Εκπαίδευση 28.12.2017 - 13:18

Αντιθέσεις στην αναζήτηση της Γνώσης

«Πάντες ἄνθρωποι τοῦ εἰδέναι ὀρέγονται φύσει» (Αριστοτέλης)

Η σημερινή ιστορική συγκυρία με την κατίσχυση του πλήρως εμπορευματοποιημένου τρόπου ζωής και του αντίστοιχου συστήματος αξιών, διαμορφώνει μια φενακισμένη εικόνα για τις προτεραιότητες του ανθρωπότητας.

Η παγκοσμιοποίηση επιχειρεί να γίνει το χωνευτήρι, όπου όλη η πολιτισμική πολυμορφία των λαών θα διοχετευτεί στη χοάνη του δυτικού αγοραίου τρόπου παραγωγής και της μοναδικής σκέψης της επικοινωνίας και της αγοράς [i], όπως προσδιορίζεται από τον I. Ramonet, διευθυντή του «Monde Diplomatique» και παράλληλα η αγοραία εκδοχή θα εκφράσει την αντίληψή της με την κυνική σκέψη του νεο – φιλελευθερισμού: γνώση είναι ό,τι αγοράζουμε και πουλάμε [ii].

Η προσπάθεια πλήρους κυριαρχίας αυτού του μοντέλου ανάπτυξης επιχειρεί να στηριχτεί στον πλήρη έλεγχο του όλου μορφώματος της γνώσης. «Η γνώση είναι δύναμη», είναι μια διαχρονική διαπίστωση που επικυρώθηκε στη σύγχρονη εποχή από τον Francis Bacon εκτιμώντας πως καμιά δύναμη δεν μπορεί να χαλαρώσει ή να σπάσει την αλυσίδα των αιτίων, ούτε και η φύση μπορεί να κατακτηθεί με άλλον τρόπο εκτός από την υποταγή, οπότε πράγματι συμπίπτουν εκείνες οι δίδυμες προθέσεις, η ανθρώπινη γνώση και η ανθρώπινη δύναμη, και το μεγαλύτερο κώλυμα στη δημιουργία έργων είναι η άγνοια των αιτίων [iii].

Αλλά το δίλημμα ήταν πάντα επιτακτικό: δύναμη με πιο στόχο; τη βελτίωση της ζωής του ανθρώπου, τη διαρκή προσπάθεια για νοηματοδότησή της, την άρση των αδικιών και των ανισοτήτων, την προαγωγή των ανθρώπινων σχέσεων και της κοινωνικής αλληλεγγύης ή για την ενίσχυση των πολλαπλών δομών της εξουσίας; Για τη χειραγώγηση τελικά του ίδιου του ανθρώπου ή για τη χειραφέτησή του;

Ο μεγάλος διανοητής Ι. Συκουτρής στοχεύει στην καρδιά του προβλήματος με την οξυδέρκεια της σκέψης του «αντί να μας δίδει η επιστήμη ενιαία περί κόσμου αντίληψη, συντελεί περισσότερο πάσης άλλης πνευματικής ενασχολήσεως, με τον αναλυτικό της τρόπον εργασίας και την σχετικιστική της στάση απέναντι των προβλημάτων των ηθικών, εις το να διασπά και να κομματιάζει μέσα μας κάθε προσπάθεια προς σύλληψη της ενότητας και του βαθύτερου νοήματος της ζωής» [iv]. Και η περιπέτεια δεν είναι μόνο εξωγενής, δεν πηγάζει μόνο από τις εξωτερικευμένες όψεις της εξουσίας, αλλά αφορά τον πυρήνα του Λόγου μας, γιατί αν αποδεικνυόταν πως η γνώση (με τη σύγχρονη έννοια της ειδικής γνώσης) και η σκέψη έχουν χωρίσει οριστικά, τότε θα γινόμαστε πράγματι ανίσχυροι δούλοι, όχι τόσο των μηχανών μας όσο της εξειδικευμένης γνώσης μας, αστόχαστα πλάσματα στο έλεος της κάθε συσκευής που είναι τεχνικά δυνατή, αδιάφορο πόσο είναι φονική [v].

Σε μια τέτοια υποκουλτούρα εργαλειοποίησης, η γνώση παράγεται και θα παράγεται για να πωλείται - καταναλώνεται και θα καταναλώνεται για να παίρνει αξία μέσα σε μια νέα παραγωγή: και στις δύο περιπτώσεις ο σκοπός είναι η ανταλλαγή της. Παύει να είναι αυτοσκοπός, χάνει την αξία χρήσης της [vi] και ο πολίτης μετασχηματίζεται σε καταναλωτή, αναζητώντας τις αμέτρητες αλλά και ανούσιες εκφράσεις του τεχνολογικού ευδαιμονισμού.

Από εδώ προέκυψε και ο πυρήνας της κρίσης του σύγχρονου πολιτισμού, που, ενώ αυξάνει εντυπωσιακά τις πληροφορίες, εκείνες τις πληροφορίες που εν πολλοίς υποκαθιστούν τη γνώση που συνορεύει με τη σοφία, πολλαπλασιάζει τα σκοτάδια της άγνοιας και της προκατάληψης και οδηγεί όλο και περισσότερους ανθρώπους στη χειραγώγησή τους από τις θεσμικές και αδιόρατες δομές της εξουσίας, γιατί αυτό που οι άνθρωποι ζητούν να μάθουν από τη φύση είναι πως να τη χρησιμοποιούν προκειμένου να κυριαρχήσουν εξ ολοκλήρου επάνω σ’ αυτήν και στους άλλους ανθρώπους [vii].

Επομένως, η σχέση μας η με τη γνώση είναι σχέση βαθιά πολιτική και απόλυτα ιδεολογική και κοσμοθεωρητική, συνυφαίνεται με το είδωλο του εαυτού μας, με τις κοινωνικές μας σχέσεις αλλά και με τις πνευματικές μας αναζητήσεις. Γιατί να μην τη θεωρούμε, λοιπόν, ως μια υπόθεση ζωής, ως ένα νόημα ζωής, για τα οποία θα αγωνιζόμαστε έχοντας υπόψη ότι είναι ο αγώνας για την απελευθερωτική γνώση και για τη χειραφέτησή μας, ότι είναι αγώνας συλλογικός και κοινωνικός αλλά και προσωπικός και ως εκ τούτου αμεταβίβαστος.

[i] Ν. Τσούλιας (1999), Σε πρώτο πρόσωπο, Αθήνα: Πατάκης, σ. 91.

[ii] T. Stewart (1999), Intellectual Capital, New York, London: Currency Doubleday, p. xx

[iii] F. Bacon (2000), Η μεγάλη αναμόρφωση, Αθήνα: Στάχυ, σ. 82

[iv] Ι. Συκουτρής (1997), ‘Εκλογή Έργων’, Αθήνα: Κάκτος, σ. 194

[v] Χ. Άρεντ (1986), Η ανθρώπινη κατάσταση (vita activa ), Αθήνα: Γνώση, σ. 14

[vi] Ζαν – Φρανσουά Λυοτάρ (1988), Η μεταμοντέρνα κατάσταση, Αθήνα: Γνώση, σ. 33.

[vii] (α) Th. Adorno, M. Horkheimer: Dialectic of Enlightenment, Verso Edition, pp 4, 9, στο: M. Horkheimer (1941/1988), Το τέλος του λόγου, Αθήνα: Έρασμος, σ. 6.

(β) Χάμπερμας (χ.χ.), Τεχνική και επιστήμη σαν ιδεολογία, Αθήνα: Εκδόσεις 70, σ. 14