών επιπτώσεων

Κουφόπουλος Γιάννης, Συντονιστής Εκπαιδευτικού Έργου

Το γενικότερο συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι η μείωση του αριθμού των μαθητών ανά τμήμα μόνο όφελος προκαλεί ως προς τα μαθησιακά αποτελέσματα (μικρότερο ή μεγαλύτερο ανάλογα με το εκπαιδευτικό σύστημα)

Στο Άρθρο 50 του σχεδίου νόμου «Αναβάθμιση του Σχολείου και άλλες διατάξεις» με ειδικότερο τίτλο «Ρυθμίσεις για τη λειτουργία των σχολικών μονάδων πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης» ορίζεται ότι:

3. Η παρ. 2 του άρθρου 7 του π.δ. 79/2017, αντικαθίσταται ως εξής: «2. Ο μέγιστος αριθμός μαθητών ανά τμήμα είναι είκοσι πέντε (25). Από επταθέσιο σχολείο και άνω ο ελάχιστος αριθμός των μαθητών δεν μπορεί να είναι μικρότερος από δέκα πέντε (15) ανά τμήμα»

Το ισχύον νομοθετικό πλαίσιο¹ προβλέπει:

22, μέγιστο όριο μαθητών ανά τμήμα.
12 ελάχιστο όριο μαθητών σε επταθέσια και άνω σχολεία.

Ακολουθούν τα αποσπάσματα της πρώτης και της δεύτερης (ελαφρώς διορθωμένης μετά τις τροποποιήσεις) αιτιολογικής έκθεσης για το άρθρο 50 του υπό ψήφιση Νόμου:

Πρώτη αιτιολογική έκθεση (Στην αρχική μορφή του νομοσχεδίου κατατέθηκε ως άρθρο 49 και προέβλεπε 24 μαθητές ανά τμήμα και ελάχιστο όριο 20 μαθητές): «Οι αλλαγές του παρόντος άρθρου κρίνονται κατά λογική αναγκαιότητα επιβεβλημένες, κατόπιν της αξιολόγησης των αποτελεσμάτων των τροποποιήσεων που επέφερε ο ν.4589/2019(Α΄13) στα ελάχιστα και στα μέγιστα όρια των τμημάτων νηπιαγωγείων και δημοτικών σχολείων. Οι τροποποιήσεις αυτές, οι οποίες εφαρμόστηκαν για πρώτη φορά τη σχολική χρονιά 2019-2020, οδήγησαν κατά περίπτωση στη δημιουργία πλασματικών κενών, με τμήματα υπερβολικά μικρότερα απ’ όσο ορίζουν τα πορίσματα της παιδαγωγικής επιστήμης και οι βασικές παραδοχές της ορθολογικής κατανομής προσωπικού. Αυτό είχε ως συνέπεια, σε αρκετές περιπτώσεις, η κατά τον βέλτιστο και πλέον αποτελεσματικό τρόπο κατανομή προσωπικού να δυσχεραίνεται σημαντικά. Η παρούσα ρύθμιση αντιμετωπίζει αυτό το ζήτημα, και εναρμονίζει, χωρίς καμία έκπτωση στην ποιότητα της παρεχόμενης εκπαίδευσης, τα όρια των εν λόγω τμημάτων με τους κανόνες της παιδαγωγικής επιστήμης και της ορθολογικής κατανομής προσωπικού για την κάλυψη των πραγματικών αναγκών των μαθητών στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση σε όλη την Επικράτεια.

Δεύτερη αιτιολογική έκθεση για το άρθρο 50: «Με τις ρυθμίσεις του εν λόγω άρθρου επέρχονται, κατά τρόπο ενιαίο και συνεκτικό, προσαρμογές στα ελάχιστα και στα μέγιστα όρια των τμημάτων νηπιαγωγείων και δημοτικών σχολείων, οι οποίες κρίνονται κατά λογική αναγκαιότητα επιβεβλημένες, μετά την αξιολόγηση των επιπτώσεων των σχετικών τροποποιήσεων που επέφερε ο ν. 4589/2019 στα ελάχιστα και στα μέγιστα όρια των τμημάτων νηπιαγωγείων και δημοτικών σχολείων. Οι εν λόγω τροποποιήσεις, οι οποίες εφαρμόστηκαν για πρώτη φορά τη σχολική χρονιά 2019-2020, οδήγησαν κατά περίπτωση στη δημιουργία πλασματικών κενών, με τμήματα υπερβολικά μικρά σε σχέση με τα πορίσματα της παιδαγωγικής επιστήμης και τις βασικές παραδοχές της ορθολογικής κατανομής προσωπικού. Αυτό είχε ως συνέπεια, σε αρκετές περιπτώσεις να δυσχεραίνεται σημαντικά η κατά το βέλτιστο και πλέον αποτελεσματικό τρόπο κατανομή προσωπικού. Οι παρούσες ρυθμίσεις αντιμετωπίζουν αυτό το ζήτημα, και εναρμονίζουν, χωρίς καμία έκπτωση στην ποιότητα της παρεχόμενης εκπαίδευσης, τα όρια των εν λόγω τμημάτων με τους κανόνες της παιδαγωγικής επιστήμης και της ορθολογικής κατανομής προσωπικού για την κάλυψη των πραγματικών αναγκών των μαθητών στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση σε όλη την Επικράτεια.

Θα αναφέρουμε ενδεικτικά, τις εκτιμήσεις για τις συνέπειες από την εφαρμογή του άρθρου 50 του νόμου αυτού:

“Εξαφάνιση” εκατοντάδων τμημάτων στην Πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Υπολογίζεται ότι έως και 1500 τμήματα (σε Νηπιαγωγεία και Δημοτικά) σε βάθος πενταετίας θα “χαθούν“, αριθμός που ισοδυναμεί για τα Δημοτικά με τη δυναμικότητα τουλάχιστον 100 οκταθέσιων Δημοτικών Σχολείων (θεωρώντας το οκταθέσιο, ως μέσο όρο του ελληνικού σχολείου), στοιχείο που, από μόνο του, καταδεικνύει την πραγματική στόχευση του συγκεκριμένου άρθρου του νόμου.
Συγχωνεύσεις, οργανικές υποβαθμίσεις σχολείων, συμπτύξεις τμημάτων κοκ. ως συνεπαγωγή των παραπάνω.
Κατάργηση de facto της έννοιας “οργανική θέση”, αφού θα υπάρχουν υποχρεωτικές μετακινήσεις μονίμων εκπαιδευτικών.
Κατάργηση ουσιαστικά, των ορίων των σχολείων, ενός σημαντικού στοιχείου του χαρακτήρα του δημόσιου σχολείου, καθώς σημαντικός αριθμός μαθητών θα μετακινείται αναγκαστικά σε άλλο σχολείο και ενίοτε σε άλλη συνοικία.

Και αν τα παραπάνω (μαζί με τόσα άλλα…) είναι αρκετά να δώσουν το έναυσμα οξύτατης κριτικής στο Νόμο, είναι εξίσου σημαντικό να εστιάσουμε, ως εκπαιδευτικοί, στις αρνητικές επιπτώσεις που προκαλεί στην παιδαγωγική λειτουργία της τάξης η αύξηση του αριθμού (ή η αδυναμία μείωσής του) των μαθητριών/μαθητών ανά τμήμα.

Να σημειώσουμε ότι στην αρχική οριοθέτηση του 24+10%=26, επήλθε η «βελτιωτική» διόρθωση του 25 και η «τροποποίηση» του ελάχιστου ορίου μαθητών στα υπάρχοντα τμήματα από το 20 της αρχικής πρόβλεψης του νόμου στο 15.

Αξίζει, προτού προχωρήσουμε στην ανάλυση της επιχειρηματολογίας της αιτιολογικής έκθεσης του συγκεκριμένου άρθρου, να παραθέσουμε και την πρόσφατη χαρακτηριστική άποψη περί ομογενοποίησης, όπως διατυπώθηκε στις 3-6-2020 από την Υφ.ΠΑΙ.Θ. κ. Ζαχαράκη στην ΕΤ1: «25 παιδιά ήταν και είναι. 25 παιδιά αυτή τη στιγμή έχει η Β, η Γ, η Δ, η Ε και η ΣΤ τάξη του δημοτικού. Μόνο στην Α’ δημοτικού και στο νηπιαγωγείο υπήρχε η μείωση στα 22 παιδιά για έναν χρόνο. Άρα ουσιαστικά ομογενοποιείται αυτό το οποίο υπήρχε σε όλες τις υπόλοιπες τάξεις και στο σύνολο το ανώτερο που μπορεί να είναι 25»… ²

Στην αιτιολογική έκθεση που συνοδεύει το νομοσχέδιο, γίνεται αναφορά σε κάποια αξιολόγηση (κρατείται μυστική ως φαίνεται, αφού δεν έχει δημοσιοποιηθεί έως σήμερα) για τα ελάχιστα και μέγιστα όρια, η οποία προσδιόρισε και την αναγκαιότητα για την εισήγηση της αύξησης του αριθμού των μαθητών ανά τμήμα.

Πέρα από την αυτονόητη αμφισβήτηση που δημιουργεί η επίκληση μιας μη δημοσιευμένης και πιθανόν ανυπόστατης αξιολόγησης, τα στοιχεία που υπάρχουν³ δείχνουν ότι ήταν ώριμες οι συνθήκες (αφενός παιδαγωγικά επωφελής η μείωση του μεγέθους της τάξης, αφετέρου χωρίς κόστος για το Δημόσιο λόγω της κλιμακούμενης μείωσης του μαθητικού πληθυσμού), που οδήγησαν το 2019 στην ψήφιση από την προηγούμενη κυβέρνηση του άρθρου 74 του ν.4589/2019-ΦΕΚ.A.13/2019 που μείωνε σε 22 τον ανώτατο αριθμό των μαθητών ανά τάξη. (Μέγεθος τάξης και αριθμός μαθητών ανά τμήμα χρησιμοποιούνται στο παρόν ως ταυτόσημες έννοιες).

Η συνέχεια της ανάγνωσης της αιτιολογικής έκθεσης για το άρθρο 50, δίνει τους λόγους για τους οποίους, σύμφωνα με την παρούσα πολιτική διοίκηση του ΥΠΑΙΘ, η μέριμνα του 4589/2019 ήταν “πρόξενος δεινών”: «…Οι τροποποιήσεις αυτές, οι οποίες εφαρμόστηκαν για πρώτη φορά τη σχολική χρονιά 2019-2020, οδήγησαν κατά περίπτωση στη δημιουργία πλασματικών κενών, με τμήματα υπερβολικά μικρότερα απ’ όσο ορίζουν τα πορίσματα της παιδαγωγικής επιστήμης και οι βασικές παραδοχές της ορθολογικής κατανομής προσωπικού.

Ας δούμε όμως αν και κατά πόσο «Οι αλλαγές του παρόντος άρθρου κρίνονται κατά λογική αναγκαιότητα επιβεβλημένες», αναλύοντας και αποδομώντας την επιχειρηματολογία της αιτιολογικής έκθεσης:

Ορθολογική κατανομή προσωπικού:

Την κατανομή του προσωπικού την προγραμματίζουν οι κεντρικές υπηρεσίες του ΥΠΑΙΘ, για την ορθολογικότητα της οποίας έχουν και την ευθύνη. Συνεπώς, δεν πάει ο καθένας όπου θέλει, αλλά όπου η υπηρεσία έχει ανάγκη. Αν δεν γνωρίζουν οι Διευθύνσεις Προσωπικού, Σπουδών, Ειδικής Αγωγής κτλ. του ΥΠΑΙΘ να κάνουν ορθολογική κατανομή, τότε μάλλον, κάτι σάπιο υπάρχει στο Βασίλειο της Δανιμαρκίας…

Πλασματικά κενά:

Πώς μπορεί να δημιουργούνται πλασματικά κενά στην ψηφιακή εποχή, όταν, όπως όλοι γνωρίζουμε, την επόμενη μέρα της λήξης των εγγραφών (μέσα Μαΐου), αλλά και καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους, οι υπηρεσίες του ΥΠΑΙΘ, μέσω του πληροφοριακού συστήματος myschool, έχουν απόλυτη και σαφή εικόνα του αριθμού των εγγεγραμμένων και φοιτώντων μαθητών και των σχηματιζόμενων τμημάτων της τρέχουσας και της επόμενης σχολικής χρονιάς, άρα γνωρίζουν τον αριθμό εκπαιδευτικών που απαιτούνται για την κάλυψη του Εβδομαδιαίου Ωρολογίου Προγράμματος Διδασκαλίας (ΕΩΠΔ) κάθε σχολείου;

Υπονοείται άραγε από την/τον συντάκτη της αιτιολογικής έκθεσης ότι οι Διευθύνσεις Εκπαίδευσης (γιατί αυτές δίνουν τα κενά) “κορόιδεψαν” ολόκληρο Υπουργείο;

Και αν δεχθούμε ότι αυτό συνέβη και τα κενά ήταν “κατά περίπτωση πλασματικά”, γιατί το Υπουργείο δεν διόρθωσε άμεσα το ζήτημα για τις περιπτώσεις αυτές; (Εν τω μεταξύ τα κενά ήταν πραγματικά και τεράστια -2206 στην Ειδική Αγωγή για παράδειγμα- ακόμα και λίγο πριν το κλείσιμο των σχολείων λόγω κορωνοϊού).⁴

Γίνεται αντιληπτό, ότι τα επιχειρήματα της αιτιολογικής έκθεσης περί πλασματικών κενών και ορθολογικής κατανομής προσωπικού, ώστε να δικαιολογηθεί η απόφαση για την αύξηση του αριθμού των μαθητών ανά τμήμα, δεν αντέχουν σε κριτική, θυμίζοντας τη λογική «πονάει πόδι, κόψει κεφάλι»…

…Τμήματα υπερβολικά μικρότερα απ’ όσο ορίζουν τα πορίσματα της παιδαγωγικής επιστήμης.

Τμήματα υπερβολικά μικρότερα…;

Πόσα και πού είναι αυτά;;; Η Διεύθυνση Σπουδών του ΥΠΑΙΘ δεν θα έπρεπε να δώσει στη δημοσιότητα στοιχεία; Ως απάντηση όμως δεν μπορεί να δοθεί το παράδειγμα τμημάτων με λίγα παιδιά σε κάποια ολιγοθέσια δυσπρόσιτα σχολεία της ορεινής ή νησιωτικής πατρίδας, έτσι; Γιατί είναι εύκολο να διαπιστώνεται από την Υπηρεσία αν και πού υπάρχουν “υπερβολικά μικρά” τμήματα και να διορθώνεται, αν υπάρχει ζήτημα, πριν την έναρξη του σχολικού έτους.

Πορίσματα παιδαγωγικής επιστήμης

Εύλογα ερωτήματα, όπως τα ακόλουθα, παραμένουν αναπάντητα:

“Ποια είναι αυτά τα πορίσματα της παιδαγωγικής επιστήμης που επικαλούνται στην αιτιολογική; Ποιος αριθμός μαθητών ανά τμήμα προτείνεται από αυτά τα πορίσματα;

Κι εδώ η αόριστη και ψευδεπίγραφη αναφορά «πορίσματα παιδαγωγικής επιστήμης», όπως ατυχώς εννοείται, αποδυναμώνεται από την επιστημονική αλήθεια, διότι:

Η πλειονότητα των πορισμάτων της παιδαγωγικής επιστήμης δείχνει συνάφεια μεταξύ μικρού μεγέθους τάξης και καλύτερων ακαδημαϊκών επιδόσεων των μαθητών. ^{5, 6, 7, 8, 9}

(Δύο παρατηρήσεις στο σημείο αυτό: α. Σκόπιμα περιορίζουμε τη σύνδεση με τις ακαδημαϊκές επιδόσεις και όχι με την ατομική εξέλιξη σε βάθος χρόνου ή την κοινωνική προσαρμογή και κινητικότητα των μαθητών, καθώς τα στοιχεία των ερευνών συναρτώνται ως επί το πλείστον με την έννοια της ακαδημαϊκής επίδοσης. β. Οι βιβλιογραφικές αναφορές είναι πολύ περισσότερες από τις αναφερόμενες στο τέλος του κειμένου, όπου ο περιορισμός της έκτασης του παρόντος επέβαλε τις πιο χαρακτηριστικές)

Τα παιδαγωγικά πορίσματα καταδεικνύουν επίσης, ως αντιστρόφως ανάλογη τη σχέση του μεγέθους της τάξης με τη γλωσσική, νοητική και κοινωνική ανάπτυξη των μαθητών, ενώ παράγοντες που θεωρούνται επιμέρους στοιχεία της ποιότητας της εκπαίδευσης, όπως η επικοινωνία εκπαιδευτικών-μαθητών και η επικοινωνία εκπαιδευτικών-γονέων, επηρεάζονται αρνητικά όσο μεγαλώνει ο αριθμός των μαθητών ενός τμήματος. ¹⁰

Φυσικά, το μέτρο της μείωσης του μεγέθους των τάξεων δεν εξασφαλίζει από μόνο του την ποιότητα του εκπαιδευτικού συστήματος.¹¹ Αποτελεί μέρος ενός πλέγματος σημαντικών μεταβλητών και παραγόντων, όπως είναι το “πολιτιστικό κεφάλαιο” των μαθητών, το κοινωνικο-οικονομικό πλαίσιο, το οικογενειακό και το σχολικό περιβάλλον, η φιλοσοφία και το περιεχόμενο του προγράμματος σπουδών, η προσωπικότητα του εκπαιδευτικού, ο τύπος ηγεσίας του σχολείου, οι υλικοτεχνικές υποδομές, τα προγράμματα επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών, οι δημόσιες δαπάνες για την εκπαίδευση κοκ., που συμβάλλουν στην τελική διαμόρφωση των ακαδημαϊκών επιδόσεων των μαθητών.

Ακόμα και υπό το πρίσμα της λογικής που ποσοτικοποιεί τα ποιοτικά αυτά στοιχεία και τα αποτιμά ως αριθμητικά δεδομένα, συγκροτώντας έτσι, ως αιτιατό, τον πυρήνα των συγκεκαλυμμένων ή και απροκάλυπτων νεοφιλελεύθερων ιδεολογημάτων και πολιτικών επιλογών, το μέγεθος της τάξης είναι καθοριστικός παράγων στο σύστημα αυτό των εισροών-εκροών¹² (δανεισμένο από την Οικονομική Επιστήμη) που διαμορφώνει τη συνάρτηση παραγωγής εκπαιδευτικού αποτελέσματος.¹³

Το σημαντικότερο όμως είναι ότι το μέγεθος της τάξης επηρεάζει τη δυνατότητα ανάπτυξης εκ μέρους της/του εκπαιδευτικού, των καταλληλότερων παιδαγωγικών προσεγγίσεων και διδακτικών μεθόδων, (όπως για παράδειγμα, η διαφοροποιημένη διδασκαλία και η ομαδοσυνεργατική διδασκαλία), που αρμόζουν σε τάξεις πολυπολιτισμικές και μεικτής ικανότητας,¹⁴ όπως είναι η πλειοψηφία των τάξεων του ελληνικού δημόσιου σχολείου.

Είναι το σχολείο στο οποίο η/ο εκπαιδευτικός, σύμφωνα με τα πορίσματα της σύγχρονης παιδαγωγικής επιστήμης, παύει να είναι να είναι αφηγητής και ελεγκτής της γνώσης¹⁵και γίνεται συντελεστής μιας διαφορετικής εμπειρίας και ενός περιβάλλοντος μάθησης, όπου

η κατάκτηση της γνώσης, προτού εκφραστεί ως ατομικό επίτευγμα, πρέπει να ζυμωθεί ως συλλογική-κοινωνική δράση.

Είναι αυτό το περιβάλλον που αίρει τις λογικές μηχανιστικής μετάδοσης της γνώσης, ενισχύει την ενσυναίσθηση και την αλληλεγγύη, ενθαρρύνει τη συμμετοχή και τον κριτικό στοχασμό και δίνει σε όλα τα παιδιά, χωρίς διακρίσεις και αποκλεισμούς, ευκαιρίες να αναπτύξουν τις δυνατότητές τους με σεβασμό στη διαφορετικότητα των αναγκών τους.

Πώς όλα τα παραπάνω μπορεί να υλοποιούνται

σε μια τάξη με 25 παιδιά;;;

Από τις μελέτες που έχουν διεξαχθεί σε χρονική περίοδο ετών, (και όχι εντός κάποιων μηνών, όπως επικαλούνται στο ΥΠΑΙΘ), έχουν προκύψει κάποια συμπεράσματα σε σχέση με τις συνέπειες της μείωσης του μεγέθους της σχολικής τάξης:

Αφενός, τα πλεονεκτήματα της μείωσης του αριθμού μαθητών ανά τμήμα γίνονται αντιληπτά σε περιπτώσεις όπου:

- - Το τμήμα έχει λιγότερους από 20 μαθητές
  - Φοιτούν μαθητές που προέρχονται από ευάλωτες κοινωνικές ομάδες (πρόσφυγες, μετανάστες, Ρομά). ¹³

Αφετέρου, διαπιστώνεται ότι τα παιδαγωγικά οφέλη του μικρού αριθμού μαθητών ανά τμήμα γίνονται περισσότερο ορατά στις μικρότερες εκπαιδευτικές βαθμίδες (exhibit 2), ενώ διατηρούνται και στις επόμενες.

Επιπλέον, οι μαθητές που φοιτούν σε μικρότερα τμήματα έχουν περισσότερες πιθανότητες να παραμείνουν στο σχολείο και να σημειώσουν καλύτερες επιδόσεις.

Η διεθνής τάση, όπως βλέπουμε στα παρακάτω γραφήματα, είναι η μείωση του αριθμού των μαθητών ανά τμήμα.

Το γενικότερο συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι η μείωση του αριθμού των μαθητών ανά τμήμα μόνο όφελος προκαλεί ως προς τα μαθησιακά αποτελέσματα (μικρότερο ή μεγαλύτερο ανάλογα με το εκπαιδευτικό σύστημα).