Κοινωνία 03.11.2017 - 08:30

Πολυκύμαντες και εξελισσόμενες οι σχέσεις επιστήμης και φιλοσοφίας

Μπορεί η φιλοσοφία να αναπτυχθεί από μόνη της, χωρίς την υποστήριξη της επιστήμης; 

Η ιστορικογενετική εξέλιξη του Λόγου του ανθρώπου μπορεί να υπαχθεί σε μια βασική περιοδολόγηση με διακριτό σε κάθε φάση έναν χαρακτήρα του Λόγου. Έτσι, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι «εν αρχή ην» η Αφήγηση και η Ποίηση μέσω των οποίων άνθρωποι και λαοί συναρθρώνουν το πολιτισμικό νήμα της συνέχειάς των και του ταξιδιού τους στο χρόνο και στο χώρο… Στη συνέχεια αρχίζει η προσπάθεια του ανθρώπου της ερμηνείας του Κόσμου και του εαυτού του. Πρόκειται για τη χαραυγή του ορθού λόγου. Το θαυμάζειν, το απορείν, το ερωτάν είναι διαρκώς στη σκέψη του.

Τώρα τίθενται τα μεγάλα υπαρξιακά ερωτήματα και αναδύεται η θέληση του ανθρώπου να εγκαταλείψει την ανορθολογική και τη θρησκευτική θεώρηση των πραγμάτων και να ερμηνεύσει την πραγματικότητα με αιτιακές σχέσεις. Εδώ σ’ αυτή τη φάση μπορούμε να ισχυριστούμε ότι είναι η Φιλοσοφία, που είναι η κρατούσα αντίληψη του πρωτοποριακού τμήματος του πνεύματος και των κοινωνιών. Η Φιλοσοφία συνενώνει όλο το πεδίο της γνώσης και αποτελεί τη βάση του. Και εδώ η συμβολή των Ελλήνων είναι καθοριστική για το Δυτικό πολιτισμό και όχι μόνο. «Η ανακάλυψη του δραστήριου ερευνητικού πνεύματος είναι δική τους προσφορά. Βάση αυτού του πνεύματος αποτελεί μια καινούρια αντίληψη του ανθρώπου για τον ίδιο του τον εαυτό. Αυτή τη διαδικασία, την ανακάλυψη του πνεύματος, θα έχουμε υπόψη μας στην εξέταση της ελληνικής ποίησης και φιλοσοφίας από τον Όμηρο και μετά. Οι σταθμοί της πορείας αυτής είναι το έπος, η λυρική ποίηση, το δράμα, οι προσπάθειες για ορθολογική σύλληψη της φύσης και της ανθρώπινης ύπαρξης»[i].

Από τη στιγμή που η ανθρώπινη σκέψη άρχισε να εκλογικεύει και να απομαγεύει τον Κόσμο δίνοντας ορθολογικές ερμηνείες πρωτίστως στις λειτουργίες της Φύσης και λιγότερο στον ψυχισμό του ανθρώπου, η παραγωγή διαρκώς όλο και πιο νέας γνώσης είναι στο προσκήνιο της Ιστορίας. Η εξειδίκευση και ο επιμερισμός της γνώσης οδηγεί νομοτελειακά στη συγκρότηση της Επιστήμης, της μεγάλης ηπείρου των επιστημών με τις «πολλές χώρες». Τώρα η γνώση δεν είναι απλά και μόνο θεωρητική αλλά εντάσσεται στην ιστορία ως κύριο πεδίο μετασχηματισμού της φύσης. Τώρα η κοινωνία συνδιαλέγεται με τη φύση μέσα από νέους «προνομιακούς όρους». Τώρα η κοινωνία επιδρά περισσότερο επί της Φύσης, από ό,τι το αντίστροφο όπως συνέβαινε μέχρι τώρα. Και σ’ αυτή την αναστροφή παίζει καθοριστικό ρόλο η Επιστήμη που παίρνει τον «πρώτο λόγο» στη διαμόρφωση του Λόγου.

Μπορούμε λοιπόν να ισχυριστούμε ότι η έννοια της επιστήμης έχει ως γενέθλιο τόπο τη φιλοσοφία και έκτοτε πορεύονται από κοινού αλλά εν τω μεταξύ οι σχέσεις των περνάνε από διάφορα εξελικτικά στάδια. Μπορούμε να δούμε την πορεία των εν λόγω σχέσεων μέσα από κάποια «παραδείγματα» της Γνώσης συνδυάζοντάς τα με σχετικά ιστορικά πρόσωπα. Στο ζευγάρι Φιλοσοφίας / Φυσικής έχουμε τις περιπτώσεις του Αριστοτέλη και του Νεύτωνα. Ο Αριστοτέλης, δεσπόζουσα προσωπικότητα στην ιστορία της ανθρωπότητας, είναι η εμβληματική μορφή της κυρίαρχης φιλοσοφικής και γενικής σκέψης, ενώ ο Νεύτωνας θα δώσει το έναυσμα στην πρωτοπορία της Επιστήμης και της εξειδικευμένης γνώσης που με οδηγό το μαθηματικό λογισμό και το πείραμα θα αλλάξει το «παράδειγμα» της σκέψης του ανθρώπου. Τώρα οι ισορροπίες αλλάζουν και «η σύγχρονη επιστήμη υποκαθιστά τις αριστοτελικές ουσίες με τις λειτουργικές σχέσεις, τις δομές, και η λογική του χειρισμού των συμβόλων είναι αυτή πλέον που καθοδηγεί το χέρι του φυσικού προς τα υποχρεωτικά συμπεράσματα»[ii].

Οι σχέσεις φιλοσοφίας και επιστήμης συχνά εμφανίζονται αντιπαραθετικές και η καθεμιά διαμορφώνει ένα κλειστό σύστημα αναφοράς μέσα από το οποίο επιχειρεί να αυτοεπιβεβαιώνεται. Ταυτόχρονα η καθεμιά επιχειρεί την κοινωνική νομιμοποίησή της μέσα από την προσφερόμενη ωφελιμότητα. Εδώ η επιστήμη με τη συνέργεια και του γεννήματός της, της Τεχνολογίας, εμφανίζεται να αποκομίζει πιο εύκολα τις κοινωνικές δάφνες. Ο λόγος είναι απλός και εύκολα προσλήψιμος, αφού τα αποτελέσματα της ωφελιμότητας της επιστήμης είναι πάντα ορατά στην κοινωνία, στην οικονομία, στον πολιτισμό, στην καθημερινή ζωή.

Και επειδή οι εποχές μας είναι τεχνοκρατούμενες, είναι φανερό ότι από το πεδίο της έρευνας μετράει πάντα καθετί που έχει άμεσα και απτά αποτελέσματα, καθετί που κάνει τις ωφελιμιστικές «καταθέσεις» του στο «παρόν», στο ατέλειωτο «παρόν» του εμπορευματοποιημένου τρόπου ζωής και του σημερινού καπιταλιστικού κοινωνικού μας συστήματος. Έχει όμως αυτή η θεώρηση ορθολογικό περιεχόμενο και ανοιχτούς ορίζοντες;

Υπάρχει λοιπόν μια συγκριτική υπεροχή της επιστήμης έναντι της φιλοσοφίας εκ του γεγονότος ότι η επιστήμη έχει απτά και πολλαπλά οφέλη για τον άνθρωπο και τον πολιτισμό σε αντιδιαστολή με τη φιλοσοφία που εν πολλοίς «θεωρητικολογεί». Ωστόσο αυτή η θεώρηση έχει σχετική αξία. Γιατί ο ρόλος της φιλοσοφίας μπορεί να είναι λιγότερο ορατός στα ευρύτερα κοινωνικά στρώματα και στην αιχμή των εξελίξεων, αλλά η πραγματική εικόνα είναι διαφορετική. Αρκούν δύο παραδείγματα για να καταδειχτεί ο καθοριστικός ρόλος της φιλοσοφίας.

α) Στο ερώτημα «τι είναι ζωή», η επιστήμη δίνει μια πολύ σαφή απάντηση μέσα από το «λεξιλόγιο» της Βιολογίας – χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η απάντηση είναι ικανοποιητική -, ενώ η φιλοσοφία εμφανίζεται πιο γενικόλογη αλλά και πιο ολιστική και πιο στοχαστική, και θέτει ένα ευρύτερο και πιο ουσιώδες πλαίσιο για το ερώτημα που ικανοποιεί καλύτερα τον όλο προβληματισμό μας. Σ’ αυτή την περίπτωση πολλαπλασιάζεται τόσο πολύ η μορφωτική καλλιέργεια του ανθρώπου - που προάγει μια ορθολογική και στοχαστική στάση ζωής - και τα οφέλη είναι αρκούντως πιο ουσιαστικά και πιο πλούσια. «Όσο περισσότερο αναπτύσσεται η πνευματική δραστηριότητα του ανθρώπου, όσο μεγαλύτερη γίνεται η κριτική και ερευνητική του διάθεση, τόσο περισσότερο υποχωρούν τα πρακτικά ενδιαφέροντα μπροστά στα θεωρητικά, και ο άνθρωπος τείνει να ομοιωθεί προς το θείο»[iii].

β) Στο οικονομικό πρόβλημα της σύγχρονης ανθρωπότητας, η επιστήμη παρουσιάζεται πιο ωφελιμιστική αφού προσφέρει περισσότερες λύσεις. Αλλά η φιλοσοφία μπορεί να διαμορφώσει μια άλλη κουλτούρα ουσιαστικής προοπτικής και έναν άλλο πράγματι ορθολογικό τρόπο ζωής, που αμφισβητούν τον καταναλωτισμό και την εμπορευματοποίηση και προκρίνουν την εγκράτεια και την ολιγάρκεια ως κρατούσες αξίες και με αυτό τον τρόπο δημιουργούν καλύτερα οικονομικά αποτελέσματα και μια σαφώς βιώσιμη ανάπτυξη. Είναι επίπλαστη λοιπόν και φαινομενική η υπεροχή της επιστήμης έναντι της φιλοσοφίας απέναντι στην κοινωνία και μόνο μια κοντόθωρη αντίληψη μπορεί να παραμείνει στα επιφαινόμενα και να αγνοεί την ουσία των πραγμάτων…

Αλλά υπάρχουν και άλλα ζητήματα που χρήζουν μιας προσεκτικής συγκριτικής προσέγγισης. Τα ερωτήματα και οι προβληματισμοί που θέτει η φιλοσοφία ανάγονται στις «αρχικές αιτίες» και στα γενικά και πιο ισχυρά συμπεράσματα, ενώ της επιστήμης συνάπτονται με ένα διαρκώς ρευστό πεδίο αναφοράς. Η φιλοσοφία έχει και τον πρώτο και τον τελικό λόγο. «Η φιλοσοφία στην ελληνική δημιουργική αφύπνιση είναι στοχαστική αντίληψη σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος είναι απείρως εκτεθειμένος στο Ενθάδε, σ’ αυτή τη στενή ζώνη του χώρου της ελευθερίας, η οποία παραχωρείται στην ανθρώπινη βούληση και ικανότητα από το εύτακτο όλον της πορείας της φύσης. Τούτη ακριβώς η έκθεση του ανθρώπου συνειδητοποιείται στη σκέψη και οδηγεί στο σημείο να τίθενται ορισμένα πελώρια ερωτήματα: Τι υπήρχε στην αρχή; Τι σημαίνει το να υπάρχει κάτι; Τι σημαίνει ότι δεν υπάρχει το τίποτε; Μήπως το τίποτε σημαίνει κάτι; Η διατύπωση αυτών των ερωτημάτων είναι το ξεκίνημα της ελληνικής φιλοσοφίας, ενώ οι θεμελιώδεις απαντήσεις της είναι: φύσις, αφ’ εαυτού ύπαρξη στην τάξη του όλου και λόγος, γνώση και επίγνωση του όλου, συμπεριλαμβανομένου επίσης του λόγου της ανθρώπινης τεχνικής ικανότητας» [iv].

Επίσης στη φιλοσοφία έχουμε συνήθως την συνύπαρξη διάφορων θεωριών και «παραδειγμάτων» και μπορούμε να ισχυριστούμε ότι κάθε φιλοσοφική αντίληψη στο διάβα της ιστορίας έχει μια διαρκή επιρροή – επηρεαζόμενη προφανώς από την αντιπαράθεσή της με άλλες ανταγωνιστικές αντιλήψεις -, ενώ στην επιστήμη παρατηρείται η μάλλον απόλυτη επικράτηση της «άλφα» ή της «βήτα» θεωρίας, με βάση την επεξηγηματική τους δυναμική. Η προσωρινότητα των θεωριών καταδεικνύει και την ευθραυστότητα του λόγου.

«Μπορεί η φιλοσοφία να αναπτυχθεί από μόνη της, χωρίς την υποστήριξη της επιστήμης; Μπορεί η επιστήμη να κάνει «έργο» χωρίς φιλοσοφία; Μερικοί άνθρωποι πιστεύουν ότι οι επιστήμες μπορεί να σταθούν πέρα από τη φιλοσοφία, ότι ο επιστήμονας πρέπει να αποφεύγει το φιλοσοφείν. Αν ο όρος «φιλοσοφία» δίνεται με μια τέτοια κακή ερμηνεία, τότε φυσικά ο καθένας θα συμφωνήσει με την προειδοποίηση «Φυσική, beware της μεταφυσικής!» Αλλά δεν υπάρχει τέτοια προειδοποίηση. Οι επιστήμες δεν μπορούν και δεν πρέπει να σπάσουν τις συνδέσεις τους με την αληθινή φιλοσοφία»[v]. Το εν λόγω ερώτημα είναι απλώς θεωρητικό. Οι σχέσεις φιλοσοφίας και επιστήμης είναι σχέσεις αλληλοτροφοδότησης και αλληλεξάρτησης, και αυτό προφανώς οφείλεται στο ότι τα προβλήματα του ανθρώπου και των κοινωνιών είναι κοινά και οι επιμέρους τομείς της γνώσης του ανθρώπου κατ’ ανάγκην συνδέονται στενά. Έτσι, στα διαρκώς νέα ζητήματα της μηχανικής γενετικής και της βιοτεχνολογίας έρχεται η βιοηθική για να αποτιμήσει σε φιλοσοφικό και σε κοινωνικό επίπεδο τις εξελίξεις και να παίξει το δικό της αυτόνομο και ίσως και καθοριστικό ρόλο για το «δέον γενέσθαι».

Δύσκολα θα βρούμε κάποιο μείζον πρόβλημα του ανθρώπου, το οποίο να μην «ενδιαφέρει» παράλληλα και την επιστήμη και τη φιλοσοφία. Εκείνο που επιζητείται σήμερα είναι η επανακατασκευή της χαμένης ενότητας και η ολιστική θεώρηση της Γνώσης, γιατί μέσω αυτών μπορούν να δίνονται πιο στέρεες απαντήσεις στα προβλήματα του ανθρώπου και να τροφοδοτούνται όλο και πιο νέοι προβληματισμοί.

[i] Snell, B. (1997), Η ανακάλυψη του πνεύματος, Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ., σ. 10

[ii] Bourdieu, P. (2007), Επιστήμη της επιστήμης και αναστοχασμός, Αθήνα: Πατάκης, σ. 116

[iii] Snell, B. (1997), Η ανακάλυψη του πνεύματος, Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ., σ. 190

[iv] Γκάνταμερ, Χ.-Γ., Η απαρχή της γνώσης, Αθήνα: Πατάκης, σ. 242, 243

[v] [iii] http://translate.google.gr/translate?hl=el-GR&langpair=en%7Cel&u=https://www.marxists.org/reference/archive/spirkin/works/dialectic al-materialism/ch01-s04.html[v]