Κοινωνία 27.05.2017 - 14:10

ΣΥΝΩΜΟΣΙΕΣ και ΣΙΝΕΜΑ [μέρος 1ο]

Ο Έλβις ζει σε κάποιο κοίλωμα της Επίπεδης Γης!

Συνωμοσίες παντού

Βιάστηκαν αρκετοί να θεωρήσουν πως η άκρατη συνωμοσιολογία της εποχής είναι ένα φαινόμενο των social media και του βομβαρδισμού ακατάσχετης πληροφορίας από δεκάδες αναξιόπιστες πηγές. Πράγματι, το διαδίκτυο είναι ένας χώρος που η πληροφορία κυριαρχεί έναντι του γνωστικού κριτηρίου, και πολλές φορές μια εντελώς ανυπόστατη πληροφορία μπορεί να βρει διαδρόμους διασποράς- αρκεί να υπάρχουν πρόθυμοι που θέλουν να την ακούσουν. Όμως η συνωμοσιολογία και οι θεωρίες συνωμοσίας δεν είναι ένα ακόμα «φρούτο» της εποχής των social media- αντίθετα προϋπάρχουν μια χαρά, και χάρη σε αυτά μπορούν να μεγεθύνονται αλλά και να διεθνοποιούνται.

Μαζί με την κοινωνική μυθολογία του American dream και την Coca-Cola, οι θεωρίες συνωμοσίας θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως ένα εντελώς αμερικάνικο εξαγώγιμο παραπροϊόν στην μαζική κουλτούρα. Από όπου και αν κρατούν οι ρίζες του φαινομένου, ειδικά μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο οι θεωρίες συνωμοσίας γνώρισαν τεράστια άνθιση και απήχηση, συγκροτούμενες πολλές φορές σαν μικρές θρησκείες, ακόμα και χωρίς «προφήτη». Ο Elvis ζει, ο JFK δολοφονήθηκε από 3 άντρες και όχι έναν, στο Roswell έχουν προσγειωθεί ήδη εξωγήινοι, o Obama δεν είναι Αμερικάνος και πιθανότατα είναι μουσουλμάνος, δεν υπάρχει κλιματική αλλαγή, η προσελήνωση ήταν σκηνοθετημένη από τον Kubrick, δεν συνέβη ποτέ Ολοκαύτωμα, οι ερπετάνθρωποι μέσω του ψεκασμού χειραγωγούν τα πλήθη, ο FDA κρατάει κρυφή τη θεραπεία του καρκίνου για να ελέγξει τον πληθυσμό, η 9/11 ήταν σχεδιασμένη από τον Bush τον νεότερο, τα εμβόλια προκαλούν αυτισμό ή καρκίνο και, φυσικά, η Γη είναι επίπεδη.

Είναι αρκετά ενδιαφέρον το γεγονός πως συνήθως, οι οπαδοί μιας θεωρίας θα είναι οπαδοί και των περισσότερων υπολοίπων. Ωστόσο, πολλές θεωρίες έχουν και αυτοτελείς βάσεις, που ενίοτε μπορεί να είναι αρκετά διευρυμένες. Είναι χαρακτηριστικό πως η συνωμοσιολογία δεν περιορίζεται σε πιο υποβαθμισμένες κοινωνικές ομάδες: Για παράδειγμα τα περισσότερα από τα παραπάνω τα έχει ήδη υπερασπιστεί ο Donald Trump ενώ μέχρι και ζάπλουτοι αθλητές, όπως ο πρωταθλητής του NBA Kyrie Irving, δηλώνουν δημόσια πως πιστεύουν στην επιπεδότητα της Γης. Ενώ η πλειοψηφία των «συνωμοσιολόγων» χαρακτηρίζεται από περιορισμένη πρόσβαση στην εκπαίδευση και χαμηλού μορφωτικού επιπέδου, αυτό δεν έχει εμποδίσει κατά καιρούς και αναλόγως την περίσταση μέχρι και καθηγητές πανεπιστημίου να ασπαστούν κάποια θεωρία συνωμοσίας.

Αν πρέπει να αναζητηθεί ένας κοινός παρονομαστής σε αυτό το πολύ ετερόκλητο μίγμα θεωριών (που έχουν και τελείως διαφορετική βαρύτητα), αυτός είναι η κοινή πεποίθηση πως κάπου, κάπως, υπάρχει μια ισχυρή ομάδα λίγων η οποία διαφεντεύει την Ιστορία και τον κόσμο, αποφασίζει τι θα πει και τι θα κρύψει, αποφασίζει για όλα τα μικρά και τα μεγάλα δράματα της καθημερινότητας. Η μεγάλη συγγένεια αυτής της πεποίθησης με μια θρησκευτική σχεδόν αντίληψη της μοίρας (τον ρόλο αυτό δεν είχε κάποτε ο Θεός;) δεν είναι τυχαία- η αίσθηση πως κάποιοι (ανώτεροι σε όλα τα επίπεδα) βυσσοδομούν σε βάρος των πολλών διατρέχει πολλές όψεις της ανθρώπινης Ιστορίας από αρχαία χρόνια και ανάμεσα σε αρκετούς πολιτισμούς.

Ο Πρόεδρος της Αμερικής δεν είναι ωστόσο ο μόνος που φέρει από το κύρος της θέσης του διάφορες τέτοιες θεωρίες στο δημόσιο λόγο- ας μην λησμονούμε πως υποστηρικτές των αεροψεκασμών στον δημόσιο πολιτικό λόγο είναι αυτή τη στιγμή συγκυβερνώντες (ΑΝ.ΕΛΛ.), ενώ η Χρυσή Αυγή είναι ένα κόμμα που επενδύει συστηματικά πάνω σε συνωμοσιολογίες κάθε είδους. Η πιο φαιδρή εκδοχή εμφανίστηκε στην προσπάθεια του Αρτέμη Σώρρα: Ειδικά ο τελευταίος αποδεικνύει πως δεν έχει σημασία τόσο το εύρος του παραλογισμού όσο η θέληση ενός κόσμου να πιστέψει και να εμπιστευτεί.

[Το αυτό ισχύει και για ένα ανησυχητικά ευρύ ακροατήριο που όντως πιστεύει πως η μνημονιακή συνταγή εξοντωτικής λιτότητας μπορεί τελικά να φέρει ανάπτυξη το 2060.]

Προοδευτικές και αντιδραστικές συνωμοσίες (;)

Φυσικά, είναι άλλο πράγμα η επίσκεψη εξωγήινων στην Γη (που δεν έχουμε λόγο να αρνηθούμε την ύπαρξη εξωγήινης ζωής, ανεξάρτητα με το αν έχει περάσει από τα μέρη μας), άλλο πράγμα η άρνησή να αποχαιρετίσουμε τον Elvis και εντελώς άλλο οι αρνητές του Ολοκαυτώματος ή της Κλιματικής Αλλαγής. Επιπλέον, έχει μεγάλη διαφορά η καχυποψία απέναντι στον Bush ή τις μεγάλες φαρμακευτικές από την καχυποψία απέναντι στην επιστημονική κοινότητα για το θέμα του φαινομένου του θερμοκηπίου. Βέβαια, υπάρχουν και συνωμοσίες χωρίς ιδιαίτερο πολιτικό φορτίο: Η Επίπεδη Γη, μια απρόσμενη επιστροφή από τα δόγματα της Εκκλησίας του…Μεσαίωνα, είναι ίσως η πιο ανώφελη και χαριτωμένη θεωρία συνωμοσίας: Για κάποιο λόγο, μια τεράστια πλεκτάνη έχει επενδύσει τρισεκατομμύρια δολάρια μόνο και μόνο για να ‘’πείσει’’ την ανθρωπότητα πως η Γη είναι σφαιρική και γυρίζει γύρω από τον Ήλιο.

Όμως υπάρχουν και θεωρίες συνωμοσίας που μπορεί να μην έχουν προφανή πολιτικό φορτίο, δεν είναι όμως καθόλου χαριτωμένες. Αντίθετα, είναι επικίνδυνες: Το κίνημα του «αντιεμβολιασμού» έχει ήδη μετρήσει θύματα ενώ μπορεί να αποτελέσει και κίνδυνο για την δημόσια υγεία (ιδίως αν αυξηθεί ο ανεμβολίαστος πληθυσμός). Τα εμβόλια έχουν ‘’κατηγορηθεί’’ πως προκαλούν αυτισμό, καρκίνο, μέχρι και…ομοφυλοφιλία. Στην περίπτωση όμως αυτή, το όποιο πρόβλημα δεν προκαλείται μονάχα από τις «μόδες» των εκάστοτε «ψεκασμένων»: Αρκετοί άνθρωποι, είτε με πρόφαση τον προοδευτικό εναλλακτισμό είτε ως κριτική απέναντι στην κερδοσκοπία της φαρμακοβιομηχανίας, καταλήγουν να διευρύνουν το κοινό των ‘’αντιεμβολιαστών’’ σε διάφορες χώρες του κόσμου.

Είτε εκπορευόμενες από συγκεκριμένους κύκλους συμφερόντων είτε βασιζόμενες στην συλλογική ανησυχία και το κοινό αίσθημα, είτε χαριτωμένες είτε ενοχλητικές, οι θεωρίες συνωμοσίας γνωρίζουν μια άνθιση και αυτή η άνθιση δεν είναι τυχαία ούτε πρέπει να αποδοθεί μονάχα στην ικανότητα των social media να λειτουργούν ως «ενισχυτής» μειοψηφικών εντάσεων. Οι πραγματικοί «ενισχυτές» των μαζικών υστεριών, στην Ελλάδα αλλά και παντού, εντοπίζονται κυρίως στην κοινωνική ανασφάλεια, στον φόβο, την απουσία προοπτικής, την εκτεταμένη διαφθορά της εξουσίας, την εξωφρενικά προφανή διαπλοκή πολιτικής εξουσίας και οικονομικών ελίτ. Όλα αυτά συνθέτουν ένα τοπίο που καθιστούν πολλές θεωρίες κάτι σαν «καταφύγιο», σαν ξόρκι και αποκούμπι απέναντι σε ένα κακό ριζικό- οι θεωρίες συνωμοσίας είναι ένα είδος μυθολογίας. Ο πραγματικός όμως ψεκασμός έχει ξεκάθαρο «πολιτικό» χέρι: Επενδύοντας πάνω σε φόβους και ανησυχίες, ο αριβισμός του πολιτικού προσωπικού το κάνει αδίστακτο στο να χρησιμοποιήσει ψηφοθηρικά (και να ενισχύσει) κάθε πιθανή άρνηση του ορθού λόγου. Ή, για να είμαστε πιο ακριβείς, να καταστρώσει και να ενορχηστρώσει, να «φυτέψει» τις ιδέες ελπίζοντας να ανθίσουν για να εξυπηρετήσει μια συγκεκριμένη πολιτική ατζέντα.

Κινηματογραφικές συνωμοσίες

Σε αυτό το πρώτο μέρος του αφιερώματος, ας θυμηθούμε μερικές (καλές και λιγότερο καλές) ταινίες που επένδυσαν πάνω σε θεωρίες συνωμοσίας.

X-Files (1993-2016)

O Fox Mulder (David Duchovny) είναι πλέον κάτι σαν είδωλο για τους απανταχού συνωμοσιολόγους. Κάτι σαν τον Gerald Butler – Λεωνίδα για τους λάτρες των αρχαίων μας προγόνων. Ο Fox Mulder έχει αφίσα στο γραφείο του που λέει I WANT TO BELIEVE, είναι βαθιά πεπεισμένος για την ύπαρξη ΑΤΙΑ και εξωγήινων και αποκαλύπτει μεθοδικά τις κυβερνητικές συνωμοσίες που αποκρύπτουν την αλήθεια από τον κόσμο. Στο πλευρό του, η υπέρμαχος του ορθού λόγου Dana Scully (Gillian Anderson) που έχει τον άχαρο ρόλο να τον «γειώνει» στην αρχή κάθε επεισοδίου, να βλέπει με τα μάτια της το εκάστοτε μεταφυσικό (εξωγήινοι, τέρατα, στοιχειά και κάθε λογής μεταφυσικά παρελαύνουν από την σειρά) και ύστερα να προσπαθεί να το εκλογικεύσει. Τα X-Files ήταν μια πρωτοπόρα σειρά, που σε μεγάλο βαθμό έστρωσε το χαλί της Νέας Τηλεόρασης που άνθισε μετά το 2000, και έπαιξε για αρκετό καιρό με την αμφισημία της αφίσας στο γραφείο του Mulder (θέλω να πιστέψω: Επειδή δεν μπορώ ή επειδή δεν πιστεύω;) αλλά και με πολλές θεωρίες συνωμοσίας. Ο περίφημος και σχεδόν αμίλητος Cancer Man εκπροσώπησε το βαθύ, πολύ βαθύ κράτος που κρατά στα χέρια του και το πεπόνι και το μαχαίρι της όποιας αλήθειας εκεί έξω. Ο δημιουργός της σειράς Chris Carter άλλοτε αποδεχόταν τον αγνωστικισμό της ματιάς του Mulder και άφηνε ανοιχτά ενδεχόμενα και άλλοτε συντασσόταν με τον ορθολογισμό της Scully, ψάχνοντας για τέρατα ανάμεσα σε κανονικούς ανθρώπους και σκιώδεις κυβερνητικούς υπαλλήλους.

Conspiracy Theory (Θεωρίες Συνωμοσίας, 1997)

Ο Mel Gibson και η Julia Roberts συμπρωταγωνίστησαν στην ταινία-όνειρο κάθε συνωμοσιολόγου: Ένας τέτοιος, ο ταξιτζής Mel Gibson, που έχει θεωρίες για τα πάντα και ζει με κάτι που μοιάζει με σύνδρομο καταδίωξης, θα βρεθεί όντως στο στόχαστρο κάποιας παρακυβερνητικής οργάνωσης γιατί κάτι από όλα όσα έλεγε αποδείχθηκε σωστό και κάποιοι θέλουν να του κλείσουν το στόμα.

Da Vinci Code (2006)

Ένα ποτ-πουρί με μερικές από τις πιο δημοφιλείς θεωρίες συνωμοσίας γύρω από τα μυστικά και τους θρύλους της χριστιανικής παράδοσης, ο Κώδικας Ντα Βίντσι ξεκίνησε ως ένα βιβλίο-φαινόμενο από τον Dan Brown που έμοιαζε από την αρχή φτιαγμένο για να γίνει μια χολιγουντιανή ταινία. Ο Tom Hanks ανέλαβε τον ρόλο του Robert Langdon, ενός ευφυούς καθηγητή Συμβολολογίας που θα αναλάβει να ξετυλίξει την άκρη ενός πολύπλοκου νήματος που φτάνει μέχρι…τους απόγονους του Ιησού και της Μαρίας Μαγδαληνής. Και το βιβλίο αλλά και οι κινηματογραφικές διασκευές είχαν συνέχεια, χωρίς ωστόσο να κατακτήσουν ανάλογη απήχηση.

They Live! (1988)

Η cult ταινία του John Carpenter αφορά έναν μποέμ φτωχοδιάβολο που με την βοήθεια κάποιων ειδικών γυαλιών ηλίου ανακαλύπτει πως ο μισός πληθυσμός είναι στην πραγματικότητα εξωγήινοι και πως από παντού ο κόσμος χειραγωγείται με υποσυνείδητα μηνύματα και άλλα τέτοια όμορφα. Η ταινία είναι στην πραγματικότητα μια κριτική στην διακυβέρνηση Ρίγκαν και στις απαρχές της καταναλωτικής μανίας στις αρχές του ’80, χρησιμοποιώντας τους εξωγήινους ως μεταφορά για την επερχόμενη αλλοτρίωση. Αλλά και ταινία συνωμοσίας να ήταν, είναι μια αυθεντική bad movie we love, γεμάτη σκηνές ανθολογίας (I’ve come here to chew some bubble gum and kick some ass!)

Arlington Road (Ο ύποπτος της οδού Άρλινγκτον, 1999)

Βασισμένη δυσοίωνα πάνω στον εκκολαπτόμενο φόβο του «τρομοκράτη της διπλανής πόρτας», ο Ύποπτος της Οδού Άρλινγκτον είναι ένα πανέξυπνο και υποβλητικό θρίλερ που χτίζει σιγά σιγά την ένταση μέσα από την αυξανόμενη παράνοια του Jeff Bridges καθώς υποπτεύεται πως ο γείτονάς του (Tim Robins) είναι τρομοκράτης. Το απροσδόκητο φινάλε απογειώνει την ταινία, που ωστόσο μοιάζει φτιαγμένη για να δικαιώσει την παράνοια.

Outbreak (To ξέσπασμα, 1995)

Μια καλοφτιαγμένη ταινία του Wolfgang Petersen, που κατευθύνει ένα εξαιρετικό cast (Dustin Hoffman, Kevin Spacey, Rene Russo, Morgan Freeman κ.α.) γύρω από την υπόθεση ενός ξεσπάσματος ενός θανατηφόρου ιού και τα ακραία μέτρα προστασίας αλλά και συγκάλυψης της αμερικάνικης κυβέρνησης. Είναι βασισμένη χαλαρά σε αληθινά γεγονότα ξεσπάσματος θανατηφόρων ιών στις χώρες της Αφρικής.

The conspiracy (2012)

Found footage στυλ, στο δρόμο που χάραξε πρώτο το Blair Witch Project, το Conspiracy είναι ένα ντοκιμαντέρ που αφορά ένα ντοκιμαντέρ δυο φίλων σχετικά με έναν συνωμοσιολόγο στα όρια της παράνοιας. Μιας παράνοιας που θα χαρακτηρίσει μετά από λίγο την ίδια τους τη ζωή, καθώς όντως μια κρυφή και μυστική οργάνωση θα τους πάρει στο κυνήγι…

Enemy of the State (1998)

O Toni Scott, αδερφός του Ridley Scott, γνωστός για τις σπιντάτες και χορταστικές του ταινίες, σκηνοθετεί εδώ μια διασκεδαστική ταινία με τον Will Smith και τον Gene Hackman όπου το μοτίβο ‘’μας βλέπουν/μας ακούν/μας παρακολουθούν’’ εκτυλίσσεται σε όλο του το μεγαλείο: Δορυφόροι, κάμερες τροχαίας, κάμερες καταστημάτων, ολόκληρη η πόλη βρίσκεται στο κατόπι του ταλαίπωρου Will Smith που τα βάζει με τους ‘’μεγάλους’’ και την NSA ξεσκεπάζοντας την αλήθεια ενός πολιτικού εγκλήματος. Ο Gene Hackman είναι εξαιρετικός (ως συνήθως), ενώ στο παρελθόν είχε πρωταγωνιστήσει σε μια ταινία ανάλογου θέματος αλλά εξαιρετικής σκηνοθεσίας και ατμόσφαιρας, την Συνομιλία του Francis Ford Coppola (1974).

Capricorn one (1977)

O Elliot Gould και ο James Brolin πρωταγωνιστούν σε μια ταινία του Peter Hyams, όπου μια αποτυχημένη αποστολή της NASA στον Άρη θα οδηγήσει στην προσπάθεια «σκηνοθεσίας» της προσαρείωσης για να μην δεχτεί πλήγμα το κύρος της εταιρείας. Όμως η συγκάλυψη θα αποδειχθεί και δύσκολη και θανατηφόρα…

Στο δεύτερο μέρος του αφιερώματος, θα μιλήσουμε για πραγματικές συνωμοσίες, σπουδαίες ταινίες που τις προσέγγισαν αλλά και τα βαθύτερα αίτια της συνωμοσιολογίας των καιρών μας. Από τις τρεις μέρες του Κόνδορα μέχρι όλους τους Ανθρώπους του Προέδρου, ο κινηματογράφος παρακολουθεί την διαφθορά και καταγγέλλει με τον δικό του, υπέροχο τρόπο.

Το επόμενο Σάββατο, μόνο στο alfavita!