Για τις εξελίξεις στο χώρο της Ανώτατης Εκπαίδευσης

 

...ή, αλλιώς, πώς προωθείται η υποταγή της Ανώτατης Εκπαίδευσης στις ανάγκες του Κεφαλαίου

 

(Α' Μέρος)

 

Ηδη έχουν περάσει 15 χρόνια από τις 25 Μαΐου του 1998 που η Ευρωπαϊκή Ενωση (ΕΕ) με την Συνθήκη της Σορβόνης έβαζε τα θεμέλια για το νέο χάρτη στο χώρο της Ανώτατης Εκπαίδευσης. Ενα χρόνο μετά, στις 19 Ιούνη του 1999, στην πόλη της Μπολόνια, την πόλη με το παλαιότερο Πανεπιστήμιο στην Ευρώπη, η ομώνυμη διακήρυξη, γνωστή και ως «Διαδικασία της Μπολόνια», 29 Ευρωπαίων υπουργών Παιδείας, έδωσε το εναρκτήριο λάκτισμα για τις σαρωτικές αλλαγές στην Ανώτατη Εκπαίδευση με κύριο στόχο την εναρμόνισή της με τις αλλαγές που σχεδιάζονταν στα επιτελεία της ΕΕ για τις εργασιακές σχέσεις και γενικότερα την οικονομία για τη διασφάλιση των αναγκών και της κερδοφορίας του κεφαλαίου.

 

Ειδικότερα, η στρατηγική αυτή έβαζε τους εξής στόχους1 οι οποίοι είναι ιδιαίτερα αποκαλυπτικοί:

 

1. Την υιοθέτηση ενός συστήματος αναγνωρίσιμων και συγκρίσιμων πτυχίων για την προώθηση της ανταγωνιστικότητας του Ευρωπαϊκού Χώρου Ανώτατης Εκπαίδευσης

 

2. Την υιοθέτηση ενός συστήματος δύο κυρίως κύκλων σπουδών, προπτυχιακού και μεταπτυχιακού. Ο χαρακτήρας του πρώτου κύκλου σπουδών, ο οποίος θα είχε διάρκεια 3 χρόνων θα έπρεπε να εναρμονιστεί με τις ανάγκες της αγοράς.

 

3. Την καθιέρωση ενός συστήματος πιστοποίησης (credits) για την όσο το δυνατόν μεγαλύτερη κινητικότητα των σπουδαστών. Οι μονάδες πιστοποίησης θα μπορούν να προέρχονται και έξω από το χώρο της Ανώτατης Εκπαίδευσης, όπως π.χ. από προγράμματα διά βίου μάθησης.

 

 

4. Προώθηση της κινητικότητας με στόχο την υπερπήδηση εμποδίων για την ελεύθερη μετακίνηση σπουδαστών, καθηγητών, ερευνητών και διοικητικού προσωπικού.

 

5. Προώθηση της Ευρωπαϊκής Συνεργασίας για τη Διασφάλιση της Ποιότητας.

 

6. Προώθηση της Ερωπαϊκής Διάστασης για το σχεδιασμό ολοκληρωμένων προγραμμάτων εκπαίδευσης και έρευνας με την αύξηση του αριθμού των προγραμμάτων σπουδών σε όλα τα επίπεδα.

 

Από τότε οι υπουργοί δεσμεύτηκαν να συναντούνται κάθε δύο χρόνια για την αναπροσαρμογή των στόχων της διαδικασίας στα πλαίσια των συνεχόμενων αλλαγών της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας. Ετσι το 2001 στην Πράγα με την συμμετοχή 32 χωρών (προστέθηκαν η Κύπρος, Κροατία και Τουρκία) επαναβεβαιώθηκαν οι στόχοι της Μπολόνια και τονίζεται ιδιαίτερα το στοιχείο της οικονομικής ανταγωνιστικότητας που θα πρέπει να διέπει το Ευρωπαϊκό Σύστημα Ανώτατης Εκπαίδευσης. Στα πλαίσια αυτά τέθηκε το ζήτημα της ελκυστικότητας της ΕΕ μεταξύ των σπουδαστών στην Ευρώπη καθώς και των σπουδαστών από άλλα μέρη του κόσμου. Στη συνέχεια, στο Βερολίνο (2003) αναλύονται τα στάδια υλοποίησης της Διαδικασίας για την ταχεία εφαρμογή της στης χώρες τις ΕΕ και εισάγεται ο τρίτος κύκλος σπουδών που θα οδηγεί στην απόκτηση Διδακτορικού Διπλώματος. Ακολούθησαν οι διακηρύξεις του Μπέργκεν (2005), του Λονδίνου (2007) για να φτάσουμε στη διακήρυξη της Λουβαίν, όπου τονίζεται η ανάγκη αύξησης της συμμετοχής στη διά βίου μάθηση και ιδιαίτερη στην προώθηση της απασχολησιμότητας με στόχο την παραγωγή ανανεωμένου εξειδικευμένου εργατικό δυναμικού. Στη συνέχεια, στη διακήρυξη της Βιέννης (2010) επανέλαβαν τη δέσμευσή τους στην πλήρη και σωστή εφαρμογή των συμφωνημένων στόχων με τη διαπίστωση ότι οι στόχοι και οι μεταρρυθμίσεις της Μπολόνιας δεν έχουν ακόμη εφαρμοστεί και εξηγηθεί όπως πρέπει1. Σε αυτή τη συνάντηση, γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στην αναγκαιότητα και τη σημασία της σύμπραξης μεταξύ των δημόσιων αρχών, των ιδρυμάτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, των σπουδαστών και του προσωπικού με τους εργοδότες, τους οργανισμούς διασφάλισης της ποιότητας, τις διεθνείς οργανώσεις και τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα1.

 

 

Οι παραπάνω διακηρύξεις, παρόλο που «διανθίζονται» με τσιτάτα του τύπου «εξασφάλιση υψηλής ποιότητας διδασκαλίας και στην ενσωμάτωση της ευρωπαϊκής διάστασης στην τριτοβάθμια εκπαίδευση» για να θολώσουν τα νερά και να παραπλανήσουν το λαό εμπεριέχουν ιδιαίτερες χρήσιμες πληροφορίες που αποκαλύπτουν τους πραγματικούς στόχους της πολιτικής αυτής.

 

Το ΚΚΕ ήταν το μόνο κόμμα που ήδη από την αρχή της διακήρυξης της Μπολόνια είχε ξεσκεπάσει τους στόχους αυτούς. Χαρακτηριστικά παρατίθεται το απόσπασμα από τον Κυριακάτικο «Ριζοσπάστη» στις 11 Μαρτίου 2001 από το άρθρο με τίτλο «Διακήρυξη της Μπολόνια»2.

 

«Στόχος της Διακήρυξης της Μπολόνια είναι να προδιαγράψει ένα κοινό πλαίσιο οργάνωσης και λειτουργίας για τη συντριπτική πλειοψηφία των Ιδρυμάτων Ανώτατης Εκπαίδευσης στον ευρωπαϊκό χώρο, με σκοπό την άμεση υπαγωγή της ανώτατης εκπαίδευσης στα μονοπωλιακά συμφέροντα και, προπαντός, τη μείωση του επιστημονικού δυναμικού και την αντικατάσταση της συντριπτικής πλειοψηφίας του με ένα "ευέλικτο" και φτηνό εργατικό δυναμικό μέσου επιπέδου, χωρίς δικαιώματα και με την ψευδαίσθηση του πανεπιστημιακού τίτλου. Αυτό επιχειρείται σήμερα, γιατί η τεράστια αύξηση της συγκέντρωσης και της συγκεντροποίησης του κεφαλαίου καθώς και το βάθεμα της ευρωπαϊκής ενοποίησης δίνουν τη δυνατότητα στους καπιταλιστές να οργανώνουν την παραγωγή τους με πολύ μικρότερο αριθμητικά υψηλά ειδικευμένο-επιστημονικό δυναμικό.

 

Στην ουσία έρχεται να γενικεύσει και να θέσει κανόνες σε αλλαγές που ήδη έχουν ξεκινήσει να πραγματοποιούνται την τελευταία εικοσαετία με εθνικές και κοινοτικές ρυθμίσεις, τροποποιώντας σημαντικά τη φυσιογνωμία της ανώτατης εκπαίδευσης στις χώρες-μέλη της ΕΕ. Αλλαγές που αποσκοπούν στην προσαρμογή των πανεπιστημίων στις γενικότερες αναδιαρθρώσεις της καπιταλιστικής οικονομίας και των εργασιακών σχέσεων (...) Τέλος, η αλλαγή των ίδιων των προγραμμάτων σπουδών και της έρευνας, ώστε να είναι σύμφωνα με την "ευρωπαϊκή προοπτική", σημαίνει ότι τα ιδρύματα που δε θα μπορέσουν να προσαρμοστούν στα ευρωπαϊκά δεδομένα τα περιμένει μάλλον ένα αμφίβολο μέλλον...».

 

Τα παραπάνω «προφητικά» αποδεικνύονται με τον καλύτερο τρόπο 12 χρόνια μετά, από την κατάσταση που επικρατεί σήμερα στις χώρες της ΕΕ που έχουν εφαρμοσθεί οι μεταρρυθμίσεις.

Επιβολή Διδάκτρων (tuitionfees)

 

Στη συντριπτική πλειοψηφία των χωρών στην ΕΕ έχει πλέον επικρατήσει το μοντέλο με τη διάσπαση των σπουδών σε τρία χρόνια για τον πρώτο κύκλο (προπτυχιακό), δύο χρόνια για το δεύτερο κύκλο (μεταπτυχιακό) και τρία χρόνια για τον τρίτο κύκλο σπουδών που οδηγεί σε διδακτορικό δίπλωμα. Επιπλέον, στο όνομα του διακηρυγμένου στόχου της ανταγωνιστικότητας και της οικονομικής αυτονομίας των Πανεπιστημίων με σκοπό τη μείωση των κρατικών δαπανών, η Παιδεία γενικότερα έχει παραδοθεί στο βωμό της επιχειρηματικότητας με αποτέλεσμα την εξαφάνιση της φοιτητικής μέριμνας η οποία έχει αντικατασταθεί με τη λήψη δανείων από τράπεζες, την επιβολή διδάκτρων τόσο σε μεταπτυχιακό όσο και σε προπτυχιακό επίπεδο. Στα δίδακτρα αυτά προστίθενται τα έξοδα διαβίωσης, αγορά συγγραμμάτων, ασφάλιση κ.λπ. Παρακάτω παρατίθενται μερικά ενδεικτικά παραδείγματα3.

 

ΑΓΓΛΙΑ

 

Είναι από τις πρώτες χώρες όπου έχει εφαρμοσθεί η διάσπαση των σπουδών σε κύκλους των 3 χρόνων για τις προπτυχιακές σπουδές και 2 χρόνων για τις μεταπτυχιακές σπουδές. Εδώ υπάρχουν δίδακτρα στον προπτυχιακό κύκλο σπουδών τα οποία κυμαίνονται από 6.000 μέχρι 9.000 λίρες (11.000 ευρώ) περίπου το χρόνο. Για το δεύτερο κύκλο σπουδών τα δίδακτρα κυμαίνονται από 3.500 μέχρι 32.000 λίρες το χρόνο. Σε αυτά θα πρέπει να προστεθούν άλλες 4.000 με 10.000 λίρες το χρόνο για έξοδα διαβίωσης. Για κάποιον φοιτητή που έχει πάρει δάνειο 3 έτη σπουδών για την αποπληρωμή της φοίτησης του σε χρόνο 25 ετών φτάνει τις 250.000 λίρες4!

 

ΓΑΛΛΙΑ

 

Στη Γαλλία υπάρχουν δίδακτρα σε όλα τα δημόσια Πανεπιστήμια, τόσο σε προπτυχιακό όσο και σε μεταπτυχιακό επίπεδο. Σε προπτυχιακό επίπεδο τα δίδακτρα που κυμαίνονται από 200 ευρώ έως ακόμα και 13.500 ευρώ το χρόνο για κάποια -δημόσια κατά τα άλλα- «άριστα» ιδρύματα, grandes ecoles και σχολές Ιατρικής και Μηχανικών. Τα μέσα έξοδα διαβίωσης ανέρχονται περίπου στα 5.000 - 10.000 ευρώ το χρόνο. Και εδώ η πλειοψηφία των φοιτητών λαμβάνουν δάνεια για την αποπληρωμή του κόστους σπουδών (δίδακτρα και έξοδα διαβίωσης) τα οποία το αποπληρώνουν σε βάθος 25ετίας.

 

ΓΕΡΜΑΝΙΑ

 

Στις περιφέρειες της Βαβαρίας, του Αμβούργου και της Κάτω Σαξονίας οι φοιτητές πληρώνουν δίδακτρα της τάξης των 1.000 ευρώ το χρόνο.

 

IΤΑΛΙΑ

 

Η Ιταλία ήταν από τις πρώτες χώρες που εφάρμοσε τους τρεις κύκλους σπουδών. Και εδώ υπάρχουν δίδακτρα στα δημόσια Πανεπιστήμια, τόσο στο δεύτερο όσο και στον πρώτο κύκλο σπουδών. Στον πρώτο κύκλο σπουδών τα μέσα δίδακτρα είναι περίπου 1.400 ευρώ το χρόνο.

 

ΟΛΛΑΝΔΙΑ

 

Για πολίτες της ΕΕ, στα δημόσια Πανεπιστήμια τα μέσα δίδακτρα για τον πρώτο κύκλο σπουδών ανέρχονται σε 1.835 ευρώ το χρόνο, ενώ για το δεύτερο κύκλο σπουδών ξεκινούν από τις 7.000 ευρώ το χρόνο. Σε αυτά προστίθενται περί τα 8.000 με 10.000 ευρώ το χρόνο για έξοδα διαβίωσης5.

 

ΙΣΠΑΝΙΑ

 

Τα δίδακτρα στο δημόσια Πανεπιστήμια για τον πρώτο κύκλο σπουδών κυμαίνονται μεταξύ 700 και 1.300 ευρώ περίπου το χρόνο. Για τα ιδιωτικά Πανεπιστήμια τα δίδακτρα κυμαίνονται μεταξύ 5.000 και 15.000 ευρώ το χρόνο6.

 

ΔΑΝΙΑ

 

Για πολίτες της ΕΕ δεν υπάρχουν (προς το παρόν) δίδακτρα στα δημόσια Πανεπιστήμια για τον πρώτο κύκλο σπουδών. Για φοιτητές που έρχονται εκτός της ΕΕ τα δίδακτρα κυμαίνονται μεταξύ 6.000 και 16.000 ευρώ7. Η πολιτική αυτή εισήχθηκε το 2006 και έπεται συνέχεια. Η στρατηγική «Ευρώπη 2020» προβλέπει δραστικές μεταρρυθμίσεις και στη Δανία στο χώρο της Ανώτατης Εκπαίδευσης με στόχο την ανταγωνιστικότητα του συστήματος8 για την παραγωγή φτηνού εργατικού δυναμικού με ορατό πλέον το ενδεχόμενο επιβολής διδάκτρων στους κύκλους σπουδών και για τους πολίτες εντός της ΕΕ. Μάλιστα, το τελευταίο διάστημα γίνεται συζήτηση για την ιδιωτικοποίηση των Πανεπιστημίων και την επιβολή διδάκτρων για όλους τους φοιτητές9.

 

ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ

 

Τα δίδακτρα εδώ και για τον δεύτερο και για τον πρώτο κύκλο σπουδών κυμαίνονται μεταξύ 630 και 1.000 ευρώ το χρόνο.

 

ΚΥΠΡΟΣ

 

Ενώ για τα 3 πρώτα έτη δεν υπάρχουν δίδακτρα (ακόμη) για τους Κύπριους και τους φοιτητές από κράτη μέλη της ΕΕ, στο δεύτερο κύκλο σπουδών, δηλαδή για τα επόμενα 2 έτη, τα δίδακτρα κυμαίνονται μεταξύ 5.000 και 10.000 ευρώ περίπου το χρόνο.

 

ΛΙΘΟΥΑΝΙΑ

 

Οι φοιτητές πληρώνουν δίδακτρα και στο δεύτερο και στον πρώτο κύκλο σπουδών. Στον πρώτο κύκλο σπουδών (προπτυχιακό επίπεδο) τα δίδακτρα κυμαίνονται μεταξύ 1.000 και 5.000 ευρώ το χρόνο ανάλογα με το ίδρυμα και το αντικείμενο. Για το δεύτερο κύκλο σπουδών τα δίδακτρα κυμαίνονται μεταξύ 2.000 και 6.200 περίπου ευρώ το χρόνο.

Γνωστικά αντικείμενα και Προγράμματα Σπουδών: Πολτοποίηση και Κατάργηση στο βωμό της Αγοράς

 

H πολιτική της ΕΕ για την Ανώτατη Εκπαίδευση επιτάσσει και τη δημιουργία ενός ενιαίου συστήματος αξιολόγησης, αντιστοίχησης και αναγνωρισιμότητας των προγραμμάτων σπουδών εντός της ΕΕ με την καθιέρωση του συστήματος συγκέντρωσης (accumulation) και μεταφοράς (transfer) πιστωτικών μονάδων (ECTS). Ουσιαστικά το σύστημα των πιστωτικών μονάδων είναι ένα σύστημα μέτρησης αποσπασματικών «δεξιοτήτων» οι οποίες αλλάζουν συνεχώς σύμφωνα με τις επιταγές της αγοράς. Οι δεξιότητες αυτές αποκτούνται μέσα και έξω από το χώρο της Ανώτατης Εκπαίδευσης μέσω του μοντέλου της «διά βίου μάθησης», από προπτυχιακές και μεταπτυχιακές σπουδές, από σεμινάρια, από επαγγελματική εμπειρία για την ενίσχυση της «ελαστικότητας» και της εξατομίκευσης στη μάθηση (flexible learning paths)10,11και της κινητικότητας. Οι εξελίξεις είναι ραγδαίες. Σύμφωνα με αναφορά της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σήμερα συμμετέχουν και προσαρμόζουν τα προγράμματα σπουδών τους προς αυτήν την κατεύθυνση 47 χώρες συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας12.

 

H επιδίωξη αυτού του συστήματος είναι αποκαλυπτική και ουσιαστικά αποτελεί το στόχο αυτής της πολιτικής. Η έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής με τίτλο «Πώς θα πρέπει να είναι τα σχολεία μας στον 21ο αιώνα» αναφέρει πρώτα από όλα: «Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επιθυμεί να συνεργαστούν καλύτερα τα κράτη μέλη προκειμένου να καταστούν τα σχολικά συστήματα πιο προσαρμοσμένα στις ανάγκες των μαθητών και των εργοδοτών...»

 

Δηλαδή, με απλά λόγια, επιδιώκουν τα προγράμματα σπουδών να προσαρμόζονται έτσι ώστε να εξυπηρετούν τις μεταβαλλόμενες ανάγκες του κεφαλαίου. Δηλαδή, ουσιαστικά τα προγράμματα σπουδών αλλά και η έρευνα στα Πανεπιστήμια και Ερευνητικά κέντρα θα υποτάσσονται στις ορέξεις των επιχειρήσεων οι οποίες συνεπώς θα σχεδιάζουν τι θα μαθαίνουν οι φοιτητές και πώς θα γίνεται και για ποιον η έρευνα. Τα πανεπιστήμια, δηλαδή, θα είναι εργολάβοι των επιχειρήσεων.

 

Προς αυτήν την κατεύθυνση καταργούνται γνωστικά αντικείμενα και τμήματα τα οποία δεν είναι ελκυστικά για την αγορά, ενοποιούνται σχολές και προγράμματα σπουδών υπό την μορφή «σούπας» από όπου οι φοιτητές θα επιλέγουν εξατομικευμένα «δεξιότητες» που θα προσαρμόζονται μέσω της διά βίου μάθησης σύμφωνα με τις ανάγκες του κεφαλαίου.

 

Το σύστημα απαιτεί τη μαζική και γρήγορη παραγωγή αποφοίτων ευέλικτων, ημιμαθών για την αναπαραγωγή με το ελάχιστο κόστος της καπιταλιστικής κερδοφορίας.

 

Σε αυτό το σημείο αξίζει να αναφερθούν κάποια μικρά αποσπάσματα του Μαρξ και Ενγκελς στο ζήτημα αυτό.

 

Ο Μαρξ στην εργασία του «Μισθωτή εργασία και κεφάλαιο» γράφει:

 

«Ποια είναι τα έξοδα παραγωγής της εργατικής δύναμης. Είναι τα έξοδα που απαιτούνται για να διατηρείται ο εργάτης σαν εργάτης και για να καταρτιστεί σαν εργάτης. Για αυτό όσο λιγότερο χρόνο μόρφωσης απαιτεί μια εργασία τόσο λιγότερα είναι τα έξοδα παραγωγής του εργάτη, τόσο χαμηλότερη είναι η τιμή της εργασίας του, ο μισθός της εργασίας του».

 

Ο Ενγκελς έγραφε για το ίδιο ζήτημα:

 

«Εάν η αστική τάξη φροντίζει για την ύπαρξη των εργατών τόσο, όσο της είναι απαραίτητο, τότε δε θα πρέπει να εκπλησσόμεθα, εάν τους εκπαιδεύει μόνο σε τέτοιο βαθμό που να ανταποκρίνονται στα συμφέροντά της».

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΝΑΦΟΡΕΣ

 

1.http://europa.eu/legislation_summaries/education_training_youth/lifelong_learning/c11088_el.htm

 

2.http://www.rizospastis.gr/story.do?id=702119&publDate=11/3/2001

 

3. National Student Fee and Support Systems, 2011/12. http://eacea.ec.europa.eu/education/eurydice/documents/facts_and_figures/fees_and_support.pdf

 

4.http://www.thecompleteuniversityguide.co.uk/student-loan-repayment-calculator

 

5.http://www.eurogates.nl/en_cost_education_Netherlands/

 

6.http://universidad.es/en/spain/spains-universities/spanish-university-system/cost-studying-spain

 

7.http://studyindenmark.dk/study-in-denmark/tuition-fees-and-scholarships

 

8.http://ec.europa.eu/europe2020/europe-2020-in-your-country/danmark/index_en.htm

 

9.http://www.universityworldnews.com/article.php?story=20100123090613452

 

10.http://www.ond.vlaanderen.be/hogeronderwijs/bologna/documents/EUA_Trends_Reports/Final_Trends_Report_V_May.pdf

 

11.http://ec.europa.eu/education/higher-education/doc/bologna_process/independent_assessment_1_detailed_rept.pdf

 

12.http://www.ond.vlaanderen.be/hogeronderwijs/bologna/pcao/index.htm

 

Του

Κώστα ΣΙΕΤΟΥ*

 

*Ο Κώστας Σιέττος είναι Επίκουρος Καθηγητής ΕΜΠ

 

Ριζοσπάστης, 21/7/2013