Εκπαίδευση 01.06.2020 - 10:35

Μοναχικότητα ή Κοινωνικότητα;

Ηλίας Γιαννακόπουλος

Ένα άτομο, όμως, που ζει μόνο για τους άλλους βλάπτει τον εαυτό του και αδυνατεί να ολοκληρωθεί

α. «Ότι ο άνθρωπος φύσει πολιτικόν ζώον», (Αριστοτέλης).

β. «Ει γαρ έφυσαν με οι άνθρωποι αδύνατοι καθ ένα ζην», («Ανώνυμος», Ιαμβλίχου).

Ο κορωνοϊός εκτός από το θάνατο πολλών συνανθρώπων μας συνοδεύτηκε κι από «παράπλευρες συνέπειες» όπως: οικονομική κρίση, ανεργία και περιορισμό κάποιων ελευθεριών και δικαιωμάτων. Η απαγόρευση της κίνησης και ο εγκλεισμός στον ιδιωτικό μας χώρο «Μένουμε σπίτι» πέραν των άλλων συζητήσεων που προκάλεσε έφερε στην επιφάνεια κι ένα παλιό θέμα που απασχόλησε και απασχολεί ακόμη τους ανθρωπολόγους και τους κοινωνιολόγους. Είναι ο άνθρωπος από τη φύση του «μοναχικός» ή αντίθετα είναι μία εκ φύσεως «κοινωνική ύπαρξη»;

Μοναχικότητα και Κοινωνικότητα

Η πολυπλοκότητα του θέματος προκάλεσε ένα πλέγμα αντιτιθέμενων θέσεων με υποστηρικτές και για τις δύο απόψεις.

«Ο άνθρωπος είναι μια μοναχική ύπαρξη και ταυτόχρονα μια κοινωνική ύπαρξη. Σαν μοναχικό ον προσπαθεί να προστατευθεί και μάλιστα από εκείνους που βρίσκονται πολύ κοντά του, να ικανοποιήσει τις προσωπικές του επιθυμίες και να αναπτύξει τις έμφυτες ικανότητές του. Σαν κοινωνικό ον, επιζητά να αποκτήσει την αναγνώριση και την συμπάθεια των συνανθρώπων του, να μοιράζεται τις χαρές τους, να απαλύνει τις λύπες τους και να βελτιώνει τις συνθήκες ζωής τους. Η ύπαρξη και μόνο αυτών των ποικίλων, συχνά αλληλοσυγκρουόμενων προσπαθειών, αποδεικνύει την ιδιαιτερότητα του χαρακτήρα του ανθρώπου και οι ειδικοί συνδυασμοί του καθορίζουν τον βαθμό στον οποίο ένα άτομο μπορεί να επιτύχει μια εσωτερική ισορροπία και να συνεισφέρει στην ευημερία της κοινωνίας».

Η παραπάνω θέση του Αϊνστάιν αναδεικνύει με έμφαση το διφυές της ανθρώπινης ύπαρξης. Η ικανότητά του ανθρώπου να εναρμονίσει τα δύο αυτά στοιχεία (μοναχικότητα & κοινωνικότητα) προσδιορίζει καταλυτικά και την προσπάθειά του να πετύχει την πολυπόθητη εσωτερική ισορροπία.

Το άτομο από τη φύση του είναι ένα εγωκεντρικό και μοναχικό ον. Από την άλλη, όμως, σπρώχνεται από την έμφυτη κοινωνικότητά του να συνυπάρξει με τους άλλους ανθρώπους. Οι δύο αυτές αντίρροπες δυνάμεις δεν διχάζουν υποχρεωτικά την ανθρώπινη ύπαρξη αλλά αποτελούν τους αναγκαίους όρους για την επιβίωση και ολοκλήρωσή της. Αντίθετα, το άτομο που κατορθώνει να ισορροπήσει πάνω στις δύο αυτές αντικρουόμενες δυνάμεις και να τις συνθέσει με επιτυχή τρόπο, εξασφαλίζει την ποθητή ψυχολογική ισορροπία που αποτελεί και τον αναγκαίο όρο για την ευτυχία του.

Αποφεύγει, δηλαδή, το άτομο τις εσωτερικές συγκρούσεις, νιώθει σίγουρο για τον εαυτό του και ικανό να προσφέρει στο κοινωνικό σύνολο. Κανείς δεν μπορεί να φανεί χρήσιμος για τους άλλους και δημιουργικός αν πρώτα δεν διακατέχεται από μια θετική εικόνα για τον εαυτό του. Οι δυστυχισμένοι είναι παθητικοί τόσο για τον εαυτό τους όσο και για το κοινωνικό σώμα. Ένα άτομο, όμως, που ζει μόνο για τον εαυτό του είναι ένα αντικοινωνικό ον κι αυτό του στερεί τη χαρά της κοινωνικής αναγνώρισης.

Ένα άτομο, όμως, που ζει μόνο για τους άλλους βλάπτει τον εαυτό του και αδυνατεί να ολοκληρωθεί. Επομένως ευτυχισμένος και κοινωνικά χρήσιμος είναι μόνο εκείνος που συνενώνει με επιτυχία τις δύο πτυχές της ύπαρξής του (μοναχικότητα & κοινωνικότητα).

Οι υπέρμαχοι της κοινωνικότητας

«Η κόλαση είναι οι άλλοι» (Σαρτρ)

Για τους υπέρμαχους της μοναχικής φύσης του ανθρώπου η κοινωνία, οι νόμοι και η ηθική αντιτίθενται στην ανάπτυξη και ελευθερία του ατόμου. Κι αυτό γιατί η κοινωνία είναι συνυφασμένη με τον έλεγχο και την ακούσια προσαρμογή στις «επιταγές» της.

«Το φυσικό, επισημαίνει η πλειοψηφία των φιλοσόφων, είναι ο αγώνας του ατόμου για αυτοσυντήρηση, η προσπάθεια να μην εξαρτάται από κανέναν. Θεωρείται ότι η ανθρώπινη φύση επικεντρώνεται μόνο σ’ αυτό που έχει ανάγκη, σ’ αυτό που την ενδιαφέρει, σ’ αυτό που μικρόψυχα επιθυμεί. Όλες οι άλλες συμπεριφορές, κυρίως οι «κοινωνικές», είναι δημιούργημα του πολιτισμένου ανθρώπου, και επομένως αφύσικες» (Μπουκάϊ).

Αυτό, δηλαδή, που σπρώχνει τον άνθρωπο στη συγκρότηση των κοινωνιών και στην κοινωνική συμβίωση είναι πρωτίστως η ανάγκη όπως τονίζει και ο Ιάμβλιχος «συνήλθον δε προς αλλήλους τη ανάγκη είκοντες, πάσα δε η ζωή αυτοίς εύρηται και τα τεχνήματα προς ταύτην» (η ανάγκη τους υποχρέωσε να σμίγουν ο ένας με τον άλλο και γενικά να διαμορφώσουν τον τρόπο με τον οποίο ζούμε).

Συναφής με την παραπάνω θέση είναι κι αυτή του Μονταίν. «Ο άνθρωπος ζει μέσα στην κοινωνία επειδή το έχει ανάγκη κι όχι επειδή του αρέσει» και γι’ αυτό σε κάποιο άλλο σημείο προτείνει έναν τρόπο «κοινωνικής απελευθέρωσης» και προσωπικής ελευθερίας.

«Ας λύσουμε τα δεσμά που μας κρατούν δεμένους με τους άλλους κι εκείνα που δένουν τους άλλους μ’ εμάς, για να μπορέσει ο καθένας να ζήσει με τον δικό του τρόπο. Τότε μόνο θα καταφέρουμε να εξαρτήσουμε την ικανοποίησή μας από εμάς τους ίδιους».

Ο Πασκάλ προχώρησε πιο πολύ τονίζοντας και την ψυχολογική διάσταση της εξάρτησης του ατόμου από την κοινωνία. «Το θέμα είναι ότι δεν είμαστε ευχαριστημένοι από τη ζωή μας, κι έτσι συνδεόμαστε για να ζήσουμε λίγο τη ζωή των άλλων».

Ο ρόλος της κοινωνικότητας

«Η απουσία των άλλων είναι η κόλαση» (Γκαρωντύ)

Για τους υποστηρικτές της κοινωνικής φύσης του ανθρώπου η κοινωνία αποτελεί το αναγκαίο πλαίσιο για την ολοκλήρωση και «εξανθρωπισμό» της βιολογικής μας ύπαρξης. Γι’ αυτούς ο άνθρωπος – συνάνθρωπος «υπάρχει ένεκεν των άλλων». Αντίθετα ο άνθρωπος καθίσταται απάνθρωπος, όταν αδυνατεί να συνυπάρξει με τους άλλους κι εγκλωβίζεται στο βασίλειο του Εγώ του. Σε αυτήν την περίπτωση τρέφονται όλα τα αντικοινωνικά γνωρίσματα, όπως: ο ατομικισμός, η εγωπάθεια, η εσωστρέφεια και η ιδιοτέλεια.

Γι’ αυτό τόσο ο Μακιαβέλι όσο και ο Χομπς κηρύσσουν την ανάγκη περιορισμού της «μοναχικής φύσης» του ανθρώπου και ενίσχυσης της «κοινωνικής» του. Σημείο εκκίνησης αυτής της τάσης η θέση του Χομπς «Homo homimi lupus».

Η θέση του Αριστοτέλη για την κοινωνική φύση του ανθρώπου παραμένει πάντοτε επίκαιρη αλλά κι ένα ισχυρό επιχείρημα για τους θεωρητικούς της «ο δε μη δυνάμενος κοινωνείν ή μηδέν δεόμενος δι’ αυτάρκειαν ουθέν μέρος πόλεως, ώστε ή θηρίον ή θεός» (όποιος δεν είναι ικανός να συμμετέχει σε μια κοινότητα… είναι άγριο ζώο ή θεός).

Επιμύθιο

Όσα, όμως, επιχειρήματα κι αν διατυπώθηκαν τόσο για τη «μοναχική» φύση όσο και την «κοινωνική», το χάσμα ανάμεσα στις δύο θέσεις παραμένει. Ο κορωνοϊός απλά ανέδειξε το θέμα. Μόνο που ο καθένας χρησιμοποιεί τον «εγκλεισμό» ως επιχείρημα για τη θεμελίωση της δικής του θέσης.

Οι μοναχικοί διατείνονται πως η μοναξιά αποτελεί μία δημιουργική κατάσταση. Αντίθετα οι θιασώτες της κοινωνικότητας υποστηρίζουν πως η απουσία κοινωνικών σχέσεων καθίσταται πηγή πολυποίκιλων ψυχολογικών προβλημάτων.

Μπορεί ο Αϊνστάιν να προτείνει τη συμφιλίωση του ατόμου με την κοινωνία «Ο άνθρωπος μπορεί να βρει το νόημα της ζωής, σύντομη και γεμάτη κινδύνους καθώς είναι, μόνο αφιερώνοντας τον εαυτό του στην κοινωνία», ωστόσο κάποιοι άλλοι – στην αντίπερα όχθη – διατυπώνουν πιο ρηξικέλευθες απόψεις – προτάσεις, όπως ο παρεξηγημένος Σαντ.

«Γιατί να αφήνω τα προσωπικά μου ενδιαφέροντα και τις ατομικές μου κλίσεις να υποτάσσονται σε ό,τι μου επιτρέπει ή δεν μου επιτρέπει η κοινωνία; Γιατί να μη νιώθω ελεύθερος να βγω μόνος μου και να εξασφαλίσω για τον εαυτό μου ό,τι μου αρέσει; Γιατί πρέπει να εξαρτάται η απόλαυσή μου από την άδεια του άλλου; Ποιος είναι ο άλλος για να μου ορίζει τι μπορώ και τι δεν μπορώ να έχω; Γιατί να μην είμαι πραγματικά όπως λέω ότι είμαι, και να μη συνδέομαι μόνο μ’ εκείνους που συμμερίζονται τον δικό μου τρόπο να βρίσκω τα πράγματα που έχω ανάγκη, και να τα απολαμβάνουμε μαζί χωρίς να εξαρτώμαστε από την επιδοκιμασία των άλλων;».