Κοινωνία 22.11.2017 - 10:43

Το «Σπίτι του κοριτσιού»

Μια τεχνική σχολή για γυναίκες στην Αθήνα του Μεσοπολέμου

Το κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο

Στη χώρα μας, το φθινόπωρο του 1922 σηματοδοτήθηκε από τη Μικρασιατική Καταστροφή, που ήταν μια από τις πιο οδυνηρές στιγμές του Ελληνισμού και επέφερε πλήθος κοινωνικών, πολιτικών, οικονομικών και σχετιζόμενων με το προσφυγικό ζήτημα προβλημάτων. Η Ελλάδα, μια χώρα 5.000.000 κατοίκων, διχασμένη πολιτικά, με μια οικονομία κατά βάση αγροτική και αποσταθεροποιημένη από τους μακροχρόνιους πολέμους, δέχτηκε πάνω από 1.200.000 πρόσφυγες. Οι περισσότεροι από αυτούς, έφθαναν στα ελληνικά εδάφη άποροι και εξαθλιωμένοι, αποστερημένοι από κάθε περιουσιακό στοιχείο. Για την προσωρινή υποδοχή και στέγασή τους, η κυβέρνηση άνοιξε τα δημόσια κτίρια, τα σχολεία, τις εκκλησίες, τα θέατρα, τις αποθήκες και επέβαλε μέτρα επίταξης κατοικιών. Στο διάστημα 1922-1923 το ελληνικό κράτος διέθεσε περίπου 1,7 εκατομμύρια αγγλικές στερλίνες από τον κρατικό προϋπολογισμό για την περίθαλψη και την πρώτη εγκατάστασή τους, ενώ τον Φεβρουάριο του 1923 ζητήθηκε η συνδρομή της Κοινωνίας των Εθνών για την αποκατάστασή τους[1].

Τα γεγονότα αυτά δεν άφησαν ασυγκίνητες τις Ελληνίδες οι οποίες βοήθησαν με πολλούς τρόπους ώστε να καλυφθούν οι άμεσες ανάγκες μεγάλου αριθμού προσφύγων. Τα γυναικεία σωματεία («Λύκειο των Ελληνίδων», «Πατριωτικόν Ίδρυμα», «Εθνικό Συμβούλιο των Ελληνίδων», «Σύνδεσμος για τα δικαιώματα της γυναίκας», «Διεθνής Σύνδεσμος Γυναικών» κ.ά.) την περίοδο αυτή επικέντρωσαν τη δράση τους στην ηθική και υλική υποστήριξη των προσφύγων, την εποπτεία καταυλισμών, την προσπάθεια να εξασφαλίσουν ασφαλές περιβάλλον διαβίωσης στις φτωχές προσφυγοπούλες και να τις εφοδιάσουν με μια τέχνη που θα τους επέτρεπε να ενταχτούν στην αγορά εργασίας και να γίνουν αυτοσυντήρητες[2].

Έτσι, αυτή την εποχή ιδρύθηκαν και λειτούργησαν πολλά δημόσια και ιδιωτικά ορφανοτροφεία, οικοτροφεία, επαγγελματικές σχολές και βιοτεχνικά εργαστήρια για γυναίκες, τα οποία παρείχαν δωρεάν στοιχειώδη εκπαίδευση (μαθήματα ανάγνωσης, γραφής, στοιχειώδους αριθμητικής, οικοκυρικών και υγιεινής) και επαγγελματική μόρφωση πάνω στις «γυναικείες τέχνες» (κοπτική, ραπτική, πλέξιμο, κέντημα, ύφανση κ.ά). Σύμφωνα με την σοσιαλίστρια και φεμινίστρια Αθηνά Γαϊτάνου-Γιαννιού, η ίδρυση επαγγελματικών σχολών και η παροχή τεχνικών γνώσεων στις άπορες γυναίκες πρόσφυγες ήταν σημαντικότερη από τη φιλανθρωπία γιατί θα οδηγούσε στην επαγγελματική αποκατάσταση, την οικονομική ανεξαρτησία και την βελτίωση της θέσης τους στην κοινωνία. Θεωρούσε ότι η έλλειψη στοιχειωδών γνώσεων και επαγγελματικής εκπαίδευσης καταδίκαζαν τη γυναίκα να βρίσκεται «στο κατώτερο επαγγελματικό σκαλί, να είναι εκμεταλλεύσιμο υλικό ευκολοαγόραστο και βαρύ εμπόδιο στον γυναικείο αγώνα». Πρότεινε λοιπόν την εκπαίδευση αντί της ελεημοσύνης και στα άρθρα της στον ημερήσιο αθηναϊκό τύπο τόνιζε: «Το καλό που θα κάνουν [οι επαγγελματικές σχολές] είναι απείρως μεγαλύτερο και σταθερώτερο από τα λίγα ρούχα ή τα λίγα χρήματα που θα τους μοιράζονταν από φιλανθρωπία δύο φορές το χρόνο»[3].

Η ίδρυση και λειτουργία του «Σπιτιού του κοριτσιού»

Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται και η ίδρυση από τον «Διεθνή Σύνδεσμο Γυναικών»[4], ενός οικοτροφείου, το 1923, για την περίθαλψη κοριτσιών προσφύγων, το οποίο ονομάστηκε «Σπίτι του κοριτσιού». Αρχικά στεγάστηκε σε χώρους της Βουλής των Ελλήνων (Παλαιά Ανάκτορα) και αργότερα σε οίκημα της οδού Νάξου 56, στην Κυψέλη. Στο οικοτροφείο αυτό στεγάζονταν δωρεάν, τρέφονταν, ενδύονταν και σπούδαζαν γράμματα και τέχνες 150 νεαρές προσφυγοπούλες. Αργότερα έγιναν δεκτά και κορίτσια από την ελληνική επαρχία που στερούνταν το κατάλληλο οικογενειακό περιβάλλον για διάφορες αιτίες (ορφάνια, έλλειψη οικονομικών πόρων, λόγοι υγείας γονέων κ.ά.). Σκοπός του ιδρύματος ήταν τα κορίτσια αυτά να ζήσουν σε ασφαλές και φιλικό περιβάλλον, να μορφωθούν και να αποκτήσουν επαγγελματικά εφόδια, ώστε μελλοντικά να εξασφαλίζουν τα απαραίτητα προς το ζην με την προσωπική τους εργασία[5].

Το ίδρυμα προσέφερε πενταετή εκπαίδευση που περιελάμβανε εκτός από τα μαθήματα γενικής παιδείας και μαθήματα υφαντικής, κεντητικής, κεραμικής, ζωγραφικής, μεταλλουργικής και λαογραφίας. Διέθετε οργανωμένο εργαστήριο υφαντικής με διευθύντρια τη λαογράφο Αγγελική Χατζημιχάλη, η οποία φρόντισε να το εξοπλίσει με αργαλειούς που έφερε από τη Χαλκιδική. «Ψυχή» του ιδρύματος ήταν η διευθύντριά του Αθηνά Γαϊτάνου-Γιαννιού που εργαζόταν με σύστημα και αφοσίωση για τη συντήρηση και λειτουργία του. Μαζί με την Αγγελική Χατζημιχάλη κατέβαλαν μεγάλες προσπάθειες για να ενημερώσουν και να ευαισθητοποιήσουν την αθηναϊκή κοινή γνώμη για το σημαντικό ανθρωπιστικό έργο που παραγόταν στο οικοτροφείο και να ζητήσουν βοήθεια από φιλάνθρωπους δωρητές για την κάλυψη των αναγκών λειτουργίας του. Για την επίτευξη αυτού του σκοπού οργάνωναν εκθέσεις, στις οποίες πωλούνταν εργόχειρα και κεντήματα των κοριτσιών, έκαναν εράνους, φιλανθρωπικούς χορούς και διαλέξεις, στις οποίες πρόβαλαν το έργο του.

Το 1928 το Δ.Σ. του «Διεθνούς Συνδέσμου Γυναικών» απηύθυνε έκκληση στην ελληνική κοινωνία για την οικονομική στήριξη του ιδρύματος και έκανε έναν απολογισμό, αναφέροντας ότι το «Σπίτι του κοριτσιού», στα πέντε χρόνια λειτουργίας του, υποστήριξε περί τις 70 φτωχές οικογένειες και προστάτευσε και μόρφωσε περίπου 400 κορίτσια ηλικίας 14-24 ετών. Παράλληλα, φρόντισε για την επαγγελματική αποκατάσταση και την κοινωνική τους ένταξη. Η Αθηνά Γαϊτάνου-Γιαννιού διηύθυνε αφιλοκερδώς το ίδρυμα και φρόντιζε για την ψυχοκοινωνική υποστήριξη των κοριτσιών μέχρι το 1937, που παραιτήθηκε γιατί αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα υγείας[6].

Το 1938 τη διεύθυνση του ιδρύματος ανέλαβε η Αγγελική Χατζημιχάλη, η οποία το μετέτρεψε σε Οικοκυρική Βιοτεχνική Επαγγελματική Σχολή με την ονομασία «Το Ελληνικό σπίτι». Εκτός από τα μαθήματα γενικής παιδείας που διδάσκονταν σε όλα τα ελληνικά σχολεία, στη Σχολή διδάσκονταν και υφαντική, κεραμική, ζωγραφική, ασημουργία, βιβλιοδετική, μεταλλοτεχνία και λαογραφία. Οι απόφοιτες της Σχολής διορίζονταν στην εκπαίδευση σαν δασκάλες χειροτεχνίας ή έβρισκαν δουλειά σε διάφορα βιοτεχνικά εργαστήρια. Η Σχολή απέκτησε σύντομα μεγάλη φήμη στην Ελλάδα και το εξωτερικό, που την διατήρησε για πολλά χρόνια χάρη στην παρουσία, την αφοσίωση και το πάθος της διευθύντριάς της Α. Χατζημιχάλη. Όμως, μετά τον θάνατό της το 1965, δεν μπόρεσε να συνεχίσει για μεγάλο διάστημα τη λειτουργία της[7].

Σήμερα το κτήριο της Σχολής υπάρχει ακόμα στην Κυψέλη, αλλά φαίνεται να μην χρησιμοποιείται, αν και στην εξώθυρά του είναι ακόμα αναρτημένη η πινακίδα "Ο.Β.Ε.Σ. ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΠΙΤΙ" με το όνομα της ιδρύτριας και τη χρονολογία ίδρυσής του.

[1] Έλσα Κοντογιώργη, «Η αποκατάσταση 1922-1930», στο Β. Παναγιωτόπουλος (Επιμ.), Ιστορία του Νέου ελληνισμού 1770-2000, τόμ. 7ος, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σσ. 101-103.

[2] Μπακαλάκη, Α., & Ελεγμίτου, Ε., Η εκπαίδευση «εις τα του οίκου» και τα γυναικεία καθήκοντα. Από την ίδρυση του ελληνικού κράτους έως την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1929, εκδ. Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας, Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, Αθήνα 1987, σσ. 199-200.

[3] Γαϊτάνου-Γιαννιού, Α., «Από τον ημερήσιο τύπο. Η επαγγελματική μόρφωση της γυναίκας», Ελληνίς, 1 (1925), σσ. 15-17.

[4] Ιδρύθηκε το 1921 από την Αθηνά Γαϊτάνου–Γιαννιού, την Αγγελική Χατζημιχάλη, την Ελένη Σιφναίου και τη Σωτηρία Αλιμπέρτη. Γραμματέας του Συνδέσμου έγινε η Αθηνά Γαϊτάνου-Γιαννιού, που ήταν δασκάλα από την Κωνσταντινούπολη, ένθερμη δημοτικίστρια και φεμινίστρια και σύντροφος του σοσιαλιστή Νικόλαου Γιαννιού. Αυδή-Καλκάνη, I., Μια αντάρτισσα της Πόλης στην ταραγμένη Αθήνα. Αθηνά Γαϊτάνου-Γιαννιού (1880-1952), εκδ. ΕΛΙΑ, Αθήνα 1997, σ. 68.

[5] Στο ίδιο, σ. 71.

[6] Στο ίδιο, σ. 72.

[7] Ολυμπίτου, Ε., «Αγγελική Χατζημιχάλη: Με πάθος για την τέχνη, με πίστη ακατάλυτη για την Ελλάδα», Τα Νέα, 19/10/1999. Ανακτήθηκε από τον διαδικτυακό τόπο http://www.tanea.gr/news/greece/article/4093969/?iid=2, στις 19/11/2017.