Ροδοδάφνη, το μυστικό της Πυθίας: Μια γοητευτική αναζήτηση με τα εργαλεία της ιατρικής

    

Του Φιλήμονα Καραμήτσου

 

Ποια ήταν η ουσία που χρησιμοποιούσε για να προφητεύει το μέλλον η Πυθία στους Δελφούς; Τι ήταν η «δάφνη» που περιγράφουν οι ιστορικές αναφορές και ποιες είναι οι θεωρίες που προσπαθούν να ανασυνθέσουν σήμερα τον πάντα γοητευτικό αρχαίο κόσμο και τον ρόλο που έπαιζε η μαντεία στον «ομφαλό» της Γης;

Για τον επίκουρο καθηγητή Ιατρικής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Χαράλαμπο Χαρίση, η Πυθία χρησιμοποιούσε για να βγάζει τους χρησμούς της πικροδάφνη ή αλλιώς ροδοδάφνη.

Την ανακοίνωση «Ψυχοτρόποι ουσίες στην αρχαία Ελλάδα: η «δάφνη» των Δελφών» έκανε τον Μάρτιο στην ημερίδα «Αρχαία Ιατρική – Από την Προϊστορία έως τον Αγιο Βάρβαρο» που διοργάνωσαν στο Ιτς Καλέ στο Κάστρο των Ιωαννίνων, στο πλαίσιο της εξαιρετικής έκθεσης «Ιπποκρατική Ιατρική διά μέσου των αιώνων», το Μουσείο Ιστορίας Ιατρικής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, η 8η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, το Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Ηπειρωτικών Σπουδών και το Διεθνές Ιπποκράτειο Ιδρυμα της Κω.

 

Το δημοσίευμα

Το επιστημονικό άρθρο για τη ροδοδάφνη, που προέκυψε μετά την ανακοίνωση, έγινε πριν από λίγες μέρες δεκτό στο επιστημονικό περιοδικό Perspectives in Biology and Medicine του εκδοτικού οίκου του αμερικανικού Πανεπιστημίου Johns Hopkins και αναμένεται να δημοσιευτεί το φθινόπωρο.

Δεν είναι η πρώτη φορά που ο Χαράλαμπος Χαρίσης δημοσιοποιεί τα αποτελέσματα αρχαιολογικών του ερευνών. Στον επιστημονικό χώρο της αρχαιολογίας είναι γνωστός μεταξύ των άλλων για την έρευνά του πάνω στον μινωικό πολιτισμό, και με τον Αναστάσιο Χαρίση έχουν εκδώσει στα αγγλικά το βιβλίο «Μελισσοκομία στο προϊστορικό Αιγαίο. Αναθεώρηση των μινωικών και μυκηναϊκών θρησκευτικών συμβόλων» (ο Παναγιώτης Γεωργουδής είχε γράψει σχετικά στην «Ελευθεροτυπία» το 2011).

Ο κ. Χαρίσης μιλώντας στην «Εφ.Συν.» μάς θυμίζει την «ιερή νόσο» της Πυθίας: «Σύμφωνα με τις αρχαίες μαρτυρίες και κυρίως του Πλούταρχου, ο οποίος είχε διατελέσει ιερέας στο μαντείο, η «δάφνη» ήταν ένα από τα τρία απαραίτητα μέσα της προφητικής διαδικασίας στους Δελφούς – τα άλλα δύο ήταν το νερό της ιερής πηγής και ο τρίποδας. Ειδικότερα, το μάσημα των φύλλων «δάφνης» και η εισπνοή θυμιάματός της προκαλούσαν στην Πυθία μια κατάσταση κατάλληλη για να δώσει χρησμό – κατάσταση που στις αρχαίες πηγές ονομάζεται «ενθουσιασμός» και σημαίνει την κυριολεκτική κατοχή του σώματος της Πυθίας από τον θεό Απόλλωνα (εν-θεός).

»Ο «ενθουσιασμός» χαρακτηριζόταν από υπερκινητικότητα, βραχνή φωνή, σιαλόρροια, αταξία, μυϊκό τρόμο, σπασμούς, απώλεια αισθήσεων και μερικές φορές θάνατο της Πυθίας. Η εικόνα έμοιαζε με αυτήν της επιληψίας που στην αρχαιότητα αποδιδόταν στην κατάληψη του σώματος από κάποια θεότητα ή δαιμόνιο και γι' αυτό ονομαζόταν «ιερή νόσος». Επομένως, η «ιερή νόσος» της Πυθίας τη μετέτρεπε σε φερέφωνο του θεού».

Για την εξακρίβωση περί ποιας «δάφνης» μιλάμε τελικά, μας εξηγεί πώς κατέληξε στο συμπέρασμά του:

«Η κοινή δάφνη, όπως όλοι γνωρίζουμε, δεν έχει καμία επίδραση στον άνθρωπο. Στην αρχαιότητα όπως και σήμερα χρησίμευε, λόγω της ευχάριστης γεύσης της, ως καρύκευμα στη μαγειρική. Αντίθετα η πολύ γνωστή ροδοδάφνη ή πικροδάφνη, όπως συνήθως λεγόταν στην αρχαιότητα αλλά και σήμερα, είναι ένα εξαιρετικά δηλητηριώδες φυτό που, όπως γνωρίζει κάποιος που είναι γιατρός, προκαλεί παρόμοια συμπτώματα με της Πυθίας. Οι τοξίνες της ροδοδάφνης έχουν παρόμοιες ιδιότητες με το γνωστό φάρμακο δακτυλίτιδα. Το μάσημα φύλλων ροδοδάφνης ή η εισπνοή καπνού από φύλλα ή κλαδιά της, η πόση μολυσμένου νερού ή η κατανάλωση χυμού ή μελιού που προέρχεται από τα άνθη της, μπορεί να προκαλέσουν ποικίλες αντιδράσεις στον άνθρωπο και στα ζώα.

»Η τοξικότητά της εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, την ποσότητα, το μέρος του φυτού, την ηλικία, το βάρος και τη γενική κατάσταση υγείας του ατόμου. Τα συμπτώματα συνήθως είναι ήπια (ναυτία, έμετοι, κοιλιακός πόνος). Μπορεί να εμφανιστούν σιαλόρροια, αίσθημα καύσου στόματος και βραχνάδα φωνής στην περίπτωση εισπνοής καπνού ροδοδάφνης. Σοβαρότερα συμπτώματα είναι η υπερδιέγερση και η υπερκινητικότητα. Γι' αυτό το μάσημα φύλλων ροδοδάφνης συνηθιζόταν στην αρχαία Ελλάδα από τους πυγμάχους πριν από τους αγώνες, σαν ντόπινγκ. Αλλα συμπτώματα είναι ο μυϊκός τρόμος, η αταξία, οι οπτικές παραισθήσεις και οι σπασμοί. Η σοβαρότερη επιπλοκή είναι οι καρδιακές διαταραχές που μπορεί να αποβούν μοιραίες. Ενα φλιτζάνι εκχυλίσματος 5 φύλλων ροδοδάφνης είναι συνήθως θανατηφόρο. Οπως μπορεί κανείς εύκολα να παρατηρήσει, όλα τα συμπτώματα της Πυθίας από τη χρήση «δάφνης» ανήκουν στο κλινικό φάσμα της δηλητηρίασης από ροδοδάφνη».

Οι ιστορικές περιγραφές επιβεβαιώνουν επίσης τη χρήση ροδοδάφνης και λύνουν και το ζήτημα της ονοματολογίας: «Σύμφωνα με μια σημαντική μαρτυρία του Πομπήιου Ληναίου, Ρωμαίου συγγραφέα φαρμακολογικών πραγματειών, η «δάφνη» των Δελφών είχε «μεγάλους και ερυθρής απόχρωσης» καρπούς. Αυτό όμως σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αφορά τους μικρούς και μαύρους καρπούς της κοινής δάφνης. Αντίθετα, οι καρποί της ροδοδάφνης είναι και μεγάλοι και κοκκινωποί.

»Επιπλέον, σύμφωνα με κάποιες αρχαίες μαρτυρίες που αφορούν τη «δάφνη» των Τεμπών, από όπου όπως λέγεται είχε μεταφερθεί αρχικά η «δάφνη» των Δελφών, η «δάφνη» αυτή είχε πικρή γεύση και εύφλεκτο ξύλο, ιδιότητες που ταιριάζουν με αυτές της ροδοδάφνης, αλλά όχι με της κοινής δάφνης. Επομένως, μπορούμε χωρίς αμφιβολία να πούμε ότι η λεγόμενη «δάφνη» της Πυθίας ήταν η ροδοδάφνη», υπογραμμίζει ο κ. Χαρίσης.

 

Το θυμίαμα κάτω από τον ναό

Το ποια μέσα χρησιμοποιούσε τελικά η Πυθία για τους χρησμούς έχει προβληματίσει διαχρονικά την έρευνα. Ο Χαράλαμπος Χαρίσης κάνει μια κριτική ανασκόπηση των βασικών προσεγγίσεων: «Για τη «δάφνη» της Πυθίας, αρκετές υποθέσεις προτάθηκαν κατά καιρούς από τους σύγχρονους ερευνητές με δημοφιλέστερη εκείνη της κάνναβης, η οποία όμως δεν προκαλεί συμπτώματα όμοια με της Πυθίας. Ξέρετε, δεν είναι μόνο τα αρχαία ερείπια που σκεπάζονται με τα χρόνια από χώματα, αλλά και οι αρχαίες μαρτυρίες που σκεπάζονται από διαφόρων ειδών μεταγενέστερες ερμηνείες. Μια τέτοια αρχαία αινιγματική μαρτυρία επικαλυμμένη με μεταγενέστερες υποθέσεις, που όμως πιστεύω ότι ξεκαθαρίζει πια με τη θεωρία της ροδοδάφνης, αφορά το «πνεύμα» το οποίο, σύμφωνα με τον ιστορικό Στράβωνα, αναδυόταν από ένα «άντρο» ή «χάσμα» που βρισκόταν κάτω από τον ναό του Απόλλωνα και το οποίο εισέπνεε η Πυθία προκειμένου να μεταπέσει σε προφητική έμπνευση.

»Πάρα πολλά έχουν γραφτεί για αυτό το «πνεύμα» και το «χάσμα». Η ύπαρξή τους είτε έχει πλήρως αμφισβητηθεί είτε, αντίθετα, πλήρως υποστηριχτεί. Σύμφωνα με μια πρόσφατη αμερικανική μελέτη, το «πνεύμα» αποδόθηκε σε εκροή τοξικού αερίου από ένα γεωλογικό ρήγμα («χάσμα») που περνούσε κάτω από το μαντείο. Η τελευταία μάλιστα θεωρία, παρ' όλο που έχει πολλά αδύνατα σημεία για να μπορέσει να γίνει αποδεκτή, προβλήθηκε από τα μέσα ενημέρωσης, όπως τα National Geographic, Sunday Times, New York Times, History Channel, αλλά και πολλά blogs στο Διαδίκτυο, ως η πιο έγκυρη επιστημονική εξήγηση αυτού του αινίγματος».

Για τον ίδιο, το «πνεύμα» ταυτίζεται με τον καπνό ροδοδάφνης και ο τρόπος παραγωγής του δίνει και μια ολοκληρωμένη εικόνα για το μυστήριο των χρησμών: «Προσωπικά θεωρώ ότι το «πνεύμα» δεν ήταν παρά θυμίαμα από ροδοδάφνη που έκαιγαν σε κάποια εστία στο υπόγειο του ναού (το «άντρον»), και αναδυόταν προς την Πυθία, στο εσωτερικό του ναού, από κάποιο τεχνητό άνοιγμα στο δάπεδο (το «χάσμα»). Η υπόθεση αυτή ταιριάζει με τα αρχαιολογικά δεδομένα που έδειξαν την ύπαρξη ενός υπόγειου χώρου κάτω από εκεί όπου πιθανώς στεκόταν η Πυθία.

»Πιστεύω επίσης ότι η Πυθία έπινε εκχύλισμα ροδοδάφνης (αυτό απεικονίζεται σε μία κύλικα του 5ου αι. π.Χ.), αφού όμως προηγουμένως οι ιερείς του μαντείου είχαν εξετάσει την ασφάλεια και αποτελεσματικότητα του συγκεκριμένου εκχυλίσματος δίνοντάς το σε κατσίκες που προορίζονταν για θυσία, παρατηρώντας την αντίδρασή τους. Ετσι εξηγείται η αινιγματική τελετουργία που προηγούνταν του χρησμού της Πυθίας και αφορούσε την προσφορά ποτού σε κατσίκες, αλλά και ο πρωταγωνιστικός ρόλος των κατσικών στον ιδρυτικό μύθο των Δελφών. Είναι αυτό το αβίαστο συνταίριασμα όλων των κομματιών του παζλ που μου δίνει τη σιγουριά ότι η θεωρία της ροδοδάφνης είναι το κλειδί για την αλήθεια».

 

Πηγή: ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ