Εκπαίδευση 23.11.2017 - 08:15

Στην «εικόνα» της νοητικής υστέρησης καθρεφτίζεται ο πολιτισμός μας

Νοητική υστέρηση και κοινωνικές προκαταλήψεις

Η είδηση, που έπρεπε να τύχει ευρείας ανάλυσης και συγκροτημένων σχολιασμών τουλάχιστον στην εκπαιδευτική κοινότητα, πέρασε σχεδόν απαρατήρητη. Και η προς τούτο ερμηνεία υπάρχει και θα κατατεθεί στη συνέχεια.

Και να ποια είναι η είδηση. Για πρώτη φορά στη χώρα μας εισήχθηκε στο πανεπιστήμιο και θα σπουδάσει φοιτήτρια με σύνδρομο Down. Για πολλές άλλες χώρες, που βρίσκονται σε πολύ πιο προωθημένο στάδιο στην ειδική αγωγή, τέτοια γεγονότα έχουν κατακτηθεί εδώ και πάρα πολλά χρόνια και είναι πλέον μια τόσο συνηθισμένη εικόνα, που δεν μπορεί να αποτελεί πλέον είδηση.

Δυστυχώς η Ελλάδα βρίσκεται σε απαράδεκτη φάση αντιμετώπισης των παιδιών με αναπηρία κάθε μορφής. Οι φοβερές μεσαιωνικές κοινωνικές προκαταλήψεις και η κυβερνητική και πολιτική αδιαφορία είναι οι βασικότεροι συντελεστές σε μια υστέρηση της ίδιας της εκπαίδευσης, που οδηγεί δεκάδες χιλιάδες παιδιά στην περιθωριοποίηση και στην απαξίωση. Είναι ενδεικτικά της σκοταδιστικής εικόνας μας τα εξής βασικά στοιχεία.

α) Το ποσοστό των μαθητών με κάποια μορφή αναπηρίας, ηλικίας μέχρι 17 χρόνων, που είναι εκτός εκπαιδευτικού συστήματος – και βρίσκεται στα σπίτια του και σε ιδρύματα – είναι πολύ μεγάλο, ίσως και πάνω από 80%!

β) Τα παιδιά που έχουν νοητική υστέρηση δεν έχουν ούτε καν καταγραφεί πλήρως είτε για λόγους προκατάληψης είτε για λόγους διοικητικής αδυναμίας - και όχι μόνο - της πολιτείας.

Η νοητική υστέρηση δεν είναι μιας ενιαίας μορφής ή ενός συγκεκριμένου βαθμού. Ουσιαστικά καλύπτει ένα ευρύ φάσμα των νοητικών ιδιαιτεροτήτων, το οποίο φάσμα τέμνεται με το αντίστοιχο φάσμα της μη νοητικής υστέρησης και δεν βρίσκεται πέραν αυτής, όπως ευρέως και λανθασμένα θεωρείται. Ο ορισμός της νοητικής υστέρησης είναι εξελισσόμενος, απόρροια του τρόπου με τον οποίο την προσεγγίζει κάθε εποχή και κάθε κοινωνία. Εκείνο που έχει πάντως την αξία του είναι το γεγονός ότι η νοητική υστέρηση αντιμετωπίζεται πολύ αποτελεσματικά ιδιαίτερα αν αρχίσει η επί τούτου παρέμβαση σε πρώιμη φάση. Η σύγχρονη παιδαγωγική και η επιστήμη σήμερα αντιμετωπίζουν τη μεγάλη πλειοψηφία των περιπτώσεων καταδεικνύοντας έτσι και μια μεγάλη αλήθεια. Είναι η βαθιά κοινωνική προκατάληψη και η βαριά ευθύνη της πολιτείας και των κυβερνήσεων που συνεργούν στο να μην αντιμετωπιστεί η νοητική υστέρηση, με αποτέλεσμα πολλά παιδιά να στερούνται την ομορφιά της ζωής και να χάνουν την αξιοπρέπειά τους αλλά και οι οικογένειές τους να ζουν ένα συνεχές μαρτύριο.

Υπήρξε μακρά διαμάχη στο ερώτημα, αν η νοητική υστέρηση είναι απόρροια μιας βιολογικής κληρονομιάς ή ενός ελλειμματικού πολιτισμικού περιβάλλοντος. Και για πολλές δεκαετίες οι ερμηνείες δίνονταν στην πλευρά της γενετικής πλευράς και αυτό γιατί οι ερμηνείες ήταν ιδεολογικού κυρίως περιεχομένου και όχι επιστημονικού. Μην ξεχνάμε την επιρροή που άσκησε ο περίφημος «Δείκτης Νοημοσύνης», το πώς στήθηκε το όλο σκηνικό του και κυρίως το πόσο ρατσιστικά χρησιμοποιήθηκε, ενώ ήταν τελικά μια κατασκευασμένη επινόηση που είχε πολιτικές και κοσμοθεωρητικές στοχεύσεις.

Σήμερα, ξέρουμε πολύ καλά ότι η νοητική υστέρηση είναι αποτέλεσμα και μιας βιολογικής καταβολής αλλά και κυρίως της επίδρασης ενός φτωχού πολιτισμικού περιβάλλοντος. Δεν είναι θέμα μόνο μιας κάποιας ιδιοπροσωπίας αλλά και κοινωνικής καταβολής. Έχουμε συγκεκριμένα γενετικά σύνδρομα που έχουν ως σύμπτωμά τους κάποια μορφή νοητικής υστέρησης: Σύνδρομο Down, Σύνδρομο Εύθραυστου Χ Χρωμοσώματος, Σύνδρομο Williams, Σύνδρομο Prader-Willi και Σύνδρομο Turner. Αλλά αν το βιολογικό μέρος είναι δεδομένο από τη φύση και δεν μπορεί να ελεγχθεί απόλυτα, εκείνο που προβληματίζει και στο οποίο βρίσκεται η δική μας ευθύνη είναι το κοινωνικό και πολιτισμικό μέρος, το οποίο είναι αποκλειστικά δικό μας δημιούργημα.

Δυστυχώς ως ελληνική κοινωνία είμαστε σε σκοτάδια βαθιάς προκατάληψης και σκληρού ρατσισμού στο γεγονός της νοητικής υστέρησης. Έχουμε μια απόλυτα απορριπτική στάση απέναντι στα παιδιά και στους νέους που έχουν νοητική υστέρηση. Και αυτό έχει οδηγήσει σε μια ηττοπαθή και λανθασμένη στάση των γονέων που έχουν αυτά τα παιδιά. Αισθάνονται κάποιου είδους βαριάς ενοχής, με αποτέλεσμα να προσπαθούν να καλύψουν το ζήτημα και όχι να το αντιμετωπίσουν με θάρρος και αισιοδοξία. Ξέρουν ότι αν το παιδί τους πάει στο σχολείο – ιδιαίτερα προς τις ηλικίες του Γυμνασίου και ακόμα περισσότερο εκείνες του Λυκείου –, θα αντιμετωπίσει συμπεριφορές απαξίωσης και περιθωριοποίησης, ίσως και ευτελισμού ή βαριών υπαινιγμών. Και κάτι τέτοιο είναι βαθιά τραυματική εμπειρία, γι’ αυτούς και για τα παιδιά τους.

Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε μερικά απλά ζητήματα. Η νοητική υστέρηση, όπως και κάθε μορφή αναπηρίας, νοητικής ή σωματικής, αφορά όλους μας! Στον καθένα μας μπορεί να συμβεί μια γέννηση ενός παιδιού με γενετικό σύνδρομο ή ένα τροχαίο ατύχημα που θα μας βάλει στο αναπηρικό καροτσάκι ή μια ανίατη αρρώστια που θα μας ρίξει στο κρεβάτι. Είμαστε δυνάμει όλοι ανάπηροι! Γι’ αυτό – αλλά όχι μόνο γι’ αυτό – οφείλουμε να είμαστε ταπεινοί και σώφρονες, αλληλέγγυοι και υποστηρικτές των παιδιών με νοητική υστέρηση ή με μια άλλη μορφή αναπηρίας.

Δυστυχώς δεν έχουν γίνει σημαντικά βήματα από την πολιτεία για να διασφαλιστούν συνθήκες και προϋποθέσεις για τη φοίτηση των παιδιών με νοητική υστέρηση στο σχολείο της γειτονιάς τους και όχι σε ειδικό σχολείο ή σε ίδρυμα. Το πιο βασικό πρόβλημα είναι η έλλειψη κατάλληλα εκπαιδευμένων εκπαιδευτικών – ιδιαίτερα στη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση – και δυστυχώς σ’ αυτό τον τομέα είμαστε πολύ πίσω σε σύγκριση με τις περισσότερες χώρες της Ευρώπης και δεν υλοποιούμε καθόλου τις Διεθνείς Διακηρύξεις για τις ευθύνες μας και για τα δικαιώματα που έχουν αυτά τα παιδιά.

Η αισιόδοξη εικόνα έρχεται από το χώρο των εκπαιδευτικών. Εδώ τόσο οι Ομοσπονδίες ΔΟΕ, ΟΛΜΕ και ΟΙΕΛΕ, όσο και κυρίως αρκετοί εκπαιδευτικοί κάνουν σημαντικά βήματα στη στήριξη των παιδιών με κάθε μορφής αναπηρίας. Ξέρουν και συνειδητοποιούν πολύ καλά, ότι αν έστω και ένα παιδί δεν πάει στο σχολείο της γειτονιάς του για λόγους προκατάληψης ή αδυναμίας του ίδιου του σχολείου να το εκπαιδεύσει, η όλη προσπάθεια της εκπαίδευσης και παιδείας είναι βαθιά ελλειμματική και απόλυτα αντιπαιδαγωγική. Και ξέρουν ακόμα ότι η ευθύνη βαραίνει και αυτούς, ανεξάρτητα από το γεγονός ότι το πρόβλημα είναι στην παραμέληση της πολιτείας. Γιατί η νοητική υστέρηση οξύνεται από την υστέρηση της πολιτικής μας και του πολιτισμού μας!