Κοινωνία 29.12.2016 - 20:09

Οι σχέσεις μας με τον χρόνο

Η τρίτη ηλικία χάνει τη βιολογική της αξία από την κοινωνική της απαξία. 

Μπορούμε να συλλάβουμε εννοιολογικά τον χρόνο ή είναι ένα θεμελιακό κατηγόρημα της γλώσσας μας, στο οποίο δεν μπορεί να δοθούν οριστικές απαντήσεις; Πώς μετασχηματίζει η υποκειμενική σύλληψη του χρόνου την ίδια τη φύση του; Είναι πράγματι ο χρόνος υπαρκτός ή είναι μια επινόηση της συνείδησής μας; Τα ερωτήματα και οι στοχασμοί για τον χρόνο θα συνοδεύουν τον άνθρωπο στο κοινό ταξίδι τους και θα παραμένουν στοιχεία διαρκούς προβληματισμού και προκλητικής έρευνας.

Ας δούμε όμως μερικά σημεία του ζητήματός μας.

α) Παραδοσιακή προσέγγιση

Πέραν της κοινής και συστηματικής προσπάθειας για μια γενική και ενοποιητική θεωρία του χρόνου, κάθε άνθρωπος καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής του είναι αντιμέτωπος με το ζήτημα του χρόνου άλλοτε με αέρα υπεροχής απέναντί του, άλλοτε με μάλλον μια ουδέτερη στάση και άλλοτε με ένα κλίμα φοβίας. Γιατί η σχέση μας με το χρόνο συναρτάται και με το δικό μας χρόνο, το χρόνο ζωής, μας αλλά και με το «χρονική φάση» της στιγμής μας. Μήπως λοιπόν όλη αυτή η αλληλοσυνάρτηση δηλώνει την αυτοτέλεια του χρόνου και την αυτοαναφορικότητά του και εμείς απλώς θεωρούμε ότι συμμετέχουμε σε ένα παιχνίδι που απλώς είναι φαντασιακό;

Αλλιώς βιώνουμε το χρόνο στη διάφορες περιόδους της ηλικίας μας. Στην παιδική και εφηβική ηλικία παίζουμε με το χρόνο αδιαφορώντας γι' αυτόν ή μάλλον για το πέρασμά του. Εδώ ο άνθρωπος πλημμυρίζει τον εαυτό του με όνειρα, με φαντασιώσεις και με σχεδιασμούς και η συνεχής διαστολή όλων αυτών εμφανίζει το μέλλον πολύ μακρινό, το εμφανίζει να έρχεται πολύ αργά, και ο χρόνος τελικά τρέχει πολύ αργά. Γι’ αυτό και η παιδική ηλικία στο ψυχολογικό μας κόσμο εμφανίζεται να είναι πολύ μεγάλη, να έχει τα πιο ανεξίτηλα γεγονότα και να αποτελεί τη μήτρα της εφ' όλης της ζωής μας μνήμης και νοσταλγίας, να διαστέλλεται δηλαδή ακόμα και σ’ ύστερο χρόνο αφού μέσω της νοσταλγίας μας ξανά και ξανά ανασυσταίνεται στο φαντασιακό μας στερέωμα. Στην παιδική ηλικία ο άνθρωπος βλέπει τον χρόνο στην ανατολή του, το χρώμα του είναι ροδόχροο, το στερέωμά του είναι όλο και πιο φωτεινό. Ο χρόνος έχει πολύ μέλλον, γι' αυτό και δεν μάς ανησυχεί. Ο χρόνος είναι ποιητής της ζωής μας και του εαυτού μας, αφού μόνο αυτός μπορεί να ξεδιπλώσει τις εν δυνάμει πτυχές της όλης προσωπικής ιστορίας μας. Εδώ τον θέλουμε και τον αγαπούμε να έρχεται και να μας κουβαλήσει τις άγνωστες όψεις του εαυτού μας.

Στη μέση ηλικία, τα πράγματα μετασχηματίζονται˙ ο χρόνος αποκτά άλλο πρόσωπο, πιο πραγματιστικό, πιο αντικειμενικό. Εδώ το μέλλον μας ζυγιάζεται με το παρελθόν μας. Στον κόσμο της φαντασίας μας τα όνειρά μας αντισταθμίζονται από της μνήμης τους αστερισμούς και η επαγγελματική μας ενασχόληση συνήθως ωθεί το χρόνο να έρχεται όλο και πιο γρήγορα, να έρχεται το Σάββατο πιο γρήγορα, οι διακοπές επίσης, και τελικά και η ίδια η συνταξιοδότηση και η εργασιακή και δημιουργική μας αποκαθήλωση . Ο αλλοτριωτικός χαρακτήρας της εργασίας δεν αλλοιώνει μόνο αυτή καθεαυτή την αξία και τη δημιουργικότητα της εργασίας, αλλά λειτουργεί και παραπλανητικά στην ψυχολογική μας εικόνα που έχουμε για τον χρόνο καλώντας τον να κυλάει στο ποτάμι του όλο και πιο γρήγορα. Στη μέση ηλικία ο χρόνος μεσουρανεί, η φωτεινότητά του κρύβει μέσα της και τη σκοτεινότητά του και τα πρώτα σύννεφα στον κόσμο των φαντασιώσεων θα εμφανιστούν. Αρκούν μόνο κάποια απλά σημάδια (μια ρυτίδα, κάποιες άσπρες τρίχες, η δυσκολία στην ανάσα του ανηφορικού δρόμου, η άμβλυνση των αισθήσεων στο παιχνίδι του έρωτα), για να μάς εισάγουν στο πεδίο των υπαρξιακών προβληματισμών. Ο χρόνος τώρα δεν έχει μόνο μέλλον, έχει και παρελθόν˙το έφτιαξε μειώνοντας το μέλλον μας. Η δημιουργία κάνει όλο και περισσότερο παρέα με τη φθορά και εμείς διαπιστώνουμε ότι το βάθος των σημαντικών και καθοριστικών επιλογών μας γίνεται όλο και μικρότερο και οι διορθώσεις των λαθών (στην επιλογή συντρόφου, στην επαγγελματική σταδιοδρομία κλπ) είναι όλο και πιο επιφανειακές και επίπλαστες. Τώρα δεν κοιτάζουμε μόνο μπροστά μας αλλά και πίσω μας.

Στη τρίτη ηλικία είμαστε αρκετά «διαβασμένοι», αν και αυτό δεν μπορεί να είναι στοιχείο ανατροπής στην ντετερμινιστικά εξελισσόμενη σχέση μας με το χρόνο. Η τρίτη ηλικία χάνει τη βιολογική της αξία από την κοινωνική της απαξία. Ουσιαστικά δεν την θέλουμε την τρίτη ηλικία και προσπαθούμε να την στριμώξουμε ή να την εξοβελίσουμε. Τώρα ο χρόνος έχει κυρίως μια όψη, το παρελθόν, και τα λιγοστά όνειρά μας παίρνουν και αυτά τη μορφή θύμησης παρασυρόμενα από τη γενική τάση. Εδώ χρόνος είναι φόβητρο, δύσκολα λέμε ακόμα και τον αριθμό των εν ζωή χρόνων μας. Τώρα η ροή του χρόνου έχει γίνει ορμητική και τίποτα δεν μπορεί να αναιρέσει το κλίμα φοβίας και της βαριάς σκιάς του θανάτου ή του τέλους της ζωής μας. Η δεκαετία της ηλικίας των 60 - 70 ετών δεν έχει την ίδια διάρκεια με τη δεκαετία της ηλικίας 20 - 30 ετών σε καμιά περίπτωση. Τώρα η έννοια του μέλλοντος είναι μια θεωρητική έννοια και η σκιά του λυκόφωτος εγκαθίσταται όλο και πιο πολύ στο στερέωμα των συλλογισμών μας και των ανησυχιών μας.

β) «Αιρετική» προσέγγιση

Οι σχέσεις του ανθρώπου με το χρόνο ήταν και είναι μια πολύ περίεργη υπόθεση. Εδώ και αιώνες όσο βαστάει η ιστορία της ανθρωπότητας προσπαθούμε να κατανοήσουμε τη φύση του χρόνου επιμερίζοντας και πολλαπλασιάζοντας τα εργαλεία με τα οποία τον μελετούμε ή απλά τον προσεγγίζουμε. Η επιστήμη σηκώνει το κύριο βάρος σ’ αυτή την προσπάθεια, αν και η φιλοσοφία επιμένει ότι ο δικός της δρόμος είναι πιο στέρεος, έστω και αν εκείνος της επιστήμης - ως περισσότερο εργαλειακός και διαχειρίσιμος - εμφανίζεται ως πιο ορθολογικός και πιο αποτελεσματικός.

Η πρόσληψη του χρόνου εξαρτάται και από την ψυχολογική μας κατάσταση. Τα γεγονότα που συνοδεύονται από ένταση και από αγωνία - κρίσιμες εξετάσεις, επαγγελματική αποκατάσταση, ερωτική διέγερση - συμπυκνώνουν τη ροή του χρόνου και η αίσθησή μας για το χρόνο είναι αρκούντως διαφορετική από ό,τι η συνήθης ήρεμη κατάστασή μας. Αλλά και στην ιστορία της ανθρωπότητας η αίσθηση του χρόνου είναι διαφορετική. Άλλη η έννοια του χρόνου στην αγροτική και βουκολική ζωή, άλλη στη βιομηχανική περίοδο και άλλη στη αναδυόμενη μεταμοντέρνα εποχή.

Οι σημερινές κοινωνίες της μεταβιομηχανικής εποχής έχουν οργανώσει όλη τη λειτουργία τους με βάση το χρόνο. Το ρολόι ρυθμίζει με έναν τρόπο απόλυτο την καθημερινή μας ζωή αλλά και όλη μας τη ζωή γενικά, έτσι όπως σε κάθε φάση της ηλικίας μας την αντιλαμβανόμαστε και την οργανώνουμε. Σήμερα ζούμε σε εποχές ταχύτητας, σε εποχές που ο χρόνος τρέχει διαφορετικά από ό,τι πριν. Πρέπει να είμαστε διαρκώς οργανωμένοι με βάση την κλίμακα του χρόνου, να ετοιμάζουμε διαρκώς το μέλλον μας χάνοντας όλο και πιο πολύ την εικόνα του παρόντος. Ο πολιτισμός μας επικαθορίζεται από την γρήγορη κίνηση. Για να προλάβεις τη ροή των πραγμάτων, των όλο και πιο έντονων απαιτήσεων της καταναλωτικής μας βουλιμίας, πρέπει να ζεις τις μελλοντικές κάθε φορά στιγμές. Ο χρόνος είναι συμφυής με το άγχος!

Ο αντικειμενικός χρόνος μπορεί να είναι υπαρκτός και άκαμπτος, αλλά εμείς βιώνουμε την υποκειμενική πρόσληψή του. Ζούμε τον προσωπικό μας, τον ψυχολογικό χρόνο που είναι διαρκώς μεταβαλλόμενος ανάλογα με τις απαιτήσεις της ζωής και μόνιμα συστελλόμενος όσο τρέχει η δική του γραμμική ροή! Οι σχέσεις μας με το χρόνο εξαρτώνται και από τη στάση και την αντίληψη που έχουμε διαμορφώσει για τη ζωή και τον εαυτό μας. Οι σχέσεις αυτές ποικίλλουν ανάλογα με το μορφωτικό φορτίο, τη φιλοσοφική μας αντίληψη και τη γενικότερη κουλτούρα μας.

Ίσως όλα αυτά να είναι αρκετά συμβατά με μια φαινομενική πραγματικότητα που έχει επιβληθεί από τις αισθήσεις μας και που έχει αποκτήσει τη μορφή μια γενικευμένης και συνολικής προκατάληψής μας όσον αφορά τη φύση του χρόνου. Σαν ένα κύμα της θάλασσας είναι ο χρόνος, που νομίζουμε ότι έρχεται και παρέρχεται (ως μέλλον και παρελθόν), ενώ το περιεχόμενό του είναι το ίδιο. Ίσως να πρέπει να βγούμε έξω απ’ αυτό το πλαίσιο και να αναλογιστούμε στο ερώτημα - δίλημμα του Αϊνστάιν: «ο χρόνος είναι πραγματικός ή μια αυταπάτη μας;». Μια τέτοια θεώρηση ανανεώνεται σήμερα από τους θεωρητικούς φυσικούς που ισχυρίζονται ότι χρόνος είναι μόνο το παρόν και ότι το παρελθόν και το μέλλον είναι μια θεωρία! Ίσως και να μην είναι τόσο εξωπραγματική μια τέτοια θεώρηση όσο φαίνεται σε μια πρόχειρη ματιά. Αρκεί να σκεφτούμε ότι όταν ο άνθρωπος φτάνει στο τέλος της ζωής του και στοχαζόμενος επί του όλου φαινομένου της, συχνά εκτιμά ότι όλη η ζωή ήταν μία στιγμή!

Πάντως ανεξάρτητα από την αίσθησή μας και τη σχέση μας με το χρόνο, ίσως είναι καλύτερα να συζητήσουμε μαζί με το χρόνο και το περιεχόμενο και νόημα της ζωής μας, γιατί η όποια πρόσληψη του χρόνου έχουμε συναρτάται και από την ποιότητα και τη γεύση της ζωής μας αλλά και από την αυτοαπεικόνιση του εαυτού μας . Θεωρώ ότι ίσως οι έννοιες «χρόνος» - «ζωή» - «άνθρωπος» - «εαυτός μας» να είναι δικό μας ανθρώπινο δημιούργημα και ότι αυτές οι έννοιες ίσως να συνθέτουν μια ενιαία και αδιαίρετη έννοια που μόνο ως τέτοια μπορεί να μάς αποκαλυφθεί. Θεωρώ ότι όλη αυτή η συζήτηση δεν είναι υπόθεση μόνο της επιστήμης και της φιλοσοφίας – που ερίζουν ακόμα και στη μεθοδολογική προσέγγιση του χρόνου – αλλά υπόθεση κάθε ανθρώπου και ότι προκειμένου να κατανοήσουμε τη φύση του χρόνου – αν τελικά είναι αυτόνομος και αντικειμενικός – οφείλουμε ως προϋπόθεση να δώσουμε μια ικανοποιητική απάντηση στο γενικότερο ερώτημα: γιατί ζούμε.

Oφείλουμε να υποτάξουμε την έννοια του χρόνου και την όποια θεώρησή της και πρόσληψή της σε μια πιο βασική έννοια για εμάς, στο υπαρξιακό μας ερώτημα και στην αναζήτηση νοήματος της ζωής μας! Οποιαδήποτε άλλη προσέγγιση μάς οδηγεί στα μονοπάτια του χρόνου, στα μονοπάτια που εμείς είμαστε απλώς σκιές και δεν μπορούμε να κατανοήσουμε το είναι μας και να γευθούμε τον εαυτό μας.