Κοινωνία 07.01.2018 - 09:30

Τα πολλά πρόσωπα του Αχιλλέα

..και άλλες ιστορίες απεικονίσεων

Αν ήταν μαύρος ο Θεός που μας κυβερνούσε

η φυλή μας θα `ταν αλλιώς και θα σας …

Ο Αχιλλέας και οι άλλοι

Μια σοβαρότατη πρόκληση για την αισθητική μας κληρονομιά εμφανίστηκε με το εναρκτήριο λάκτισμα του 2018. Ο Αχιλλέας, ένας από τους πλέον διάσημους και οικουμενικούς ήρωες της αρχαίας ελληνικής μυθ-ιστορίας, ετοιμάζεται να αποκτήσει το πρόσωπο του David Gyasi στην επερχόμενη τηλεοπτική σύμπραξη του BBC και του Netflix με τίτλο «Troy: The fall of a city». Με άλλα λόγια, ο Αχιλλέας θα είναι μαύρος. Η πρόκληση αυτή θεωρείται ίσως και μεγαλύτερη από εκείνη του Shakespeare στις αρχές του 1600, όπου στο θεατρικό του έργο «Troilus and Cressida» έκανε λόγο για την ερωτική σχέση ανάμεσα στον Αχιλλέα και τον Πάτροκλο.

Τελευταία φορά που ο Αχιλλέας απεικονίστηκε στον κινηματογράφο είχε καταγωγή από την Οκλαχόμα και έφερε ένα συνδυασμό από γονίδια που έχει χαρακτηριστεί πολλάκις ως ο ομορφότερος της εποχής μας: ο Brad Pitt, μια εμπνευσμένη διασταύρωση redneck γελαδάρη και Νορβηγού μοντέλου εσωρούχων, δημιούργησε έναν Αχιλλέα-sex symbol, ξανθό στα όρια του χρυσού και με κοιλιακούς που θα ζήλευε και ο Λεωνίδας- ο γνωστός ψηλός μελαχρινός Σκωτσέζος Λεωνίδας με το στραβό γοητευτικό χαμόγελο του Gerald Butler.

Πριν από τον Pitt, ο Αχιλλέας έχει εμφανιστεί στο σινεμά και την τηλεόραση σε διάφορες μορφές: Μια διασταύρωση του Mitch Bucanan και του Terminator, ο φουσκωτός Gordon Mitchell τον είχε υποδυθεί στην «Οργή του Αχιλλέα» το 1962. Ένα χρόνο πριν, ο Αχιλλέας είχε το κατάμαυρο μαλλί και την ελαφρώς μεγάλη μύτη του Arturo Dominici. Το 2003, στην τηλεοπτική παραγωγή «Helen of Troy», ο Joe Montana έδωσε στον Αχιλλέα μια στιβαρή βορειο-ευρωπαϊκή (;) αρρενωπότητα άνευ μαλλιών και τριχοφυΐας γενικότερα.

Όπως είναι λογικό, θα ήταν μάλλον χάσιμο χρόνου να ασχοληθεί κανείς με τα αμιγώς ρατσιστικά παραληρήματα γύρω από την καινούρια απεικόνιση του Αχιλλέα. Άλλωστε, εκπορεύονται συνήθως από διαδικτυακά προφίλ γεμάτα φωτογραφίες του Gerald Butler με την κόκκινη κάπα δίπλα σε μια ελληνική σημαία και με (κακού Photoshop) φόντο την Αγία Σοφία ∙ από την άλλη, οι ενστάσεις για την μη πιστότητα στις περιγραφές του Ομήρου θα μπορούσε να είναι εύλογη (;) κριτική για ένα …ντοκιμαντέρ, όμως η καινούρια τηλεοπτική σειρά του Netflix/BBC δεν είναι παρά μια μυθοπλασία που αποδίδει μια άλλη μυθοπλασία: Ο Αχιλλέας δεν είναι ο David Gyasi με τον ίδιο τρόπο που δεν είναι ο Brad Pitt ή ο Joe Montana.

Αυτή η επιλογή ωστόσο, της απεικόνισης ενός επανειλημμένως αποδιδόμενου ως λευκού ήρωα (στην μίνι σειρά και ο Δίας αλλά και ο Πάτροκλος θα είναι επίσης μαύροι, όπως ακούγεται) δεν είναι ακριβώς τυχαία ούτε ακριβώς «καλλιτεχνική» έμπνευση. Έρχεται άλλωστε μετά από μια χρονιά όπου έγινε μεγάλη κουβέντα για το περίφημο whitewashing των δυτικών media, δηλαδή την εμμονή να απεικονίζονται διαφορετικές κουλτούρες και πολιτισμοί με λευκούς φωτογενείς ηθοποιούς. Ας θυμηθούμε τρία χαρακτηριστικά στιγμιότυπα αυτής της (παλιάς όσο και το χόλιγουντ) τάσης:

Στο Οσκαρικό «La La Land» ο (λευκός και εκφραστικός όσο μια αρσενική Barbie) Ryan Gosling ανέλαβε να απεικονίσει τον εκπρόσωπο μιας κουλτούρας (jazz) σε μια εποχή (κάτι σαν νοσταλγικά 50’s) που η πλειοψηφία των εκπροσώπων της ήταν μαύροι.
Στην διασκευή του θρυλικού ιαπωνικού anime «Ghost in the shell», επιλέχθηκε για τον κεντρικό εμβληματικό ρόλο της Major η Scarlett Johansson, μεγαλώνοντας την τεράστια λίστα περιπτώσεων που Ασιάτες έχουν απεικονιστεί ως δυτικοί λευκοί στο σινεμά.
Στην τηλεοπτική σειρά του Netflix για τον ήρωα της Marvel «Iron Fist», η επιλογή του ξανθομπάμπουρα Finn Jones ήρθε να αποτελειώσει μια ούτως ή άλλως μέτρια παραγωγή καθώς κρίθηκε ως αναίτια συντηρητική- ο Iron Fist, ένας αμιγώς ανατολίτης ήρωας (κουνγκ-φου, ζιου ζίτσου, ναοί στο Νεπάλ και τα ρέστα) ήταν μεν αμερικάνος στα κόμικς μα το κόμικ ήταν ούτως ή άλλως ένα μικρό δείγμα του οριενταλισμού των 70’s- ο Iron Fist θα μπορούσε, αν το ήθελαν οι δημιουργοί του, να βρει την κατάλληλη μορφή στην σημερινή εποχή.

Από την άλλη πλευρά, για να μην θεωρήσει κανείς πως η υπόθεση του μαύρου Αχιλλέα απασχολεί μονάχα την όποια υστερική προγονολατρεία για τους «Λευκούς και Ευρωπαίους Άντρες που έφτιαξαν την Ακρόπολη» (τάδε έφη πολύ γνωστή πένα της ελληνικής αρθρογραφίας), αξίζει να ρίξει μια ματιά στις διάφορες κριτικές που έγιναν για το καινούριο «Star Wars»: Ανθολογώντας, ιδιαιτέρως αρνητική εντύπωση έκανε σε πολλούς το γεγονός ότι κεντρικό ρόλο έχει μια γυναίκα, η Ray, συμπρωταγωνιστεί ένας μαύρος (ο Finn) και έχει σημαντικό ρόλο μια Ασιάτισσα (η Rose). Οι ενστάσεις αυτές αφορούν τις ίδιες ομάδες που καλούσαν σε μποϊκοτάζ από το Force Awakens, επειδή τάχα μου «επιδεικνύεται η πολυπολιτισμικότητα». Που όλα αυτά; Σε ταινίες με θέμα άλλους γαλαξίες, εξωγήινους, φωτόσπαθα και porgs.

Μια σύγκρουση εν κενώ

Διαμορφώνονται λοιπόν δυο διαφορετικές τάσεις που έρχονται (φαινομενικά) σε σύγκρουση: Η παραδοσιακή, λευκή και συντηρητική «γραμμή» του whitewashing διαξιφίζεται με την επέλαση της πολιτικής ορθότητας που επιχειρεί να «αποκαταστήσει» την λευκή μονομέρεια των απεικονίσεων στα δυτικά media. Φαίνεται πολύ πιθανό (αν και δεν έχουμε ακόμα δει το συνολικό δημιουργικό όραμα για να κρίνουμε με ασφάλεια) πως η επιλογή ενός μαύρου ηθοποιού για τον ρόλο του Αχιλλέα δεν εξυπηρετεί αυτό που θα λέγαμε «καλλιτεχνική έμπνευση» αλλά περισσότερο ένα statement: Πως ναι, όταν επί έναν αιώνα όλοι βάφονται λευκοί, είμαστε σε μια εποχή που τα στεγανά των φυλών και των χρωμάτων έχουν σπάσει για τα καλά. Αποδίδουμε έναν μύθο ούτως ή άλλως οικουμενικό στην ουσία του (και όχι στην μορφολογία του) χωρίς περιορισμούς φυλών και χρωμάτων. Είναι ένα κακό statement αυτό; Ασφαλώς και όχι. Μιλάμε άλλωστε για σινεμά και τηλεόραση, μιλάμε για ψυχαγωγία και τέχνη, και δεν υπάρχει τίποτα το περίεργο στον David Gyasi να γίνει Αχιλλέας ∙ όπως δεν υπήρχε και τίποτα περίεργο στον Morgan Freeman να υποδυθεί τον Θεό τον ίδιο (Bruce Almighty, 2003) και μάλιστα να «καπαρώσει» τόσο καλά το ρόλο που πλέον ο Θεός μοιάζει με τον Morgan Freeman περίπου όσο ο Λεωνίδας με τον Gerald Butler. Από την άλλη πλευρά, το whitewashing είναι ικανό για τερατουργήματα: Αρκεί μια αναδρομή στις τελευταίες ταινίες με θέμα την Αίγυπτο και τους Αιγύπτιους Θεούς (Gods of Egypt και Exodus) και την επέλαση των φωτογενών προσώπων του Χόλιγουντ στο δέλτα του Νείλου.

Το πρόβλημα λοιπόν δεν βρίσκεται ούτε στον Gyasi-Αχιλλέα ούτε στην πολιτική δήλωση της χρησιμοποίησής του: Όμως πρόβλημα υπάρχει και αυτό έχει να κάνει με την κυριαρχία του marketing και των δηλώσεων έναντι της παραγωγής μιας σύγχρονης μυθολογίας που θα μπορέσει στην ουσία (και όχι σε επιλογές ρόλων) να σπάσει στεγανά και να στείλει τον αισθητικό ρατσισμό (και το κιτς του) οριστικά στην λήθη.

Η αναβίωση και ανακύκλωση μύθων μπορεί σήμερα να σερβίρεται πιο πολιτικά ορθή αλλά δεν παύει να κρύβει την ένδεια παραγωγής νέων ιστοριών. Το φερόμενο ως «προοδευτικό» Χόλιγουντ έχει δώσει εσχάτως μια μάχη αισθητικής απέναντι στην «αισθητική Trump» αλλά δεν έχει πάψει στιγμή να αποτελεί μέρος του προβλήματος και τελικά κομμάτι αυτής της αισθητικής που αντιμάχεται στο φαίνεσθαι: Ο αξιότιμος κύριος Weinstein άλλωστε ήταν το μεγάλο κεφάλι της Miramax, μιας κινηματογραφικής εταιρείας που τράβηξε πολλές φορές διαχωριστικές γραμμές από την κενότητα και τον συντηρητισμό του Χόλιγουντ. Από την άλλη, ο θεσμός των Όσκαρ έχει πολλάκις προσπαθήσει να αποτινάξει την ταυτότητα της «συντηρητικής ακαδημίας», φτάνοντας όμως στο σημείο να αναδεικνύει αξιολησμόνητα φεστιβάλ χασμουρητών και πολιτικής ορθότητας, όπως το «Crash» (το 2004), ενώ πέρυσι ανέδειξε το «Moonlight» τραβώντας όμως το χαλί κάτω από τα πόδια της ταινίας: Δεν ήταν παρά μια δήλωση απέναντι στον Trump, που φερόταν να συμπαθούσε πολύ το La La Land.

Η ίδια η κυρίαρχη και κοινή γραμμή προοδευτικού και συντηρητικού καλλιτεχνικού χώρου της Δύσης, αυτή δηλαδή του «αρμέγματος της νοσταλγίας» και ειδικά των 70s και 80s, θέτει από μόνη της ένα φρένο στις πολλές δυνατότητες της εποχής, τόσο στα τεχνικά μέσα του σινεμά (και της τηλεόρασης) όσο και στην δυνατότητα «παντρειάς» νέων τάσεων και πολιτιστικών αναφορών για την δημιουργία νέων μύθων και ιστοριών.

Έως ότου απελευθερωθούν οι δημιουργικές δυνάμεις (που είναι πολλές), η δημιουργική διαδικασία θα είναι παγιδευμένη ανάμεσα στο whitewashing και την πολιτική ορθότητα. Αυτός ο εγκλωβισμός σίγουρα θα εμφανίσει πολλές Scarlett Johansson σε ρόλο Ασιατισσών και σπανιότερα κάποιες «αντιστροφές», όπως αυτή του Αχιλλέα, ως «ξεκάρφωμα». Πολύ σπάνια όμως θα είναι αυτά κομμάτι μιας έμπνευσης ή μιας πιο αγνής δημιουργικής διαδικασίας. Και τα ρατσιστικά troll του διαδικτύου θα βρίσκουν χώρο να απαιτήσουν έναν Αχιλλέα ξανθό και γαλανομάτη και μυώδη, αντάξιο ενός βέρου Αμερικάνου ή έστω Σκωτσέζου. Αρκεί να μην είναι μαύρος ή ντιντής.