Κοινωνία 24.03.2018 - 13:52

Η ταινία του μήνα: Annihilation

Μια προδικασμένη αποτυχία (;)

Μετά και το πέρας της «Οσκαρικής» περιόδου, οι ελληνικές αίθουσες βομβαρδίζονται από ένα ντεμαράζ ταινιών (~8 την εβδομάδα!) χωρίς, ομολογουμένως, πολλές ιδιαίτερα αξιόλογες προτάσεις. Ξεχωρίζει φυσικά η γυναικεία κυριαρχία στα πιο εμπορικά φιλμ και μάλιστα σε κινηματογραφικά είδη όπου συνήθως έχουν λιγότερο αβανταδόρικούς ρόλους (βλ. και παλιότερό μας άρθρο), αυτά της δράσης και κατασκοπείας: Ο λόγος για το Red Sparrow και το reboot του Tomb Rider, με τις Jennifer Lawrence και Alicia Vikander στους αντίστοιχους ρόλους. Η πιο ενδιαφέρουσα ωστόσο ταινία της περιόδου δεν κυκλοφορεί στις ελληνικές αίθουσες: Για την ακρίβεια, σε μια περίεργη επιλογή των παραγωγών της, ο «Αφανισμός» του Alex Garland κυκλοφόρησε σε ΗΠΑ, Καναδά και Κίνα και για όλο τον υπόλοιπο κόσμο διοχετεύτηκε μέσω του Netflix (η οποία συνδρομητική πλατφόρμα έχει αρχίσει να αγκαλιάζεται και από το ελληνικό κοινό, διπλασιάζοντας για φέτος τους χρήστες της σε περίπου 65 χιλιάδες).

Το περίεργο με αυτήν την υπόθεση είναι ότι, συνήθως, οι straight-to-DVD ή straight-to-TV ταινίες είναι προδικασμένες αποτυχίες. Πράγματι, ο επίσημος λόγος για την μη παγκόσμια διανομή του Αφανισμού ήταν το αρνητικό κλίμα από τις δοκιμαστικές προβολές και η γενική εκτίμηση της Paramount ότι θα αποτύχει. Από την άλλη βέβαια, το Netflix δεν είναι ούτε DVD ούτε γενικώς και αορίστως τηλεόραση, καθώς έχει και αρκετές ολόδικές του παραγωγές υψηλής ποιότητας. Το μυστήριο όμως παραμένει: Ο Alex Garland, που πριν τον Αφανισμό μας είχε δώσει το εξαιρετικό Ex-Machina και η πένα του έχει γράψει μερικά σημαντικά έργα (Sunshine, 28 days later), είναι ένας ανερχόμενος και πολλά υποσχόμενος δημιουργός. Το cast της ταινίας είναι all-star, με επικεφαλής την Natalie Portman αλλά και τον Oscar Isaac. Η ταινία βασίζεται σε ένα πετυχημένο βιβλίο επιστημονικής φαντασίας του Jeff VanderMeer και από τις πρώτες της ακόμα κριτικές συσχετιζόταν με αριστουργήματα όπως το Stalker και το Solaris του Tarkovsky. Πως θα μπορούσε ο συνδυασμός όλων των παραπάνω να οδηγήσουν σε μια εμπορική αποτυχία;

Ένας προφανής λόγος φυσικά, έχει να κάνει με το είδος της ταινίας. Η επιστημονική φαντασία, παρά την εμπορική ώθηση που έφεραν ταινίες όπως το Matrix ή πιο πρόσφατα το Interstellar και παρά το γεγονός ότι έχει προσελκύσει καλλιτεχνικά κορυφαίους δημιουργούς, παραμένει ένα κινηματογραφικό «υποείδος» που και κοστίζει και είναι συνήθως αρκετά πιο «εγκεφαλικό» για αυτό που οι εταιρείες παραγωγής σταθμίζουν ως «μαζικό κοινό». Οι φήμες θέλουν την Paramount να ζήτησε ένα απλοποιημένο re-edit της ταινίας, με πιο σαφές φινάλε και λιγότερα ερωτήματα: Ο Garland αρνήθηκε, οι συμπαραγωγοί ταχθήκαν μαζί του και το Netflix εμφανίστηκε ως συμβιβαστική λύση. Μια εβδομάδα περίπου μετά την παγκόσμια πρεμιέρα της ταινίας ωστόσο, το συνδρομητικό Netflix μοιάζει ο βασικός κερδισμένος της υπόθεσης.

Βρίσκοντας την καρδιά της επιστημονικής φαντασίας

Η ιστορία του «Αφανισμού» ξεκινάει με την Lena (Natalie Portman) που πενθεί την απώλεια του εξαφανισμένου άντρα της (Oscar Isaac), που δεν επέστρεψε ποτέ από μια απόρρητη αποστολή. Ένα βράδυ, ο άντρας της επιστρέφει απροειδοποίητα, μόνο για να καταρρεύσει από άγνωστη αιτία. Μαζί με την Lena μεταφέρονται σε μια απόρρητη στρατιωτική βάση, όπου αποκαλύπτεται ο χαρακτήρας της αποστολής του: Μια παραθαλάσσια και συνεχώς επεκτεινόμενη περιοχή βρίσκεται υπό το παράδοξο καθεστώς ενός «λαμπυρίσματος» (shimmering), σε ένα πρωτόγνωρο και αδιευκρίνιστο φυσικό (; ) φαινόμενο που έχει οδηγήσει δεκάδες αποστολές έρευνας να μην επιστρέφουν ποτέ πίσω. Χωρίς πολλές περιστροφές, η Lena ακολουθεί μια καινούρια αποστολή αποτελούμενη μονάχα από γυναίκες με στόχο να βρουν απαντήσεις, περνώντας την παράδοξη «μεμβράνη» που περικλείει την περιοχή.

Οι «απεικονίσεις του μέλλοντος» που συνήθως αποτελούν το αφηγηματικό υλικό της επιστημονικής φαντασίας χαρακτηρίζονται συνήθως από διαστημόπλοια, αχαρτογράφητες γειτονιές του σύμπαντος, εξωγήινους πολιτισμούς και μια αβέβαιη μονομαχία του ανθρώπου με την τεχνολογία. Στον «Αφανισμό» του Garland από την άλλη, η ιστορία είναι στέρεα τοποθετημένη στην Γη, και μάλιστα σε μια Γη του «παρόντος» ‧ αυτό όμως ουδόλως εμποδίζει την ταινία να επικοινωνήσει με τις κορυφαίες στιγμές της επιστημονικής φαντασίας, εκεί δηλαδή που τα ερωτήματα επιστρέφουν από το διάστημα και στροβιλίζονται γύρω από την ανθρώπινη κατάσταση και τον ρόλο της ύπαρξης στο μεγάλο κοσμικό αίνιγμα. Ο Garland χρησιμοποιεί το βιβλίο του VanderMeer για να κατασκευάσει έναν κόσμο ανοίκειο και ακατανόητο, να χτίσει μια ταινία πάνω σε μια εικαστική και αισθητική παραίσθηση και να την οδηγήσει σε μια κορύφωση αγνού υπαρξιακού φόβου.

Εντός του «λαμπυρίσματος» ο κόσμος δεν είναι γήινος ούτε εξωγήινος. Είναι κάτι άλλο, ολοκαίνουριο, κάτι που σπάει τους πιο θεμελιακούς «κανόνες» της βιοποικιλότητας αλλά και του τι θα μπορούσε να αποκαλείται «άνθρωπος». Οι ηρωίδες, τα μέλη της αποστολής, χάνουν βήμα το βήμα κάθε πιθανό στήριγμα: Την εμπιστοσύνη τους στην ηγεσία. Την εμπιστοσύνη τους στην ομάδα τους. Την εμπιστοσύνη τους στην αποστολή. Στο τέλος, την εμπιστοσύνη τους στο ίδιο τους το σώμα.

Σε όλη αυτήν την πορεία διάλυσης κάθε εμπιστοσύνης (και πίστης) σε αυτά που θα έπρεπε να είναι δεδομένα, μικρά θραύσματα της προσωπικότητάς τους αναδύονται προσφέροντας υλικό για αρκετές αλληγορίες: Η κατάρρευση του σώματος από τον καρκίνο (που είναι ένα light motif του έργου από την αρχή), η κατάρρευση του πνεύματος από την απώλεια, η κατάρρευση του εαυτού από την ενοχή και η κατάρρευση της λογικής από το φόβο. Ενώ ο τίτλος προαναγγέλει την εχθρότητα του συμβάντος (αφανισμός), το ταξίδι των ηρωίδων μέχρι την «καρδιά» του φαινομένου είναι μια ιστορία αυτοκαταστροφής. Λίγο πριν το εκπληκτικό φινάλε η Lena αναθεωρεί, φτάνοντας σε μια ουσιώδη επίγνωση: Αυτό που συμβαίνει είναι ανασύνθεση και δημιουργία κάτι εντελώς καινούριου, μακριά από τα απλουστευτικά σχήματα της «καταστροφής» ή του «αφανισμού». Το κοσμικό μυστήριο, με άλλα λόγια, δεν είναι ούτε εχθρικό ούτε φιλικό. Το σύμπαν καταστρέφει και δημιουργεί σε μια σύμφυση εννοιών ανάλογη της σύμφυσης του DNA του ζωικού και φυτικού κόσμου που προκαλεί στην περιοχή του Southern Reach. Σε αυτό το πλαίσιο της συμπαντικής δημιουργίας, το ανθρώπινο «είναι» αποτελεί μια (ταπεινωτικά για τον ανθρώπινο σολιψισμό) μάλλον αδιάφορη παράμετρο.

Δεν υπάρχει «τέλος»

Ίσως είναι αρκετές οι ταινίες του είδους που ξεκινούν με στήριγμα μια ευφάνταστη και πρωτότυπη ιδέα, αδυνατώντας ωστόσο να περάσουν τον πήχη της ίδιας τους της φιλοδοξίας. Στον «Αφανισμό» του Garland ισχύει μάλλον η αντίστροφη πορεία: Η ταινία ξεκινάει νωχελικά, ίσως και λίγο αδιάφορα, και «χτίζεται» όσο προχωράει, καταλήγοντας σε ένα πραγματικά εντυπωσιακό φινάλε και σε μια αξέχαστη σύνθεση μουσικής, εικόνας, νοημάτων και ατμόσφαιρας. Η Lena, έχοντας χάσει κάθε στήριγμα (στις αισθήσεις, στο σώμα της ή ακόμα και στην σημασία της ύπαρξής της) βυθίζεται στην καλειδοσκοπική και υπνωτική «μήτρα» της μετάλλαξης και η αναγέννησή της ξεκινά: Στο τέλος ωστόσο δεν προκύπτει το «κοσμικό παιδί» του Kubrick, η «αγάπη» του Nolan αποδομείται αντί να εξυψώνεται ως συμπαντική δύναμη και ο άνθρωπος, όπως και στην «ζώνη» του Tarkovsky, αδυνατεί να κατανοήσει και να συλλάβει την νέα πραγματικότητα. Είναι αναγκασμένη να παραμείνει στα εντελώς ανθρώπινα, απλουστευτικά της σχήματα: Για να μην καταστραφεί, πρέπει να καταστρέψει. Ή τουλάχιστον έτσι αφηγείται την ιστορία της.

Σε αυτήν την έξοχη κινηματογραφική εμπειρία φυσικά υπάρχουν αρκετές ατέλειες, και αυτές δεν αφορούν μονάχα το κάπως επιτηδευμένα a-la Twilight Zone αμφίσημο επίλογο. Όμως αποτελεί ένα υπόδειγμα χτισίματος ατμόσφαιρας, εξαιρετικής χρήσης οπτικών και ακουστικών ερεθισμάτων, καλά υπολογισμένης δράσης και ανάπτυξης μιας πρωτότυπης ιστορίας. Η άδικη στέρηση της μεγάλης οθόνης πιθανώς να λειτουργήσει υπέρ της εκτίμησης για την ταινία αλλά όχι άδικα: Ο «Αφανισμός» καταφέρνει να σταθεί ισάξια δίπλα στα καλύτερα δείγματα της πρόσφατης σοδειάς του sci-fi (βλ. Arrival) και να αναμετρηθεί με φιλοσοφικά και ηθικά ερωτήματα που λίγες ταινίες έχουν την δύναμη να κάνουν.