Εκπαίδευση Ειρήνης-Δάσκαλοι Χωρίς Σύνορα

Εκπαίδευση Ειρήνης-Δάσκαλοι Χωρίς Σύνορα

Πρεκατέ Βικτωρία

Εκπαιδευτικός, Συγγραφέας, Ψυχολόγος

Η πρόσφατη ενασχόλησή μου με την Εκπαίδευση Ειρήνης, μέσα από το σχετικό εξαιρετικό εκπαιδευτικό πακέτο της διεθνούς οργάνωσης ‘Δάσκαλοι Χωρίς Σύνορα’, μου θύμισε ότι σχετικές δράσεις είναι πιο επίκαιρες από ποτέ για τη χώρα μας. Το άρθρο αυτό είναι μια γόνιμη συζήτηση σε κάποια σημαντικά σημεία του πακέτου, που βρίσκουν ιδιαίτερη εφαρμογή στη χώρα μας και στοχεύει στην επισήμανση της αναγκαιότητας της Εκπαίδευσης Ειρήνης στα ελληνικά σχολεία και στην σχετική επιμόρφωση όλων των εκπαιδευτικών.

Η Εκπαίδευση Ειρήνης είναι μια γενική ομπρέλα που περιλαμβάνει όλους τους επιμέρους τομείς, όπως πρόληψη του σχολικού εκφοβισμού, βία εφήβων σε συμμορίες, ανθρώπινα δικαιώματα, προστασία περιβάλλοντος, καταπολέμηση των διακρίσεων και του ρατσισμού. Η εκπαίδευση Ειρήνης όμως στοχεύει σε κάτι παραπάνω από την απουσία βίας. Η έννοια της Θετικής Ειρήνης, όπως αναφέρεται στο υλικό των Δασκάλων Χωρίς Σύνορα, προάγει το σεβασμό, την ισότητα, τη δικαιοσύνη, τη συμπόνια. Πρόσφατα κάποιος μαθητής μου ανέφερε: «Είμαι πολύ ρατσιστής, αλλά δεν το εκφράζω, το κρατάω μέσα μου», θεωρώντας ότι αυτό δείχνει ανωτερότητα και άρα είναι απόλυτα εντάξει. Μπορεί ο μαθητής να μην εξωτερικεύει τη βία, όμως είναι αυτή κατάσταση που προάγει τη Θετική Ειρήνη; Είναι εξαιρετικά εύθραυστη και ασταθής. Αυτό που δεν εξωτερικεύεται τώρα, μπορεί με κάποιο ελάχιστο μελλοντικό έναυσμα ή στρεσογόνο παράγοντα να εκραγεί. Η προαγωγή της Θετικής Ειρήνης στοχεύει στον εκ βάθους και συνειδητό προσανατολισμό της προσωπικότητας προς το σεβασμό και τις αξίες που συνοδεύουν τη Θετική Ειρήνη, όχι απλά στην απουσία βίας.

Δεν αρκεί απλά να διδάσκουμε εναντίον της βίας, σε κάποια στιγμή της σχολικής χρονιάς ή με αφορμή κάποια παγκόσμια ημέρα. Ούτε χρειάζεται να περιμένουμε να προκύψει κάποιο αρνητικό γεγονός. Η προαγωγή της Θετικής Ειρήνης πρέπει να γίνεται συνεχώς. Ο σεβασμός, η δικαιοσύνη, η ισότητα προάγονται μέσα από μια ατέρμονη διδακτική διαδικασία, που διδάσκεται σε κάθε ευκαιρία και κάθε στιγμή μέσα από τη λέξη, πράξη και το παράδειγμά μας. Εμείς οι εκπαιδευτικό δεν θα πρέπει να το ξεχνούμε αυτό και να μην επαναπαυόμαστε, καθώς η βία δεν χάνει την ευκαιρία να ξεπροβάλλει, σε προσωπικό, ομαδικό ή κοινωνικό επίπεδο.

Η Ειρήνη ξεκινά από μέσα μας. Αν υπάρχει εσωτερικός πόλεμος, δεν μπορεί, παρά αργά ή γρήγορα, η σύγκρουση να επεκταθεί προς τα έξω, μεταξύ των μελών της οικογένειας, της σχολικής κοινότητας, μεταξύ κοινωνικών ή εθνικών ομάδων. Αυτός είναι ο λόγος που πολλοί έφηβοι που προέρχονται από δυσλειτουργικά οικογενειακά περιβάλλοντα, με συχνές συγκρούσεις (ορατές ή αόρατες), έλκονται σε ομάδες που ασκούν και στηρίζουν τη βία (συμμορίες, χουλιγκανισμός, εξτρεμιστικές πολιτικές οργανώσεις κλπ.). Εξωτερικεύουν αυτό που ήδη βιώνουν μέσα τους.

Από την άλλη μεριά, η Θετική Ειρήνη μαθαίνεται. Μαθαίνεται και ως προς τη σχέση με τον εαυτό (για αυτό και η Εκπαίδευση Αυτό-εκτίμησης είναι τόσο σημαντική –κάνει Ειρήνη με τον εαυτό), αλλά και ως προς τη σχέση με τους άλλους. Κάποιες βασικές αρχές που ίσως εμείς θεωρούμε αυτονόητες, όπως «δεν έχουμε δικαίωμα να ασκούμε βία στους άλλους για καμιά αφορμή» ή «η βία φέρνει βία», για πολλά παιδιά δεν είναι καθόλου αυτονόητες. Απεναντίας, συχνά ακούν ακριβώς τα αντίθετα μηνύματα. Θα πρέπει εμείς οι εκπαιδευτικοί να θυμόμαστε να ξαναγυρνάμε ξανά και ξανά στην αλφαβήτα της Ειρήνης. Κι ας τα έχουνε ξανακούσει τα παιδιά, δεν πειράζει. Ένας θετικός λόγος, κάθε φορά που θα ειπωθεί, θα αποκαλύπτει κι ένα καινούργιο νόημα, μια νέα πτυχή.

Πολλά παιδιά χρησιμοποιούν την υποτιθέμενη ανάγκη ‘αυτό-άμυνας’ ως δικαιολογία για τη βία (ακόμη και αν η απειλή είναι φαντασιωσική ή στην αφηρημένη σφαίρα της προκατάληψης και των στερεοτύπων, π.χ. «οι ξένοι μας παίρνουν τις δουλειές» ή «οι γυναίκες μόνο έτσι υπακούν», άρα «πρέπει να τρώνε ξύλο»). Η δικαιολογία της αυτό-άμυνας έχει εξάλλου καταχρηστικά χρησιμοποιηθεί πάμπολλες φορές, από τις πιο απλές και καθημερινές περιπτώσεις σχολικού εκφοβισμού, μέχρι την κήρυξη παγκόσμιων πολέμων. Είναι σημαντικό να τονίζεται ξανά και ξανά ότι «στη βία δεν υπάρχουν νικητές», ότι «αυτός που σκάβει το λάκκο του άλλου, σκάβει και το δικό του» κι ότι πρέπει να εξαντληθούν όλοι οι άλλοι τρόποι επίλυσης διαφορών. Το εκπαιδευτικό πακέτο των Δασκάλων Χωρίς σύνορα αναφέρει παραδείγματα από την παγκόσμια ιστορία όπου η μη-βία λειτούργησε ως πολύ πιο αποτελεσματική αυτό-άμυνα, με κλασσικό παράδειγμα το Μαχάτμα Γκάντι. Είναι σημαντικό να γνωρίζουν τα παιδιά τέτοια παραδείγματα. Επίσης, ακόμη και στην ακραία περίπτωση της σωματικής αυτό-άμυνας, υπάρχει η φιλοσοφία των πολεμικών τεχνών: «Πώς αποκρούω μια επίθεση χωρίς να αντεπιτίθεμαι». Αν είναι δυνατόν να αποκρούσω μια σωματική επίθεση χωρίς να επιτεθώ (αντίθετα με την στάση πολλών παιδιών και γονιών: ‘βάρα, για να μην σε βαρέσει’), τότε θα είναι πολύ πιο εύκολο να αποκρούσω μια μη-σωματική επίθεση, και έχω πολλές μη-βίαιες επιλογές. Ας συγκεντρώσουν τα παιδιά πληροφορίες για αυτή τη φιλοσοφία, ίσως έχουν να διδαχθούν και από εκεί. Οι Δάσκαλοι Χωρίς Σύνορα αναφέρονται πολύ εύστοχα στη γνωσιακή διαστρέβλωση ΤΙΝΑ (There Is No Alternative), η οποία έχει χρησιμοποιηθεί σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης ξανά και ξανά για να δικαιολογήσει τη χρήση βίας.

Τα παιδιά έχουν γαλουχηθεί σχεδόν από τα γενοφάσκια τους με υπερβολική έκθεση στην τηλεοπτική βία. Δεν νομίζω να έχει υπάρξει άλλη γενιά την ιστορία του ανθρώπινου γένους που να έχει δει τόση βία από τόση μικρή ηλικία! Δεν είναι να μας εκπλήσσει που ο σχολικός εκφοβισμός έχει αυξηθεί τόσο. Πρέπει να διδάξουμε στα παιδιά την κριτική τηλεθέαση και την αποφυγή οποιωνδήποτε θεαμάτων προάγουν τη βία. Πρέπει να βρούμε εναλλακτικά θεάματα που θα ελκύσουν τα παιδιά, αλλά που θα προάγουν τη Θετική Ειρήνη. Ο εκπαιδευτικός που εμπνέει έχει σημαντικό ρόλο να παίξει σε αυτό. Μία εργασία ή εκπαιδευτική ταινία ή ντοκιμαντέρ που θα δοθεί με ζέση, ενθουσιασμό και πίστη από τον εκπαιδευτικό μπορεί να ακυρώσει μυριάδες άλλα αρνητικά μηνύματα. Ενώ τα παιδιά κάνουν ζάπινγκ από σκοτωμό σε σκοτωμό, πόσα παιδιά γνωρίζουν για τη δουλειά της Μαρίας Μοντεσόρι; Για τη Σύμβαση των Δικαιωμάτων Του Παιδιού ; Για την Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου από τα Ηνωμένα Έθνη; Αν δεν γνωρίζουν τα δικαιώματά τους, πώς θα τα υπερασπιστούν στον εαυτό τους και στους άλλους; Ο ρόλος αυτός είναι δικός μας. Αν δεν τον εκπληρώσουμε εμείς, δεν θα το κάνει κανείς. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στο εκπαιδευτικό πακέτο: «Αν δεν διδάξουμε εμείς στα παιδιά την Ειρήνη, κάποιος άλλος θα τους διδάξει τη βία» (Coleman McCarthy).

Τι είναι αυτό που μπορεί να έλκει τα παιδιά προς τη βία; Σύμφωνα με μια πολύ εύγλωττη κι εύστοχη μαρτυρία μαθήτριας Λυκείου, σχετικά με συμμαθητές της που οργανώνονται σε ομάδες ρατσιστικής βίας: «Τα παιδιά δεν γνωρίζουν και πολλά για τις ιδεολογίες αυτές, ούτε τα πολυενδιαφέρει. Απλά βρίσκουν μια ευκαιρία να παίξουν ξύλο!». Δεν θα μπορούσε να ειπωθεί πιο παραστατικά. Άρα λοιπόν, η βαθύτερη αιτία είναι η ανάγκη να ‘παίξουν ξύλο’ και μια ‘βολική’ ιδεολογία βρίσκεται στην πορεία ‘ως πλατφόρμα’. Αν δεν είναι αυτή, θα εφευρεθεί μια άλλη. Όπως στο σχολικό εκφοβισμό, δεν είναι η αφορμή εκείνη που τον προκαλεί, αλλά οι εσωτερικές συγκρούσεις στο παιδί που θυματοποιεί-χωρίς αυτό να μειώνει την καταστροφική επίδραση των ατόμων ή παραγόντων που διδάσκουν ή ενθαρρύνουν τη βία. Γιατί όμως τα παιδιά θέλουν «να παίξουν ξύλο»; Μα, με αυτά τα θεάματα έχουν μεγαλώσει. Ως καλοί μαθητές, αναπαράγουν αυτό ακριβώς που τα διδάσκουμε. Η πολιτεία μπορεί να οργανώνει παρεμβάσεις και προγράμματα κατά της βίας (όσο λιγοστά κι αν είναι αυτά) κι από την άλλη επιτρέπει, ακόμη και σε παιδικά κανάλια, ατελείωτες ώρες προβολής κινούμενων σχεδίων, με κύριο συστατικό την ατελείωτη βία. Υπάρχουν βεβαίως πολλοί και περίπλοκοι παράγοντες σχετικά με την οργανωμένη ομαδική βία στους εφήβους, όπως: η ανάγκη να έχουν μια ισχυρή ταυτότητα ομάδας, να ανήκουν κάπου, ο αρχηγός της ομάδας αντικαθιστά την πατρική φιγούρα που ίσως λείπει, η ψευδαίσθηση δύναμης κι ελέγχου μέσω της βίας, όταν νιώθουν ότι δεν έχουν κανένα έλεγχο στη δική τους ζωή. Aλλά, η βία ως μαθημένη αντίδραση είναι από τους πιο σημαντικούς.

Για να μην έλκονται τα παιδιά προς τη βία, η εσωτερική εμπειρία Θετικής Ειρήνης είναι εκείνη που θα μετρήσει. Ποια βιώματα πραγματικής, λειτουργικής Ειρήνης έχει το παιδί από το οικογενειακό περιβάλλον και από το σχολείο; Πώς μπορούμε να διδάξουμε στο παιδί την Θετική Ειρήνη, όταν έστω και με έμμεσο ή πλάγιο τρόπο, εμείς οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί τα χλευάζουμε, τα ειρωνευόμαστε, βρίζουμε, ή είμαστε συνεχώς σε εμφανή εκνευρισμό και σε σύγκρουση με τον εαυτό μας; Όλα αυτά παίζουν το ρόλο τους. Ακούγεται συχνά η θέση ότι ‘το σπίτι είναι η αιτία, ο εκπαιδευτικός δεν μπορεί να κάνει παρά ελάχιστα’. Δεν συμφωνώ. Ο εκπαιδευτικός είναι πολύ σημαντική μορφή για τα παιδιά και τα θετικά μηνύματα απορροφώνται από τα παιδιά σαν σφουγγάρι, καταλύοντας πολλές ώρες αντίθετων μηνυμάτων. Όπως σοφά αναφέρει ο Γκάντι: ‘πρέπει εμείς να γίνουμε η αλλαγή που θέλουμε να δούμε στον κόσμο’.

Μία πολύ σημαντική αξία και διαπροσωπική δεξιότητα είναι εκείνη της ενσυναίσθησης: πώς είναι να βρίσκεσαι στη θέση του άλλου. Τα θεατρικά παιχνίδια και τα παιχνίδια ρόλων είναι πολύ σημαντικά για την καλλιέργεια αυτής της δεξιότητας. Θα έπρεπε όλα τα παιδιά να έχουν την ευκαιρία να συμμετέχουν για παράδειγμα σε παιχνίδι ρόλων, όπου θα κληθούν εναλλάξ να πάρουν το ρόλο του θύτη, του θύματος και του παρατηρητή, ώστε να κατανοήσουν καλύτερα πώς μπορεί να νιώθει ο άλλος. Αντίστοιχες δραστηριότητες υπάρχουν και για άλλα σχετικά θέματα, όπως ρατσισμός κλπ. Ομαδικές βιωματικές ασκήσεις κοινωνικοσυναισθηματικής αγωγής, όπου τα παιδιά μοιράζονται στοιχεία τον εσώτερο εαυτό τους είναι επίσης πολύ σημαντικές, καθώς δείχνουν στην πράξη στα παιδιά ότι κατά βάθος η φύση μας είναι κοινή, ότι αυτό που είναι πιο προσωπικό είναι και πιο γενικό κι ότι τα κοινά που μας συνδέουν είναι περισσότερα από αυτά που μας χωρίζουν.

Μία άλλη σημαντική δεξιότητα είναι εκείνη της αποτελεσματικής επικοινωνίας που ξεκινά πάντα με το πρώτο ενικό «Εγώ νιώθω…, όταν συμβαίνει αυτό κι αυτό…», αντί για «εσύ φταις, εσύ είσαι κλπ…». Αυτή η δεξιότητα δεν είναι αποτελεσματική μόνο για την επίλυση συγκρούσεων, αλλά βοηθά τα παιδιά στην αυτογνωσία αλλά και να αναλαμβάνουν την ευθύνη για το συναίσθημά τους. Στη χώρα μας, ελάχιστα έχουμε εξασκηθεί στην ανάληψη ευθύνης: με το πρώτο δυσάρεστο συναίσθημα, ορμούμε κατευθείαν στον άλλον (παιδί, γείτονα ή τυχαίο οδηγό στο δρόμο) προβάλλοντας την αρνητικότητα σε εκείνον: «Εσύ φταις!». Ένα παιδί που έχει εξασκηθεί να εξετάζει το συναίσθημά του ψύχραιμα, πριν το ‘ξεσπάσει’ στους άλλους, είναι λιγότερο πιθανό να πεισθεί από το ρατσιστικό τροπάρι «οι ξένοι φταίνε για όλα» και να δει ποιες ανεκπλήρωτες δικές του ανάγκες προσπαθεί (ανεπιτυχώς) να ικανοποιήσει με τη βία και τη στοχοποίηση (π.χ. μήπως νιώθω εγώ ανεπαρκής και απογοητευμένος; Αδύναμος και φοβισμένος; ) Δυστυχώς, η αυτόματη κι ανεξέταστη προβολή στον άλλο είναι πολύ συνηθισμένο μοτίβο στις σχέσεις μας, συντροφικές, γονεϊκές, κοινωνικές.

Σύμφωνα με τη Μαρία Μοντεσόρι, η ηλικία 12-18 είναι η περίοδος δόμησης του κοινωνικού/ηθικού επιπέδου της προσωπικότητας. Αντί, να δώσουμε όμως προτεραιότητα σε αυτού του είδους την ανάπτυξη, τότε ακριβώς η εκπαιδευτική συζήτηση κυριαρχείται από τεχνικά θέματα ή αποστειρωμένες γνώσεις με σκοπό να περάσουν τα παιδιά τις εξετάσεις, χάνεται δηλαδή η πολυτιμότερη περίοδος προαγωγής Θετικής Ειρήνης μέσα από τη βιωματική μάθηση. Μαθήματα, όπως η γεωγραφία και η ιστορία μπορούν κάλλιστα να δώσουν πολλές αφορμές για συζήτηση σχετικά με τη Θετική Ειρήνη και το σχετικό δωρεάν πακέτο από τους Δασκάλους Χωρίς Σύνορα έχει πολλά παραδείγματα, όπως και σχέδια μαθημάτων. Τα πνευματικά διδάγματα, που δίνονται μέσω του μαθήματος των Θρησκευτικών μπορούν επίσης να χρησιμοποιηθούν στην εκπαίδευση Ειρήνης, όπως «αγάπησε τον πλησίον σου ως εαυτόν», «μην κάνεις στους άλλους αυτό που δεν θες να σου κάνουν», «μην κρίνεις για να μην κριθείς».

Ο διάλογος με τους μαθητές, αλλά και η Σωκρατική μέθοδος, που θα τους φέρει σε σύγκρουση με αυθαίρετες γενικεύσεις και αρνητικά στερεότυπα είναι σημαντικό να γίνεται συχνά στην τάξη. Ένας από τους τρόπους που διαιωνίζεται η βία είναι η έλλειψη γνωσιακής επεξεργασίας των χονδροειδών αυθαίρετων προκαταλήψεων, π.χ. «-Όλοι οι ξένοι είναι κλέφτες. -Τους έχεις γνωρίσει όλους; -Όχι, αλλά οι περισσότεροι είναι. -Έχεις κάνει στατιστική; Με ποια μεθοδολογία;». Η προαγωγή της Θετικής Ειρήνης μέσω της χρήσης της κριτικής σκέψης και της επιστημονικής μεθόδου. Οι μαθητές χρειάζεται να μάθουν ούτως ή άλλως να ακούν κριτικά και να φιλτράρουν τις πληροφορίες, με αυτοπεποίθηση στην δική τους κρίση και αντίληψη, όσο κι αν έχουν εξιδανικεύσει την πηγή από την οποία εισπράττουν την πληροφορία. Έτσι δεν θα είναι έρμαια χειραγώγησης και δημαγωγών από οποιοδήποτε χώρο, συμπεριλαμβανομένων και των ΜΜΕ, που ενδέχεται, με έμμεσο ή άμεσο τρόπο, να προπαγανδίζουν τη βία. Για να μπορέσουν να το κάνουν όμως αυτό, θα πρέπει να τους αφήσουμε ουσιαστικό χώρο να διαφωνήσουν και με εμάς τους εκπαιδευτικούς (που λόγω θέσης είμαστε φιγούρα εξουσίας για εκείνα). Αν ακούσουμε τη διαφωνία τους με σεβασμό, τους έχουμε προσφέρει την αυτοπεποίθηση να το κάνουν και αλλού, με ενδεχομένως λιγότερο καλοπροαίρετους ανθρώπους… Επίσης, για κάποια μειοψηφία παιδιών, η βία είναι κάτι που υποστηρίζεται από το οικογενειακό περιβάλλον. Ας μη φοβόμαστε να συγκρουστούν οι απόψεις του σχολείου με αυτές κάποιων γονιών. Δεν είναι κακό να έρθει και το παιδί σε γνωσιακή σύγκρουση με ιδεολογίες που εκφράζουν οι γονείς του, όταν αυτές δεν προάγουν τη Θετική Ειρήνη. Θέλουμε παιδιά με τυφλή υπακοή σε ό,τι πουν οι γονείς, μόνο και μόνο επειδή είναι γονείς, ή θέλουμε παιδιά με ανεξάρτητη σκέψη που μπορούν αν διαφωνήσουν ακόμη και με κάποιον που αγαπούν; Μην ξεχνάμε ότι η στάση που κρατούμε απέναντι στους γονείς μεταβιβάζεται αργότερα σε άλλες μορφές εξουσίας…

Τα παιδιά χρειάζονται πρότυπα Θετικής Ειρήνης που θα τα εμπνεύσουν. Όταν δεν υπάρχουν αυτά τα πρότυπα, ή όταν βαρετά μηρυκάζουν κάποιες κοινότυπες ιδέες, ενώ στην πραγματικότητα νιώθουν και εκπέμπουν άλλα πράγματα, τότε τα παιδιά θα αναζητήσουν τον ενθουσιασμό και την έμπνευση αλλού. Ίσως η αδρεναλίνη που προσφέρει μια βίαιη ομάδα με δικαιολογία την ανωτερότητά της εναντίον άλλων ομάδων, μπορεί να τους ελκύσει, προσφέροντας μια ψευδαίσθηση δύναμης (ενώ η άσκηση βίας είναι η απόλυτη αδυναμία και δειλία). Υπάρχουν άλλα παραδείγματα αληθινής, ήρεμης αλλά πολύ ισχυρής δύναμης, όπως η Μητέρα Τερέζα, ο Γκάντι, ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, και χιλιάδες άλλοι, που μετακινούν βουνά με το καλοπροαίρετο έργο τους. Μπορεί να μην προσφέρουν στα παιδιά την φθηνή αδρεναλίνη, που προσφέρει το νταηλίκι κι ο τσαμπουκάς, όμως ποιος χρειάζεται τη φθηνή αδρεναλίνη, όταν έχει θαυμάσει με δέος τέτοιες προσωπικότητες και γνωρίζει ότι μπορεί και ο ίδιος με το δικό του, μικρό αλλά σημαντικό τρόπο, να γίνει ένας ανώνυμος ήρωας ; Δυστυχώς τέτοια πρότυπα-βιογραφίες δεν προβάλλονται σχεδόν καθόλου, ούτε από τα ΜΜΕ ούτε από τη σχολικό πρόγραμμα σπουδών.

Δεν συμφωνώ με κάποιες ψυχαναλυτικές θέσεις περί ενστίκτου θανάτου ή ενστίκτου επιθετικότητας. Αν θέλουμε όμως να μιλήσουμε για κάποιο ένστικτο, αυτό θα ήταν σίγουρα της δημιουργικότητας. Η δημιουργικότητα είναι ανάγκη, όχι επιθυμία ή πολυτέλεια, αλλά ανάγκη. Όσο τα παιδιά έχουν την ευκαιρία να εκφράσουν τη δημιουργικότητά τους, η πλήρωση που θα νιώθουν, θα κάνει άλλες διεξόδους, όπως βία προς τους άλλους ή βία εναντίον του εαυτού (π.χ. μέσω εθισμών) μη ελκυστικές. Δυστυχώς το σχολείο δεν προσφέρει δημιουργικές διεξόδους στα παιδιά στο βαθμό που θα μπορούσε. Ταυτόχρονα, η εκπαίδευση αυτό-εκτίμησης δείχνει στα παιδιά ότι εκείνος που νιώθει καλά με τον εαυτό του δεν έχει ανάγκη να πληγώσει κάποιον άλλον για να νιώσει καλύτερα, προστατεύει τα παιδιά από την απελπισία, την απαισιοδοξία, την αίσθηση ότι δεν μπορούν να κάνουν καμία διαφορά.

Τέλος, ένα από τα πιο σημαντικά στοιχεία αυτής της εκπαίδευσης είναι η δυναμική της πυραμίδας του μίσους (‘ladder of hate’), της Sheryl Duckworth, Ph.D, η οποία έχει παρατηρηθεί επανειλημμένα σε πολλές εμπόλεμες συρράξεις στον κόσμο. Η πυραμίδα του μίσους παρουσιάζεται πιο κάτω σε δική μου ελεύθερη απόδοση. Ξεκινά από κάτω προς τα πάνω. Μπορεί να δει κανείς τις διαστρεβλώσεις και τα αυθαίρετα συμπεράσματα από βήμα σε βήμα. Το σημαντικότερο στοιχείο είναι ότι όταν φτάσει μια κοινωνία στο επικίνδυνο βήμα του «αποδιοπομπαίου τράγου», η μετάβαση στη γενοκτονία είναι πολύ εύκολο να γίνει. Με άλλα λόγια αυτό το βήμα είναι ίσως το πιο επικίνδυνο. Η ίδια ερευνήτρια παρουσιάζει επίσης την πυραμίδα της Ειρήνης, δηλαδή τους δομικούς λίθους για να χτιστεί Θετική Ειρήνη.

Γενοκτονία

Ι

Αποδιοπομπαίος τράγος (Εκείνοι φταίνε για όλα

μας τα προβλήματα)

Ι

Στερεότυπο (Όλοι από Εκείνους έχουν το αρνητικό χαρακτηριστικό,

άρα όλοι από εκείνους μου δημιουργούν πρόβλημα)

Ι

Κατάκριση (Ένα αρνητικό χαρακτηριστικό μου δημιουργεί πρόβλημα)

Ι

Προκατάληψη (Εκείνοι είναι όλοι ίδιοι και τους ξέρω όλους πριν τους γνωρίσω)