Alfavita Newsroom
Η στρατηγική και τακτική της Αριστερά στο χώρο των λογοτεχνών τη δεκαετία 1940-1950
Αξιόλογες μελέτες κατατέθηκαν και κατατίθενται, μέχρι σήμερα, σχετικά με την αποτύπωση της δεκαετίας 1940-1950 στη λογοτεχνική παραγωγή και τις αλλαγές που συντελέστηκαν στη διάρκειά της στις θεματικές προτιμήσεις και τα τεχνοτροπικά γνωρίσματα. Λιγότερο όμως έχει απασχολήσει η συμμετοχή των λογοτεχνών στα γεγονότα της περιόδου. Στόχος της ανακοίνωσης είναι να εστιάσει στις επιλογές των λογοτεχνών της Αριστεράς και στις προυπάρχουσες πολιτικές κατευθύνσεις, αλλά και να φωτίσει στο μέτρο που υπήρξε την παραταξιακή ή επιπρόσθετα την κομματική συγκρότηση και λειτουργία των τελευταίων. Φαίνεται επίσης ότι ο λογοτεχνικός κόσμος συνιστά πολιτικό μέγεθος, ή τουλάχιστον κάτι τέτοιο ισχύει στον αριστερό χώρο, αν συνυπολογίσουμε το έυρος της πολιτικής τους αρθρογραφίας, τις σημαντικές καθοδηγητικές παρεμβάσεις σχετικά με τα πνευματικά ζητήματα και την παρουσία των λογοτεχνών σε σώματα του Κομουνιστικοού Κόμματος Ελλάδας (Κ.Κ.Ε.).
Η έναρξη του ελληνοιταλικού πολέμου, το κομματικό κάλεσμα περί συμμετοχής στον διεξαγόμενο αγώνα και κάποια προσωρινή ανοχή του κρατικού μηχανισμού, κινητοποιούν τους ήδη ή εν δυνάμει αριστερούς λογοτέχνες. Όσοι πληρούν τις προϋποθέσεις στρατεύονται σε μάχιμες ή διοικητικές θέσεις. Άλλοι εμψυχώνουν τον πληθυσμό, εμφανιζόμενοι σε βομβαρδισμένες συνοικίες, μιλούν στο ραδιόφωνο και συνυπογράφουν εκκλήσεις προς την παγκόσμια κοινή γνώμη.
Ταυτόχρονα όμως το προοδευτικό περιοδικό Νεοελληνικά Γράμματα και μεμονωμένοι αρθρογράφοι απαντούν στον λόγο που εκφωνεί και εν μέρει επιβάλλει η μεταξική δικτατορία και ειδικότερα η Διεύθυνση Πνευματικής Επιστρατεύσεως. Αναλυτικότερα, αντικαθιστούν κατά την ερμηνεία των πρώτων επιτυχιών το μοτίβο του υπό καθοδήγηση εθνικού αγώνα και την εξύμνηση των αρετών της φυλής από τη παλλαϊκή συμμετοχή και τις ψυχικές δυνάμεις της χώρας, υιοθετείται μόνο η σύνδεση της 28ης Οκτωβρίου με την περσική εισβολή, τη δράση των Ακριτών και το 1821. Εντοπίζουν ακόμη το αντιφασιστικό περιεχόμενο της σύγκρουσης, υπαινισσόμενοι συγχρόνως την αναγκαιότητα ενός αντίστοιχου αγώνα και στο εσωτερικό της χώρας, ενώ αποτολμούν μια επισήμανση στα ανάλογα καθήκοντα των εργαζομένων μαζών.
Η ανακοπή αυτής της αρθρογραφίας και της δυναμικής της είναι προιόν κυβερνητικής απόφασης. Η Γενική Ασφάλεια Αθηνών καλεί σύντομα μια σειρά λογοτέχνες και συστήνει να αποφεύγονται αντιφασισιτικές αναφορές. Όσοι θεωρούνται αριστεροί παραμένουν υποχρεωτικά στο κτήριο της μια τουλάχιστον ημέρα. Περισσότερο στοχευμένα τον Δεκέμβρη του 1940 υπό το σύνθημα «αποσπαρτακοποίηση του περιοδικού Νεοελληνικά Γράμματα» συνεργάτες του συλλαμβάνονται ως επιμελητές ενός αφιερώματος στην εξέγερση των δούλων στη Ρώμη.
Η ακόλουθη δραστηριότητα της αριστερής λογιοσύνης, το διάστημα 1940-1944 επηρεάζεται από τις διακυμάνσεις στο πολιτικό και στρατιωτικό πεδίο και εντάσσεται σχεδόν στην ολότητά της στην εαμική λογική.
Μια προκαταρκτική συνάντηση από όσους διατηρούν την κομματική ιδιότητα ή ένα στενό περίγυρο πραγματοποιείται το Φθινόπωρο του 1941 στο θεατρικό εργαστήρι του Βασίλη Ρώτα. Επιλέγεται η δημιουργία ή η συμμετοχή τους σε μια σειρά από κινούμενες στα όρια της νομιμότητας ομάδες και λογοτεχνικές συντροφιές. Τέτοιες ομάδες ξεφυτρώνουν στην Καλλιθέα, το Παγκράτι, τους Αμπελοκήπους και αλλού. Το αντικείμενό τους περιλαμβάνει κατά περίπτωση την οργάνωση συζητήσεων με πνευματικά και μη θέματα αλλά και κάποιες πρώτες αντιστασιακές πράξεις όπως η έκδοση μιας ολιγόζωής εφημερίδας, με τον τίτλο Ελευθερία αλλά και η συγκέντρωση χρημάτων, προς ενίσχυση του υποτυπώδους ακόμα αντιστασιακού μηχανισμού.
Η βαθμιαία μαζικόποίηση, αναβάθμιση, ενιαιοποίηση και η αυξημένη παρουσία της Αριστεράς σηματοδοτείται από την ίδρυση του του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (Ε.Α.Μ.)-Λογοτεχνών και την καθαίρεση το 1942 του υφιστάμενου από την μεταξική περίοδο διοικητικού συμβουλίου στο πιο έγκυρο και νόμιμο λογοτεχνικό σωματείο την Εταιρία Ελλήνων Λογοτεχνών (Ε.Ε.Λ.). Εντός της Εθνικής Αλληλεγγύης σχηματίζεται αργότερα και ο όμιλος καλλιτεχνών διανοουμένων.
Υπο τη σκέπη αυτών των οργανώσεων καταγράφεται ένα πλήθος πρωτοβουλιών. Κομβικό ζήτημα για την ένταξη ένος ικανοποιητικού αριθμού λογοτεχνών στην Αντίσταση θεωρείται η επιβίωσή τους, αλλά και η απεμπλοκή της υπόθεσης από τις κρατικές δομές και τη συσταθείσα Υπηρεσία Προστασίας Πνευματικών Αξιών. Ως εκ τούτου καθιερώνονται συσσίτια, συλλέγονται είδη πρώτης ανάγκης, επιδιώκεται επόμονα η συνεργασία ανάμεσα σε εκδοτικούς οίκους και συγγραφείς και διεκδικείται ο διορισμός πενόμενων λογοτεχνών σε υπαλληλικές θέσεις. Παράλληλα προωθείται η αποχή από φιλανθρωπικές φίεστες του Υποργείου Παιδείας και σχολιάζονται ενίοτε σκωπτικά οι δωρεές από εύπορες οικογένειες.
Από τις υπόλοιπες κινήσεις ξεχωρίζουν η προετοιμασία εκδηλώσεων σε εθνικές επετείους, η συνδρομή στα παναθηναϊκά συλλαλητήρια ή σε μικρότερες κατά τόπους διαμαρτυρίες, η υπόμνηση σε κηδείες σημαντικών προσώπων, ιδιαίτερα του Κωστή Παλαμά του απελευθερωτικού αιτήματος. Επιπρόσθετα κατατίθενται υπομνήματα, πραγματοποιούνται παραστάσεις στις αρχές και ζητείται η μεσολάβηση προσώπων φιλικών προς τους Γερμανούς, ώστε να ανακληθούν συλλήψεις λογοτεχνών ή ακόμη να αποτραπούν εκτελέσεις.
Ενέργειες όμως περισσότερο κρίσιμες για τον πολιτικό προσανατολισμό αλλά και τη διαφύλαξη της παράνομης δουλειάς, όπως εκλογή λογοτεχνών στο Εθνικό Συμβούλιο, συγγραφή και παραγωγή προπαγανδιστικού υλικού, αποδελτίωση και αναμετάδοση πληροφοριών από το σοβιετικό μέτωπο, επανακυκλοφορία του περιοδικού Οι Πρωτοπόροι, εποπτεύονται από τον τομέα διαφώτισης της Κομματικής Οργάνωσης Αθήνας. (Κ.Ο.Α) του Κ.Κ.Ε.. Όλη την κατοχική περίοδο λειτουργεί επίσης και η Κ.Ο.Β. Λογοτεχνών, με γραμματέα τον Κούλη Ζαμπαθά.
Η Απελευθέρωση και η προβλεπόμενη μεταπολεμική κοσμογονία αναδεικνύουν αντιτιθέμενες αντιλήψεις και αντίστοιχες πραχτικές, δίχως όμως ρήξεις ή την εμφάνιση ομαδοποιήσεων. Πυρήνας των διαφωνιών είναι η σύγκρουση ή μη με τον αστικό χώρο και το βάθος της σε περίπτωση μιας τέτοιας επιλογής.
Οι επιβεβαιώσεις όλων αυτών είναι αρκετές. Ήδη από το τελευταίο διάστημα της Κατοχής ο Άγγ. Σικελιανός χρησιμοποιεί τον όρο «υπεύθυνη λαοκρατία» και διαφωνεί με τις επιθέσεις στις άλλες αντιστασιακές οργανώσεις. Άλλωστε ζητά να δημοσιεύσει δύο σχετικά κείμενα σε εαμική εφημερίδα. Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται και το ποίημά του «Το μήνυμά της» που φιλοξενείται στην εφημερία Ελεύθερον Βήμα στις 18.12.1943. Διαστρεβλώνεται βέβαια από την κατοχική κυβέρνηση και παρουσιάζεται ο ποιητής ως κατήγορος συνολικά της ένοπλης δράσης. Ο Κώστα Βάρναλης από την άλλη δυσανασχετεί με τις αθρόες και σε ένα βαθμό ανεξέλεγκτες προσχωρήσεις και επιθυμεί προφανώς να αντιστοιχηθεί το δυναμικό του Ε.Α.Μ. με έναν απαιτητικότερο στόχο. Σύντομα ο Νίκος Καββαδίας αναλαμβάνει επικεφαλής του Ε.Α.Μ.-Λογοτεχνών αντί του Σικελιανού. Η συμπόρευση πάντως του τελευταίου με την Αριστερά και τους κομουνιστές συνεχίζεται ως το τέλος της δεκαετίας. Αυτονόητα στη διάρκεια των Δεκεμβριανών ένα τμήμα μόνο των εαμικών λογοτεχνών πολεμά ή συλλαμβάνεται.
Διάσταση παρατηρείται μετακατοχικά κατά την πραγματοποίηση ενός απολογισμού, αναφορικά με τη στάση των λογοτεχνών τα προηγούμενα χρόνια. Συναντάμε τη φράση «η λογοτεχνική κοινότητα σχεδόν στο σύνολό της έκανε το καθήκον της», η οποία αποσκοπεί σε ένα κλίμα συγκατάβασης και δυνητικά αναγνώρισης ενός ηγεμονικού ρόλου στην αριστερή διανόηση. Αντιπαραβάλλονται όμως και προσεγγίσεις οι οποίες εκτείνουν το εξεταζόμενο διάστημα ως το 1936, ορίζουν ως προβληματική και την ανοχή προς τον κατακτητή ή ακόμα την αποχή από την Αντίσταση και αποφαίνονται ότι «Η ελληνική διανόηση δε στάθηκε στο ύψος των περιστάσεων». Υπαγορεύεται επομένως ως καθήκον η απόδοση ευθυνών σε ένα τμήμα των αστών κατά βάση λογοτεχνών. Απόληξη όλων αυτών είναι και τα τεκταινόμενα στην Ε.Ε.Λ.. Στο διάγγλεμα που εκεδίδει η Εταιρία στην Απελευθέρωση το κύρος της πνευματικής οικογένειας προστατεύεται. Ωστόσο στη συνέλευση της 5ης Νοεμβρίου η ευρέως αποδεκτή διαγραφή του Σπύρου Μελά, ο οποίος καλοούσε παλαιότερα σε «ενεργητική συνεργασία» με τον Κατακτητή επικυρώνεται από τη γενική συνέλευση και όχι από τις καθιερωμένες και χρονοβόρες διαδικασίες των πειθαρχικών οργάνων. Επιπλέον ζητείται να διερευνηθούν οι περιπτώσεις όσων εργάστηκαν στο ελεγχόμενο από τις ιταλικές αρχές περιοδικό Κουαδρίβιο, αλλά και όσων διέθεταν αξιώματα στο καθεστώς της 4ης Αυγούστου.
Το μεταδεκεμβριανό ξεδίπλωμα της «Λευκής τρομοκρατίας» και οι αποφάσεις του Κ.Κ.Ε στο 7ο συνεδρίου, υποχρεώνουν τους πνευματικούς ανθρώπους της Αριστεράς να επαναπροσδιορίσουν το πολιτικό τους στίγμα.. Συγκεκριμένα προτείνουν να σχηματιστεί, ως συνισταμένη ενός ευρύτερου λαϊκού κινήματος ένα μέτωπο αντίστασης της δημοκρατικής διανόησης. Παράγωγα αυτής της κατεύθυνσης είναι ένα σύνολο ενεργειών (εκκλήσεις από εγκλείστους διανοουμένους, συναντήσεις ή τουλάχιστον επιδίωξή τους με τον τότε Υπουργό Παιδείας, συλλογικά κείμενα διαμαρτυρίας από τα οποιά ξεχωρίζει η διαμαρτυρία των λογοτεχνών της Ελλάδας για το Γ΄ ψήφισμα) με στόχο την καταγγελία και πιθανόν την παρεμπόδιση των συντελούμενων αυθαιρεσιών, η αξιοποίηση στ έπακρο προοδευτικών διανοουμένων από το διεθνές περιβάλλον, η άμβλυνση της κριτικής προς καλλιτεχνικά ρεύματα, μη αποδεκτά παλαιότερα στον κομουνιστικό χώρο αλλά και ένας οργανωσιακός πλουραλισμός, προκειμένου να βρεθεί σημείο επαφής με περισσότερους δημιουργούς. Δίπλα στην προυπάρχουσα δομή ξεπροβάλουν η πολιτιστική λέσχη και η ομάδα νέων λογοτεχνών της Εννιαίας Πανελλαδικής Οργάνωσης Νεολαίας (Ε.Π.Ο.Ν.), η Εταιρία Καταπολέμησης του Αναλφαβητισμού και της Αγραμματοσύνης, η επιτροπή υποδοχής του Π. Ελυάρ κ.α.. Με πρωτεργάτες τους θράσο Καστανάκη και Έλλη Λαμπρίδη δρουν ακόμη η Ελληνική Δημοκρατική Ένωση στο Παρίσι και η Δημοκρατική Ένωση Ελλήνων στη Μ. Βρεττανία αντίστοιχα. Λογοτέχνες τοποθετούνται επίσης και στους ελληνοξενικούς συνδέσμους στην Ελλάδα αλλά και σε Επιτροπές Συμφιλίωσης, οι οποίες συγκροτούνται προς επίρρωση του βαρκιζιανού πνεύματος.
Η παγίωση του πολιτικού σκηνικού και του αρνητικού συσχετισμού όπως πιστοποιείται από τις εκλογές τον Μάρτη του 1946 και από την ετυμηγορία υπέρ του Βασιλιά στο δημοψήφισμα του Σεπτεμβρίου. Η μεταπήδηση ακόμα λογοτεχνών, ευρυσκόμενων ως τότε στο Ε.Α.Μ. στη δεξιά παράταξη δείχνουν τα όρια της ως τότε τακτικής και τη ματαιώνουν.
Η μετέπειτα στάση καθορίζεται από την κλιμάκωση του εμφυλίου. Αρχικά προκύπτουν απαιτήσεις, είτε στρατολόγηση στον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας (Δ.Σ.Ε.) είτε ξεσήκωμα του λαού σε βάρος του αστικού στρατοπέδου. Την ίδια στιγμή όμως υλοποιείται σε βάρος των κομουνιστών λογοτεχνών και των συμπορευόμενων με αυτούς ένας αυταρχικός σχεδιασμός, η «εκκαθάριση της πνευματικής ζωής από τον συμμοριτισμό», όπως αποκαλείται, πλευρές του οποίου είναι ένα πλέγμα διώξεων (διοικητικές ποινές, φυλακίσεις, εκτοπίσμοι), η αναβάθμιση της εναντίον τους προπαγάνδας, με την ίδρυση και των κατάλληλων μηχανισμών και η κρατική επέμβαση στον λογοτεχνικό συνδικαλισμό, προκειμένου να διαλύθούν ή να υποταχθούν τα ανεπιθύμητα σωματεία, ιδιαίτερα η Ε.Ε.Λ., ώστε να δημιουργηθεί μια καινούρια Εταιρία με εθνικόφρωνα γνωρίσματα. Επιπρόσθετα οι περί του Κ.Κ.Ε. λογοτέχνες είναι απομωνωμένοι. Νωρίτερα οι αστοί συνάδελφοί τους αναγγέλλουν τον αγώνα τους για την ανεξαρτησία του πνεύματος από κάθε ιδεολογική θέση και κομματική διαδικασία. Επίσης ξεκαθαρίζουν ότι όσοι δημιουργοί δεν ακολουθούν το συγκεκριμένο πρότυπο στερούνται τη λογοτεχνική ιδιότητα. Συνεπακόλουθα, εξαιρούνται οι κομουνιστές λογοτέχνες από την πνευματική οικογένεια και αίρεται η οποιαδήποτε υποχρέωση αλληλεγγύης.
Η οργανωτική λεοτουργία προσαρμόζεται με τη σειρά της στην παρανομία. Η επαφή με το κλιμάκιο της Κ.Ε. στην Αθήνα μόνο να υποτεθεί μπορεί, η Κ.Ο.Β. Λογοτεχνών είναι συρρικνωμένη, οι προηγούμενες μαζικές οργανώσεις αυτοδιαλύονται ή αυτοπεριθωριοποιούνται. Οι καθοδηγητικές αρμοδιότητες συγκεντρώνονται στα χέρια ελάχιστων προσώπων, ένα από αυτά ο Στρατης Δούκας.
Στο αυτό πλαίσιο κάποιοι διαφεύγουν στο βουνό. Εκεί εμψυχώνουν τα στρατιωτικά τμήματα και πλαισιώνουν τους αντίστοιχους τομείς διαφώτισης, ενώ πολλοί αξιοποιούνται επιπρόσθετα, ως μεταφραστές ή πολεμικοί ανταποκριτές. Οι παραμένοντες στην Αθήνα ισσοροπούν ανάμεσα στην προφύλαξή από την κυβερνητική επιθετικότητα και τις υποχωρήσεις που αυτή επιβάλλει και στην αγωνία τους να εκλπηρώσουν τα κομματικά καθήκοντα και να μην εκτεθούν απέναντι στους συντρόφους που πολέμουν. Ειδικότερα, συνεχίζουν από τη μια τις εκκλήσεις για κάποια βοήθεια προς τους διωκόμενους δημιουργούς, οι οποίες όμως αποκτούν πλέον καθαρά ανθρωπιστικό περιεχόμενο, επαναθερμαίνουν και σε ένα βαθμό χρησιμοποιούν επαφές τους με άτομα απο τον αστικό χώρο, αποφεύγουν τις πολιτικές αιχμές στο περιοδικό της προοδευτικής διανόησης Ελεύθερα Γράμματα και παραχωρούν το προεδρείο της Ε.Ε.Λ. στην αντίπαλη παράταξη. Από την άλλη τίθεται ως κόκκινη γραμμή η μη συνυπογραφή κάποιου ψηφίσματος κατά του Κ.Κ.Ε. ή του Δ.Σ.Ε., διανέμονται κρυφά προκηρύξεις και αναγράφονται συνθημάτα με περιεχόμενο τον τερματισμό του εμφυλίου και της αιματοχυσίας, ενώ τα κείμενα των λογοτεχνών στον Ριζοσπάστη και τον Ρίζο της Δευτέρας, όσο βέβαια κυκλοφορούν νόμιμα, διατηρούν τη μαχητικότητά τους.
Οι αριστεροί λογοτέχνες εμφανίζουν το φθινόπωρο του 1949 μια τετραμερή διαίρεση. Μερικοί διαφεύγουν στις σοσιαλιστικές χώρες. Ένα τμήμα έχει ακολουθήσει το ρεύμα προς τη Δυτική Ευρώπη. Αρκετοί βρίσκονται στα στρατόπεδα εξόριστων. Λίγοι ιδιωτεύουν διασκορπισμένοι ανά την επικράτεια. Σταδιακά γίνονται προσπάθειες να αποκατασταθεί η επαφή. Η Ε.Ε.Λ. επανασυσπειρώνει τα μέλη της, και αναζητά επικοινωνία με όσους διαβιούν στην Ευρώπη. Τα Ελεύθερα Γράμματα επανακυκλοφορούν και αναφέρονται, όσο αυτό είναι εφικτό, σε εκείνους που παραμένουν κρατούμενοι, ενώ διανοούμενοι από την Ελλάδα συναντούν τα επόμενα χρόνια με την κάλυψη του Ελληνοσοβιετικού Συνδέσμου τους λογοτέχνες-πολιτικούς εξόριστους στην Ανατολική Ευρώπη.
Οι λογοτέχνες της Αριστεράς εμφανίζουν σε κάθε καμπή της δεκαετίας 1940-1950 μια πολιτική δραστηριότητα, στην οποία αποτυπώνονται οι διαιρέσεις, τα διακυβεύματα και οι μεταβολές της εποχής. Σε γενικές γραμμές κινούνται στο πλαίσιο της πολιτικής του Κ.Κ.Ε., δίχως βέβαια να λείπουν διαφοροποιήσεις και οι αναγκάιες εξειδικεύσεις.
Το κείμενο ήταν εισήγηση στο Συνέδριο "Η αριστερά και ο αστικός πολιτικός κόσμος", Πάντειο, 17-20 Απριλίου 2013
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
Παν.Πατρών: Μοριοδοτούμενο σεμινάριο ΕΙΔΙΚΗ ΑΓΩΓΗΣ με 65Є εγγραφή - έως 29 Απριλίου
Μοριοδοτούμενο σεμινάριο Ειδικής Αγωγής (ΕΛΜΕΠΑ) με μόνο 50Є εγγραφή- αιτήσεις ως 29/4
2ος Πανελλήνιος Γραπτός Διαγωνισμός ΑΣΕΠ: Τα 2 μαθήματα εξέτασης και η ύλη
Proficiency και Lower μόνο 95 ευρώ σε 2 μόνο ημέρες στα χέρια σας (ΧΩΡΙΣ προφορικά, ΧΩΡΙΣ έκθεση!)
ΕΥΚΟΛΕΣ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΕΙΣ ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ και ΙΤΑΛΙΚΩΝ για εκπαιδευτικούς - Πάρτε τις άμεσα
