Κοινωνία 02.04.2017 - 13:46

Εκπαιδευτικοί που έγραψαν (κινηματογραφική) ιστορία

Σταθείτε λίγο, με την απαξίωση του σχολείου και των εκπαιδευτικών.

Ο κινηματογράφος έχει αρκετές φορές ασχοληθεί με την σχολική τάξη. Πάρα πολλές, αληθινές και μη, ιστορίες δασκάλων έχουν βρει το δρόμο τους στη μεγάλη οθόνη, καθώς η καθημερινή ρουτίνα μιας σχολικής τάξης μπορεί πολλές φορές να χωρέσει συναρπαστικές ιστορίες μεταμόρφωσης, ηρωισμού, αυτοθυσίας και γνήσιας συγκίνησης. Ο δάσκαλος και η δασκάλα πολλές φορές θα κληθεί να διαχειριστεί πολλά περισσότερα από το «πέρασμα της διδακτέας ύλης»: Η τάξη του μπορεί να χωρά κοινωνικές αντιθέσεις και ανισότητες, μικρότερες και μεγαλύτερες ιδιοφυίες, χαρισματικά παιδιά και παιδιά με άλλες προτεραιότητες από τα μαθήματα, το φορτίο πολλών δυσλειτουργικών οικογενειών, το φορτίο πολλών σχολείων (και γειτονιών) στα όρια της απαξίωσης, τα βάσανα της εφηβείας και δεκάδες ακόμα μικρά και μεγάλα «καθημερινά» προβλήματα. Κάπου εκεί, στην φαινομενική μονοτονία της καθημερινής τριβής, η «ύλη», το ίδιο το μάθημα, είναι πολλές φορές το εφαλτήριο για μια επικοινωνία βαθύτερη και πολύ πιο ουσιαστική.

Αν και πολλές φορές αποτελεί το βασικό σύνθημα πολλών αναδιαρθρώσεων της εκπαίδευσης, ο ρόλος του δασκάλου είναι αρκετά δύσκολο να μετρηθεί με ποσοτικούς δείκτες. Το ποσοστό της ύλης που «βγαίνει», η «απόδοση» των μαθητών, οι «ώρες» διδασκαλίας είναι μερικές παράμετροι που μπορεί να περιγράφουν, αλλά πολλές φορές μπορεί και να αποκρύπτουν. Η επιρροή ενός δασκάλου στην διαμόρφωση μελλοντικών ενηλίκων σπανίως εμφανίζεται μονάχα γύρω από το κυνήγι της ύλης και του βαθμού. Πάνω σε αυτό, πολλά και διαφορετικά «πρότυπα» εκπαιδευτικών έχουν εμφανιστεί στον κινηματογράφο. Σταχυολογώντας, ας δούμε μερικούς εκπαιδευτικούς που έχουν αφήσει το «στίγμα» τους στην κινηματογραφική ιστορία:

John Keating, από τον «Κύκλο των Χαμένων Ποιητών» [Peter Weir, 1989]

Ο «Κύκλος των Χαμένων Ποιητών» είναι μια αγαπημένη και διαχρονική ταινία, με κέντρο έναν δάσκαλο- για την ακρίβεια, με κέντρο μια βαθιά και ισχυρή σύγκρουση ανάμεσα στο Καθολικό υπόδειγμα της πειθάρχησης και την ριζοσπαστική ανανέωση της εκπαίδευσης. Ο Robin Williams σε έναν από τους κορυφαίους ρόλους του, υποδύεται ένα δάσκαλο που αναλαμβάνει να διδάξει ποίηση και λογοτεχνία σε ένα συντηρητικό σχολείο αριστοκρατών, κάπου στα τέλη του ’50. Θα σκίσει βαρετές σελίδες, θα ανέβει στα θρανία, θα εμπνεύσει τους μαθητές να διαβάσουν ποίηση σε «συνωμοτικές λέσχες» και, κυρίως, θα αφήσει τον χώρο που χρειάζονται για να βρουν την δική τους γλώσσα και την δική τους ταυτότητα. Η αναπόφευκτη σύγκρουση ανάμεσα στο παλιό και το νέο θα οδηγήσει στην δραματική κορύφωση της ταινίας και σε ένα από τα πιο συγκινητικά φινάλε της ιστορίας του σινεμά: Oh captain, my captain..

Fletcher, από το «Χωρίς Μέτρο» [David Chazelle, 2014]

Λίγο πριν κάνει το «La La Land», ο νεαρός Chazelle είχε παρουσιάσει μια εξαιρετική όσο και αμφιλεγόμενη ταινία γύρω από τα βάσανα ενός νεαρού drummer υπό τη μπότα ενός δεσποτικού καθηγητή. «Εκπαιδεύοντας μια ιδιοφυία» θα μπορούσε να είναι το παράπλευρο ερώτημα της ταινίας, καθώς η καταπιεστική και σχεδόν τυραννική επιμονή του καθηγητή (ο J.K. Simmons πήρε το Όσκαρ Β’ Αντρικού για τον ρόλο) στο κυνήγι της τελειότητας (με ότι σημαίνει αυτό), οδηγεί τον μαθητή του στα ψυχολογικά και σωματικά του όρια. Ο καθηγητής Fletcher δεν εκπαιδεύει ακριβώς- ξεδιαλέγει. Δεν τον νοιάζει αν ο μαθητής εγκαταλείψει αποκαμωμένος, δεν τον νοιάζει μια αξιοπρεπής και «καλή» απόδοση: Αναζητά το ξεχωριστό, αυτό που θα αφήσει Ιστορία, αυτό που θα μαγέψει τα πλήθη. Ένα περίεργο πρότυπο της Καθολικής εκπαίδευσης επιβάλλεται πάνω στον νεαρό μαθητή με λεκτική, ψυχολογική και σωματική βία. Ο μαθητής εκρήγνυται στο φινάλε, «δικαιώνοντας» τον δάσκαλο ακριβώς την στιγμή που απελευθερώνεται από αυτόν. Βέβαια, όσο καλοφτιαγμένη και αν είναι η ταινία, οι ίδιοι οι drummer εκεί έξω φρόντισαν να της ασκήσουν κριτική για την αληθοφάνειά της…

Glenn Holland, από τον «Mr. Hollands Opus» [Stephen Herek, 1995]

Μια βαθιά συγκινητική, ειλικρινής και γλυκιά ταινία, αρκετά παραγνωρισμένη. Ο Richard Dreyfuss μάλλον δίνει την ερμηνεία της ζωής του (υποψήφιος για Όσκαρ για τον ρόλο) για μια ταινία που μιλάει για έναν δάσκαλο μουσικής αλλά και για πολλά περισσότερα. Η περιεκτική φράση «Ζωή: Αυτό που συμβαίνει όσο κάνουμε όνειρα» θα μπορούσε να περιγράψει τις περιπέτειες ενός φιλόδοξου συνθέτη να φτιάξει το μεγάλο του έργο, ενώ παράλληλα καλείται να διδάξει μουσική για να βγάλει τα προς το ζην. Η ταινία παρακολουθεί την προσωπική και διδακτική ζωή του κρατώντας μια μετρημένη ισορροπία, χαρίζοντας ένα αυθεντικά συγκινητικό φινάλε. Δεν είναι μονάχα οι ζωές των μαθητών που αλλάζουν μέσα από τα μαθήματά του. Είναι και ο ίδιος που ανακαλύπτει ξανά τον εαυτό του.

Francois Marin, από το «Ανάμεσα στους τοίχους» [Laurent Cantet, 2008]

Βασισμένο στις αληθινές εξιστορήσεις ενός δασκάλου (που υποδύεται τον εαυτό του), η πολυβραβευμένη ταινία «Entre Les Murs» έχει την υφή και το στυλ ενός ντοκιμαντέρ, προσπαθώντας μέσω του ρεαλισμού και χωρίς δραματικές κορώνες να αποτυπώσει την γνήσια συγκίνηση της καθημερινότητας ενός σχολείου σε μια δύσκολη συνοικία του Παρισιού, και μια τάξη πολλών φυλών και χρωμάτων. Ο δάσκαλος είναι μεθοδικός και υπομονετικός. Για κάθε «επιτυχία» του συναντά και μια ή περισσότερες «αποτυχίες» με τους μαθητές του. Αλλά είναι εκεί, πάντα εκεί, ανάμεσα στους τοίχους. Και για κάθε αποτυχία του έχει να θυμάται και μια ή περισσότερες επιτυχίες.

Ms. Rain, από το «Precious» [Lee Daniels, 2009]

Μια δύσκολη και σκληρή ταινία, όπου το «κέντρο» δεν είναι η δασκάλα αλλά η μαθήτρια. Για την ακρίβεια, μια έφηβη που έχει μια ολόκληρη ζωή γνωρίσει βία και απαξίωση, ξεκινώντας από το οικογενειακό της περιβάλλον. Η σχολική τάξη θα αποτελέσει ένα πραγματικό safe zone και τον μόνο χώρο της «δραπέτευσης» προς κάτι καλύτερο στη ζωή. Εκεί, η μεθοδικότητα και επιμονή της δασκάλας, δεν θα έχει μονάχα στόχο να «μεταδώσει» την (όποια) γνώση: αντίθετα, με αφορμή αυτήν, θα δώσει τον χώρο και την προστασία για την απελευθέρωση της προσωπικότητας του καταπιεσμένου κοριτσιού.

(Φυσικά, ειδική μνεία πρέπει να γίνει στην εφηβική μας αγάπη και το δερμάτινο μπουφάν της Michelle Pfeiffer στην «Ασυμβίβαστη γενιά» και την συνοδευτική μουσική του Coolio με το Gangstas Paradise..)

Υστερόγραφο για δυο αφιερώσεις

Το υστερόγραφο αυτό προέκυψε από κάποιες ασύνδετες μεταξύ τους αφορμές. Δυο συγγραφείς που εκτιμώ και μου αρέσει να διαβάζω, ο Βασίλης Αλεξάκης και ο Ευγένιος Τριβιζάς, σε συνεντεύξεις τους αναφέρθηκαν στο σχολείο και τις δυνατότητες της σχολικής ώρας να οξύνει την φαντασία και την δημιουργικότητα ενός παιδιού, τοποθετούμενοι αρνητικά και ο καθείς με τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο. Επιπλέον, η πρόσφατη ανακοίνωση της Γ’ ΕΛΜΕ Θεσσαλονίκης για το Survivor δέχτηκε πέρα από επαίνους και αρκετή κριτική: Ένα κομμάτι της αφορούσε στο αν και κατά πόσον μπορεί ο δάσκαλος να αποθαρρύνει στα αλήθεια έναν μαθητή από το να δει (ή να κάνει) κάτι, και αν αυτό μπορεί να λειτουργήσει πολλές φορές και αντίστροφα. Έπιασα τον εαυτό μου να συμφωνεί με τις περισσότερες των διαπιστώσεων. Από την άλλη όμως, αισθάνθηκα πως αποκρύπτουν μέσω εύκολης κριτικής κάτι ιδιαίτερα σημαντικό: Τον ρόλο του δασκάλου και της δασκάλας, ειδικά στο κομμάτι του πολιτισμού και της κουλτούρας.

Δεν μπορώ να χρησιμοποιήσω τον τίτλο του «συγγραφέα», καθώς ακόμα μαθαίνω να γράφω. Ένα από τα «τυχερά» ωστόσο που έχουν προκύψει από αυτήν την ασχολία μου, είναι οι επισκέψεις στα σχολεία τα τελευταία δυο χρόνια, με αφορμή τα παιδικά παραμύθια. Τα θέματα των δυο βιβλίων είναι «ελαφριά» και ιδιαίτερα θελκτικά, όπως ήταν και για μένα σε αντίστοιχες ηλικίες (είναι ακόμα για να είμαι ειλικρινής): Δεινόσαυροι, προϊστορία, ιστορία του πλανήτη. Δημόσια και ιδιωτικά σχολεία, μικρές και μεγάλες τάξεις, Αθήνα, Πάτρα και επαρχία: Δεκάδες σχολεία και πολλές ωραίες εμπειρίες. Αφού συζητάμε για δεινόσαυρους και μαμούθ, πολύ συχνά με ρωτούν για τις αφιερώσεις της αρχικής σελίδας:

Είναι η μητέρα μου; Η γιαγιά μου; Κάποια φίλη μου; Τους εξηγώ: στο πρώτο μου βιβλίο είναι η δασκάλα μου στο Δημοτικό και στο επόμενο η καθηγήτριά μου στο Λύκειο. Τα βιβλία τα αφιέρωσα εκεί γιατί τα ίδια υφίστανται, εν μέρει, και χάρη σε αυτές.

Η ενθάρρυνσή τους (είτε στο Δημοτικό, είτε στο Λύκειο), η βαθιά επιρροή τους στην διαμόρφωση μιας αισθητικής και στοιχειώδους άποψης για τα γράμματα, όχι απλά ορίζουν σε μεγάλο βαθμό τις μετέπειτα απόπειρές μου (όλων μας, καθώς είμαστε και το αποτύπωμα των Άλλων επάνω μας), αλλά είναι κάτι που ξεπερνάει το «πέρασμα» της διδακτέας ύλης, την απόδοση και τον βαθμό.

Ένα παιδί μπαίνει στην αίθουσα και όλο το φορτίο (οικογενειακό, κοινωνικό, γειτονιάς), έστω και λίγο, ελάχιστα, φεύγει από τους ώμους του. Εκεί ο δάσκαλος και η δασκάλα αποκτούν μια ξεχωριστή επικοινωνία, «βλέπουν και ακούν» πράγματα που ίσως δεν είναι τόσο προφανή και ευδιάκριτα έξω από την αίθουσα.

Εν πολλοίς, δεν είμαι σε θέση να ξέρω αν μια γνώμη τους για ένα τηλεοπτικό σόου θα με αποθάρρυνε ή θα με ενθάρρυνε να το δω. Συνήθως οι προτροπές (να διαβάσω ένα βιβλίο, να δω μια ταινία ή παράσταση) είναι πιο «εύκολες» από τις αποτροπές, ειδικά στα χρόνια του σχολείου.

Αλλά, ενθυμούμενος με ευγνωμοσύνη το ιδιαίτερο χνάρι τους στην ζωή μου εκείνα τα χρόνια, το υστερόγραφο είναι μια απλή έκκληση: Σταθείτε λίγο, με την απαξίωση του σχολείου και των εκπαιδευτικών. Ήδη υφίσταται αρκετή, από τον κεντρικό σχεδιασμό της εκπαίδευσης, τα εργασιακά και επαγγελματικά δικαιώματα και τόσα άλλα- η λίστα είναι μεγάλη. Οι άνθρωποι αυτοί, προσπαθώντας σε τελική ανάλυση να κάνουν «σωστά τη δουλειά τους» (που είναι μια μεγάλη κουβέντα), μπορεί να μην μειώσουν την τηλεθέαση του Survivor με μια ανακοίνωση, αλλά κάποιος/α από αυτούς σε κάποιο σχολείο της Ελλάδας μπορεί να αφήσει ένα ανεκτίμητο χνάρι στην διαμόρφωση ενός μελλοντικού ενήλικα.