Κοινωνία 12.12.2017 - 18:37

Εκδημοκρατισμός της γνώσης

Η σπουδαιότητά του δεν είναι δευτερεύον ζήτημα

Θεωρώ ότι στο ζήτημα της γνώσης τρία είναι τα βασικά προτάγματα: πρώτον η άρρηκτη σχέση της με την έρευνα και η διαρκής ανανέωσή της – γνώση στατική, γνώση τελική δεν μπορεί να υπάρξει -, δεύτερον ο εκδημοκρατισμός της και η διάχυσή της σε όλους τους πολίτες και τρίτον η σχέση της με το αξιακό πεδίο που υπηρετεί και που προάγει. Όλες οι άλλες πλευρές της έπονται.

Αν κάνουμε μια πρώτη αξιολόγηση γι’ αυτά τα βασικά στοιχεία της γνώσης, μπορώ να ισχυριστώ ότι στην παραγωγή νέας γνώσης η υπόθεση είναι πιο εύκολη από ό,τι η εξάπλωση της γνώσης, το δε αξιακό της στερέωμα έχει μια έντονη μονομέρεια. (Θα συζητηθεί άλλη φορά).

Ας εξετάσουμε μερικά στοιχεία τους. Η δημιουργία νέας γνώσης είναι έμφυτη στην ίδια τη σύσταση και στην έννοια της γνώσης. Η γνώση κινείται επί ενός διαρκώς διεγερμένου τοπίου. Η αμφισβήτηση, η αντιπαράθεση απόψεων και θεωρήσεων, τα ερωτήματα και οι προβληματισμοί της ίδιας της γνώσης, η πάντα ρευστή σχέση της με το άγνωστο και με το μη γνώσιμο, τα προβλήματα και οι δυσκολίες που θέτουν η ζωή και η πραγματικότητα σε κάθε πτυχή του κόσμου και προπάντων οι στοχασμοί και οι πνευματικές αναζητήσεις του ανθρώπου είναι σταθερά σημεία πρόκλησης και παραγωγής νέας γνώσης. Αν σε αυτά τα στοιχεία προσθέσουμε και το γεγονός ότι σε όλο τον κόσμο υπάρχουν ειδικοί θεσμοί, υπάρχουν άπειρα ερευνητικά κέντρα και ινστιτούτα σε όλους τους τομείς του επιστητού, ακόμα και στους πιο απίθανα εξειδικευμένους τομείς, τότε αντιλαμβανόμαστε γιατί η ανανέωση της γνώσης γίνεται όλο και πιο ταχεία προϊόντος του χρόνου. Αν σε αυτό σημειώσουμε ακόμα και το γεγονός ότι όλα τα κράτη επιχειρούν να εισέλθουν στις «νέες εποχές της γνώσης και της πληροφορίας» με τον πιο συστηματικό τρόπο, σε σχέση με όλες τις προηγούμενες ιστορικές περιόδους, με έμφαση μάλιστα στην άμεση σύνδεση της έρευνας με το πεδίο εφαρμογής της μέσω της καινοτομίας, τότε μπορούμε να συμφωνήσουμε ότι η προαγωγή της γνώσης είναι μια από τις πρώτες πολιτικές και κοινωνικές προτεραιότητες.

Τα πράγματα δεν είναι όμως τόσο ευοίωνα όσον αφορά τον εκδημοκρατισμό της γνώσης. Οι περισσότεροι πολίτες διατηρούν τα μορφωτικά εφόδια που απέκτησαν κατά τη διάρκεια φοίτησής τους στους θεσμούς της εκπαίδευσης. Είναι αυτές οι μορφωτικές αποσκευές ικανές, για να μπορεί ο σύγχρονος πολίτης να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της ζωής του και να συμμετέχει ενεργά και αποτελεσματικά στην επαγγελματική του και στην κοινωνική του δραστηριότητα; Σίγουρα όχι. Ας πάρουμε ένα παράδειγμα της πιο γενικής για τη χώρα μας περίπτωσης, έναν πολίτη που τελείωσε την ανώτερη δευτεροβάθμια εκπαίδευση στις δεκαετίες 1970 και 1980. Σήμερα σαράντα και τριάντα χρόνια μετά, δεν μπορεί όχι μόνο να παρακολουθεί τις εξελίξεις στη γνώση, αλλά δεν μπορεί σε μεγάλο βαθμό να παρακολουθήσει ακόμη και τα εκπαιδευτικά ζητήματα των παιδιών του. Εξαιρούνται βέβαια τα γνωστικά αντικείμενα (ιστορία, αρχαία κλπ), τα οποία εκ της φύσεώς τους δεν υφίστανται σοβαρές αλλαγές.

Η σπουδαιότητα του εκδημοκρατισμού της γνώσης δεν είναι δευτερεύον ζήτημα. Συνδέεται με το τι κοινωνία και το τι άνθρωπο θέλουμε να δημιουργήσουμε, συνδέεται με τη μορφή της πολιτείας που επιδιώκουμε αλλά και με τη δυναμική της. Ας μην ξεχνάμε κάτι πολύ ουσιώδες. Στη αρχαία εποχή, η υπεροχή της Αθήνας και των ελληνικών πόλεων έναντι των ανατολικών αυτοκρατοριών οφειλόταν κυρίως στη διάχυση της γνώσης και στην ανάπτυξη μιας πολιτείας με «καθολική συμμετοχή» έναντι του κλειστού συστήματος της γνώσης του ιερατείου και της συγκεντρωτικής εξουσιαστικής δομής.

Ποια μπορεί να είναι η λύση σ’ αυτό το δύσκολο και πάντως πολύ σοβαρό κοινωνικό και μορφωτικό πρόβλημα; Ας εξετάσουμε μερικές αυτονόητες, ως ένα βαθμό, επιλογές. α) Κορωνίδα και βασική επιλογή για το προς το συζητούμενο θέμα μας είναι η αυτο-μόρφωση και αυτο – επιμόρφωση. Κανένας άλλος θεσμός ή πρόσωπο παρά η δική μας θέληση, ο δικός μας οίστρος, η δική μας αγωνία είναι το βασικά στοιχεία για την παρακολούθηση των επιστημονικών εξελίξεων. Εργαλεία: το βιβλίο και το διαδίκτυο· εδώ απαιτούνται χρήματα (όχι ιδιαίτερα πολλά) και δυνατότητα αξιολόγησης των ορθών επιλογών των πηγών.

Υπάρχουν βιβλία και διαδικτυακές πηγές που μπορούν με έναν ευσύνοπτο και κατανοητό τρόπο να δώσουν στον καθένα μας τις ερευνητικές αιχμές στις ανθρωπιστικές μελέτες, στην αστρονομία, στη βιοτεχνολογία, στη γενετική, στα πειράματα του CERN, στην πληροφορική κλπ. 2) Η παρακολούθηση σεμιναρίων, διαλέξεων και εκδηλώσεων που γίνονται από διάφορους πολιτιστικούς, εκπαιδευτικούς, πανεπιστημιακούς θεσμούς. Εδώ υπάρχει πρόβλημα στην περιφέρεια της χώρας και ιδιαίτερα στα αγροτικά και στα νησιώτικα μέρη μας. Σε κάθε περίπτωση, η ζωντανή παρουσίαση και επίσης η οπτικοακουστική τεχνολογία των διαλέξεων κλπ συνιστούν έναν σοβαρό παράγοντα καλύτερης και πληρέστερης τεκμηρίωσης. 3) Η ανάπτυξη του όλου πλέγματος της λεγόμενης δια βίου μάθησης. Εδώ υπάρχει ένα αντιφατικό στοιχείο: αφενός μεν υπάρχει δυνατότητα χρηματοδότησης από ευρωπαϊκά προγράμματα – πολύ βασικό σημείο για τη σημερινή δύσκολη κατάσταση – αφετέρου δε η θεσμοποίηση και η οργάνωση τέτοιων χρηματοδοτούμενων πρωτοβουλιών απαιτεί γνώση των προϋποθέσεων και οργανωτική ικανότητα. Και επειδή στη χώρα μας οι κατάλληλοι προς τη δια βίου μάθηση δημόσιοι και ιδιωτικοί φορείς (πλην εξαιρέσεων) είναι αρκετά αδρανείς και τυποποιημένοι, το φορτίο των ενεργειών πέφτει στους ώμους των πολιτών.

Ωστόσο, σε κάθε περιοχή μπορούν να υπάρξουν κινήσεις και οργανωτικά σχήματα για την επιμόρφωση των πολιτών επί των ζητημάτων που τους αφορούν. Κατά τη γνώμη μου, οι δυσκολίες δεν είναι ανυπέρβλητες. Η αποφασιστικότητα και η ζωηρή επιθυμία της πνευματικής καλλιέργειας είναι τα καθοριστικά στοιχεία. Κανένα «Μνημόνιο», καμιά οικονομική κρίση δεν μπορούν να οδηγήσουν έναν λαό σε «εθνική κατήφεια», σε ένα γενικευμένο cocooning, σε μια συλλογική παραίτηση από τις αξίες και τα προτάγματα της ζωής. Η ίδια η γνώση, μάλιστα, προσφέρει άπειρες δυνατότητες υπέρβασης κάθε κρίσης. Αρκεί να έχουμε άποψη για τη ζωή, αρκεί να διεκδικούμε το αυτεξούσιό μας σε κάθε στιγμή της ζωής μας.