Εκπαίδευση 08.05.2020 - 13:23

Η εκπαίδευση ως κινητήρια δύναμη της κοινωνικο-οικονομικής ανάπτυξης

Γράφει ο Μιχάλης Χλέτσος, καθηγητής του Πανεπιστημίου Πειραιώς

Οι κρίσεις - οικονομικές, κοινωνικές, υγειονομικές - επιφέρουν σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις στην ευημερία των πολιτών μειώνοντας το εισόδημά τους, διευρύνοντας τις οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες και καθιστώντας οξύτερα τα κοινωνικά προβλήματα με την αύξηση του αριθμού των ανέργων, των φτωχών και των κοινωνικά αποκλεισμένων. Οι κρίσεις για την κοινωνία αντιστοιχούν στα συμπτώματα που παρουσιάζει ο ανθρώπινος οργανισμός όταν νοσεί. Αναδεικνύουν ότι η οικονομία και η κοινωνία νοσούν και ότι θα πρέπει να αναζητηθούν λύσεις οι οποίες θα «θεραπεύσουν τη νόσο» και θα οδηγήσουν εκ νέου την οικονομία και την κοινωνία στο δρόμο προς την ευημερία. Κατά τη διάρκεια της κρίσης οι πλέον αδύναμοι καταστρέφονται και η επόμενη ημέρα αναδεικνύει νέους «παίχτες», νέους συσχετισμούς, νέα δεδομένα και νέες δυναμικές για τις οικονομίες και τις κοινωνίες.

Η εμπειρία της Ελλάδας, ειδικά με την οικονομική κρίση του 2008 – 2009 είναι ότι αναδείχθηκαν τα βασικά χαρακτηριστικά του μοντέλου ανάπτυξης που είχε, καθώς και οι παθογένειες και αδυναμίες του οικονομικού αλλά και του πολιτικού συστήματος. Η Ελλάδα μετά την κρίση και την εφαρμογή των μνημονίων είναι μία άλλη Ελλάδα που εμφανίζει σημαντικές αλλαγές στο χώρο των εργασιακών σχέσεων, στο χώρο της υγείας, της ασφάλισης, αλλά και της οικονομίας. Στην περίοδο 2010 – 2018 περιορίστηκαν οριζόντια οι δημόσιες δαπάνες, ακόμη και σε τομείς άμεσα σημαντικούς με τη ζωή του ανθρώπου όπως ο χώρος της υγείας. Η υγειονομική κρίση το 2020 ανέδειξε πόσο σοβαρές είναι οι ελλείψεις στο χώρο της υγείας και ποιες είναι ή θα μπορούσαν να είναι οι επιπτώσεις στη ζωή μας.

Τα μηνύματα που λάβαμε τόσο από την δημοσιονομική – οικονομική κρίση του 2010 όσο και από την τωρινή υγειονομική κρίση είναι κοινά και ξεκάθαρα. Απαιτείται διαφορετικού τύπου αντιμετώπιση των σοβαρών προβλημάτων, απαιτείται εκ νέου οριοθέτηση του οικονομικού και κοινωνικού μας μοντέλου. Σ’ ένα τέτοιο πλαίσιο ο ρόλος της εκπαίδευσης καθίσταται ιδιαίτερα σημαντικός.

Ανέκαθεν ο ρόλος της εκπαίδευσης ήταν ιδιαίτερα σημαντικός στην οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη. Στις σημερινές κοινωνίες η γνώση αποτελεί το βασικό παράγοντα δημιουργίας πλούτου και ανάπτυξης και γι αυτό χαρακτηρίζονται ως κοινωνίες της γνώσης. Η εκπαίδευση είναι η πύλη εισόδου στη διαδικασία κατάκτησης της γνώσης. Το σύνολο των γνώσεων και των δεξιοτήτων που το άτομο διαθέτει αποτελεί στην ουσία το ανθρώπινο κεφάλαιό του. Οι γνώσεις και οι δεξιότητες συνδέονται άμεσα με την εξέλιξη της τεχνολογίας. Η σχέση μεταξύ εκπαίδευσης και οικονομικής ανάπτυξης είναι αμφίδρομη. Η οικονομική ανάπτυξη αλλά και το μοντέλο ανάπτυξης εξαρτώνται από την ποσότητα και την ποιότητα της εκπαίδευσης. Όσο περισσότερο αυξάνεται το εθνικό εισόδημα, τόσο περισσότερα χρήματα μπορούν να διατεθούν στο χώρο της εκπαίδευσης.

Είναι γεγονός ότι σε περιόδους οικονομικής κρίσης και μεγάλης ανεργίας τα άτομα αναζητούν ένα καλύτερο μέλλον μέσω της εκπαίδευσης. Με βάση τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ ο αριθμός των ατόμων κατόχων μεταπτυχιακού τίτλου αυξήθηκε σημαντικά τα τελευταία χρόνια της κρίσης. Το 1988 οι κάτοχοι μεταπτυχιακού τίτλου αποτελούσαν το 0,3% του συνόλου του πληθυσμού ηλικίας 15 ετών και άνω. Το ποσοστό αυτό διαμορφώνεται σε 0,3% το 1998, σε 1,2% το 2008 και σε 3% το 2018. Το ποσοστό των πτυχιούχων ΑΕΙ/ΤΕΙ στο πληθυσμό 15 ετών και άνω αυξάνεται από 7,3% το 1988 σε 11,9% το 1998, σε 16,3% το 2008 και σε 20,5% το 2018. Συγκρίνοντας τον αριθμό των κατόχων μεταπτυχιακού και διδακτορικού τίτλου στην Ελλάδα ως προς το αντίστοιχο σύνολο των χωρών της ΕΕ.28, παρατηρούμε ότι αυξάνεται από 1,86% το 2013, σε 2,40% το 2017. Σύμφωνα με τα στοιχεία του ΟΟΣΑ, η δημόσια δαπάνη, ως ποσοστό του ΑΕΠ, στην Ελλάδα είναι σχετικά χαμηλή. Ανέρχεται σε 3,4% του ΑΕΠ το 2015/16 όταν την αντίστοιχη περίοδο το ποσοστό αυτό είναι 4,5% για τη Γαλλία, 5% για τη Σουηδία, 5,6% για τη Φιλανδία και 6,3% για τη Νορβηγία.

Η αύξηση της ζήτησης για εκπαίδευση από την πλευρά των ατόμων αναδεικνύει την επιθυμία των ατόμων να αποκτήσουν νέες γνώσεις και δεξιότητες για να καταστούν ανταγωνιστικότεροι στην αγορά εργασίας με απώτερο σκοπό να βρουν ευκολότερα εργασία, υψηλότερο μισθό και καλύτερες εργασιακές συνθήκες και γρηγορότερη επαγγελματική εξέλιξη. Είναι γεγονός ότι το επίπεδο εκπαίδευσης συνδέεται θετικά με την απόδοση του εργαζόμενου και κατ’ επέκταση με την αύξηση του εθνικού εισοδήματος. Ως εκ τούτου όσο περισσότερο τα άτομα αναζητούν να βελτιώσουν τις γνώσεις τους και τις δεξιότητές τους πέρα του ατομικού οφέλους που έχουν, παράγεται όφελος και για όλη την κοινωνία στο βαθμό που αυξάνεται το εθνικό εισόδημα.

Η ανάγκη για εκπαίδευση προκύπτει όχι μόνο από την επιθυμία των ατόμων να βελτιώσουν τα προσόντα που διαθέτουν και τη θέση τους στην αγορά εργασίας, αλλά κυρίως λόγω των σημαντικών τεχνολογικών μεταβολών που έχουν επηρεάσει την παραγωγική διαδικασία.

Παρόλο που η εκπαίδευση αναμφίβολα επηρεάζει θετικά την οικονομική ευημερία των ατόμων και της κοινωνίας, εντούτοις μπορεί να οδηγήσει στη διεύρυνση των οικονομικών και κοινωνικών ανισοτήτων και του κοινωνικού αποκλεισμού. Ο τρόπος πρόσβασης των ατόμων στο σύστημα της εκπαίδευσης μπορεί όχι μόνο να αναπαράγει τις υπάρχουσες ανισότητες, αλλά και να τις διευρύνει. Η εκπαίδευση δημιουργεί ίσες ευκαιρίες για όλους εντάσσονται στο σύστημα εκπαίδευσης. Ως εκ τούτου το σημαντικότερο για τη δημιουργία ευκαιριών και για την άρση των ανισοτήτων είναι οι δυνατότητες πρόσβασης των ατόμων στην εκπαίδευση. Όσοι οι δυνατότητες πρόσβασης εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τις οικονομικές δυνατότητες των ατόμων και των οικογενειών τους, τόσο θα αυξάνονται οι πιθανότητες διεύρυνσης των ανισοτήτων.

Δεδομένης της έλλειψης εναλλακτικών μέσων υποστήριξης των ατόμων που θέλουν να συνεχίσουν την εκπαίδευσής τους, η στήριξή τους από το κράτος, που είναι το μόνο αρμόδιο για να ασκεί κοινωνική πολιτική, καθίσταται όχι μόνο επιθυμητή αλλά και απόλυτα αναγκαία. Η αύξηση των δαπανών για την εκπαίδευση αποτελεί μονόδρομο για οποιαδήποτε κυβέρνηση που επιθυμεί να αλλάξει το κοινωνικο-οικονομικό μοντέλο της χώρας προσαρμοζόμενη στις τωρινές ανάγκες και στις προκλήσεις του μέλλοντος. Η οικονομική κρίση του 2008 – 2009 και η υγειονομική κρίση του 2020 ανέδειξαν τα κακώς κείμενα του παρελθόντος και τη δυναμική του μέλλοντος. Η συζήτηση για την επόμενη ημέρα δεν μπορεί να αφήσει απ’ έξω το ρόλο του εκπαιδευτικού συστήματος στη δημιουργία ενός νέου οικονομικού και κοινωνικού μοντέλου.

*Μιχάλης Χλέτσος
Καθηγητής Πανεπιστημίου Πειραιώς
Διευθυντής του ΠΜΣ «Οικονομική της Εκπαίδευσης και Διαχείριση Εκπαιδευτικών Μονάδων»