Ο λόγος των διανοούμενων του διαφωτισμού στα προεπαναστατικά περιοδικά (1811 – 1821). Ανάλυση των εννοιών: Έλληνες, Ελευθερία, Έθνος, Γραικοί, Χριστιανοί, Γένος

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ……………………………………………………………...…σελ. 2

ΕΙΣΑΓΩΓΗ…………………………………………………….…………......………3

1. ΕΡΜΗΣ ΚΕΡΔΩΟΣ ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΛΟΓΙΟΣ…………………………..…………… 3

2. ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ - Η ΕΠΟΧΗ…………………………………………….…..8

3. ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ……………………………………………..…….12

4. ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ …………………………………………….………………15

5. ΘΕΜΑΤΟΛΟΓΙΑ…………………………………………………..……………..15

6. ΤΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ………………………………………………………………..…17

6.1. ΕΡΜΗΣ Ο ΛΟΓΙΟΣ………………………………………….…….……17

6.2. ΚΑΛΛΙΟΠΗ…………………………………..…………………….…..20

6.3. ΜΕΛΙΣΣΑ Η ΕΦΗΜΕΡΙΣ ………………………………………….…..20

6.4. ΑΘΗΝΑ……………………………………………………....…………21

6.5. ΜΟΥΣΕΙΟΝ……………….………………………………………….…22

7. ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΤΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ…...…23

8. ΒΑΣΙΚΑ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ……………………………..………….24

9. ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ………………………………………………………....26

9.1. ΕΛΛΑΔΑ…………………………………………………….……….…26

9.2. ΕΘΝΟΣ………………………………………………………....……….35

9.3. ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ………………...…………………………………….……41

9.4. ΓΕΝΟΣ………………………………………………………….……….45

9.5. ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ…………………………………………………………...51

9.6. ΓΡΑΙΚΟΣ………………………………………………………………..55

10. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ…………………………………………………….…….….58

Α΄ ΠΗΓΕΣ…………………………………………………………………...……….63

Β΄ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ………………...………...........................…64

Εισαγωγή

Η παρούσα μελέτη έχει ως θέμα το λόγο των διανοούμενων στα προεπαναστατικά περιοδικά της περιόδου 1811-1821 (Ερμής ο Λόγιος, Καλλιόπη, Αθηνά, Μέλισσα, Μουσείον) με κύρια σημεία ανάλυσης τις λέξεις: Έλληνας, Ελευθερία, Έθνος, Γραικός, Χριστιανός, και Γένος.

Θα επιχειρήσουμε να απαντήσουμε στα ερωτήματα που προέκυψαν από την μελέτη τους καθώς και να ερμηνεύσουμε, πέρα από τις περισσότερο ή λιγότερο εμφανείς στοχοθεσίες των συντακτών, τα μηνύματα που πιθανόν να «κρύβονται» ανάμεσα στις γραμμές των προεπαναστατικών περιοδικών[1]. Θα εξετάσουμε κυρίως τις πιθανές προθέσεις των συντακτών σχετικά με την επίδρασή τους στην συγκρότηση εθνικής ελληνικής ταυτότητας και στην πολιτική της συνέπεια, την επανάσταση του 1821.

Στην πρώτη ενότητα θα εξετάσουμε ποιοι ήταν οι διανοούμενοι, τι σχεδίαζαν και ποια ήταν η αλληλοεπίδραση με το περιβάλλον τους την εποχή του Διαφωτισμού[2].

1. Ερμής κερδώος αλλά και λόγιος

Τις διήγειρε τον ελληνικόν λαόν εις εύλογον επανάστασιν; Τις έτερος παρεκτός ειμή το αίσθημα του ανυποφόρου ζυγού; Τούτου δε έχοντος, εις ποίους πρέπει να είπωμεν ότι εμφωλεύει μάλλον τούτο αίσθημα; Εις τους πεπαιδευμένους ομογενείς, βέβαια[3].

Μέσα στα εμπορικά και πνευματικά δίκτυα που δημιούργησαν οι ορθόδοξοι ραγιάδες[4] έμποροι και λόγιοι το 18^ο αι. θεμελιώθηκαν οι συνθήκες που οδήγησαν στην Ελληνική Επανάσταση του 1821 και στη συγκρότηση του ελληνικού εθνικού κράτους. Μαζί με τα υλικά αγαθά, μεταφέρονταν ιδεολογίες και καινοτόμες νοοτροπίες που διαμόρφωναν[5] την ταυτότητα του «νέου ανθρώπου» της εποχής των φώτων. Τα όρια του χωριού (cambanilismo)[6] ως αποκλειστική σύλληψη της έννοιας «πατρίδα», ήταν ασφυκτικά και στενάχωρα για όσους τόλμησαν να «ονειρευτούν» έναν πολιτικό ορίζοντα διαφορετικό και πέρα από τα όρια του μεσαιωνικού τους παρελθόντος.

 Έμποροι, καραβοκύρηδες και διανοούμενοι[7] (λόγιοι, ελλόγιμοι, πεπαιδευμένοι, όπως αναφέρονται στα προεπαναστατικά κείμενα) έγιναν αποδέκτες των μηνυμάτων του Διαφωτισμού[8] που ανέτειλε στην Ευρώπη, αλλά και πομποί καθώς επηρέασαν και αναδιαμόρφωσαν - ακούσια ή εκούσια - τις πολιτιστικές και πολιτικές δομές όχι μόνο του εαυτού τους αλλά και των κοινωνικών συνόλων που συμμετείχαν[9]. Όπως ενδεικτικά αναφέρει ο Γ. Β. Δερτιλής, ο «Ερμής πέρα από κερδώος ήταν και λόγιος».

Η ελίτ[10] των ορθόδοξων χριστιανών ραγιάδων στην ανατολή του 19^ου αιώνα ενυπήρχε ενίοτε ως κυρίαρχο δομικό στοιχείο στις κοινωνίες μέσα στα όρια της Οθωμανικής επικράτειας, αλλά και στις ευρωπαϊκές πόλεις όπου οι ομογενείς ζούσαν, εργάζονταν και σπούδαζαν[11]. Αποτελούνταν από υψηλόβαθμα στελέχη υπό την επιστασία της Υψηλής Πύλης, από εμπόρους[12] που δημιουργούσαν παράλληλα ενεργά δίκτυα κίνησης εμπορευμάτων και ιδεών και από διανοούμενους - λαϊκούς και ιερείς - με συνείδηση του καθοδηγητικού τους ρόλου σε μια εποχή πολιτικών και κοινωνικών ανακατατάξεων. «Ο αιών μας είναι θαυματουργός, και πρέπει να μας εύρη ετοίμους δια κάθε περίστασην»[13]. Οι παραπάνω κοινωνικές ομάδες, υπήρξαν ηγέτες του προτάγματος για την αλλαγή των κοινωνικών - πολιτισμικών[14] και πολιτικών όρων, με κύριο μέσο την παιδεία, την εκπαίδευση και την μόρφωση ενός υποτελούς λαού.

Ποιους όμως ορίζουμε ως διανοούμενους στην περίοδο πριν το 1821; Ο Πέτρος Πιζάνιας αναφέρει πως συνήθως οι διαφωτιστές διανοούμενοι ήταν πρόσωπα τα οποία έγραφαν βιβλία με σχετικό περιεχόμενο, ή προσπαθούσαν να αλλάξουν το σύστημα διδασκαλίας, δίδασκαν, έπαιρναν μέρος στις διαμάχες για τη γλώσσα, ή ευθέως διατύπωναν ιδέες του Διαφωτισμού, συνεργάζονταν με κάποιο από τα περιοδικά της εποχής, μετέφραζαν, ή το συνηθέστερο, συνδύαζαν ορισμένες από αυτές τις δραστηριότητες και αρκετοί ασχολούνταν με το εμπόριο[15].

Οι στόχοι των διανοούμενων μπορεί να μην ήταν κοινοί όσον αφορά το πολιτικό μέλλον της πατρίδας τους και να κυμαίνονταν το πολιτικό τους όραμα από την μεταρρύθμιση των δεσποτειών σε «φωτισμένες[16]» ως την εθνικοαπελευθερωτική δράση. Οι πνευματικές όμως διεργασίες στα τέλη του 18^ου αι. και στις αρχές του 19^ου αι. είχαν ως κοινό πρόταγμα την επικράτηση ενοποιητικών εθνικών γνωρισμάτων, όπως ήταν η παιδεία, η γλώσσα (εθνική διάλεκτος[17]), η θρησκεία και η παράδοση. Στοιχεία δηλαδή ομογενοποιητικά που εν τέλει συντέλεσαν στη «δημιουργία ενός αισθήματος κοινότητας[18]» ως απαραίτητη προϋπόθεση της πρώτης επιτυχημένης επανάστασης στη Νοτιοανατολική Ευρώπη και στην συγκρότηση του ελληνικού κράτους.

Μέσω της παιδείας[19] άλλαξε η αντίληψη για την διαδραστική[20] σχέση του ανθρώπου με το εξωτερικό περιβάλλον[21] και συγχρόνως μεταβλήθηκε η αυτοαντίληψη των ανθρώπων της εποχής του Διαφωτισμού[22] καθώς δέχτηκαν τα νεωτερικά μηνύματα μέσω της ευρύτερης περιρρέουσας ατμόσφαιρας του (εκκοσμίκευση[23], όπου τα πάντα κρίνονται στον παρόντα χρόνο - επιστήμη[24]- κριτική - τέχνες - τυπογραφία[25]). Τα ταξίδια[26], η ευκολότερη πρόσβαση στη γνώση, η αυτογνωσία[27] και η παρελκόμενη διάθεση αλλαγής του κοινωνικού -πολιτικού τοπίου λειτούργησαν καταλυτικά στην ερμηνεία εσωτερικών και εξωτερικών διεργασιών[28] και διαμόρφωσαν τις ιστορικές εξελίξεις μετατοπίζοντας τον ρόλο του ανθρώπου στη ροή του ιστορικού χρόνου, από αγιόδουλο κομπάρσο σε κύριο πρωταγωνιστή.

Ο μεσαιωνικός κόσμος άλλαζε και μαζί του ανατρέπονταν κατεστημένες αντιλήψεις για τη θέση του ανθρώπου στην εξέλιξη της ιστορίας[29]. Από έρμαιο της ελέω θεού εδραιωμένης εξουσίας κοσμικών[30] ή θρησκευτικών ηγεσιών, ο άνθρωπος κατακτά τη βούληση να αυτοτοποθετηθεί στο επίκεντρο των αλλαγών της ιστορίας είτε αυτές είναι αποτέλεσμα προσωπικών είτε συλλογικών δράσεων.

            Ο υπήκοος κερδίζει δικαιώματα και μετατρέπεται σταδιακά σε πολίτη[31], χωρίς βέβαια να λείπουν οι αντιδράσεις για αυτές τις μεταβολές. Οι θεοκρατικές εξουσιαστικές απολυταρχίες επιχείρησαν να αντιμετωπίσουν την ανάδυση νεωτερικών υποκειμένων όπως είναι η έννοια του πολίτη ή του έθνους είτε με την υιοθέτηση μεταρρυθμιστικών αντιλήψεων (φωτισμένες δεσποτείες) είτε με άμεσα κατασταλτικά μέσα. (π.χ. σύλληψη και εκτέλεση του Ρήγα). Έντονες αντιπαραθέσεις συμβαίνουν σε κάθε επίπεδο, όπως αυτό της ιδεολογικής διαμάχης αλλά και της ένοπλης εξέγερσης[32].

            Ειδικότερα για την Ελληνική Επανάσταση και την συγκρότηση του εθνικού κράτους εκ του μηδενός[33], ο ένοπλος αγώνας φαντάζει σαν το αποκορύφωμα μιας πολύχρονης κινηματικής διαδικασίας που είχε ως αφετηρία την πάλη των ιδεών και τη δημιουργίας εθνικής αυτοσυνείδησης[34] στα πλαίσια του ελληνικού διαφωτισμού. Αν η πυρίτιδα και το βόλι είχαν πρόδρομους τον έντυπο λόγο, τότε οι Φιλικοί συνωμότες και οι ένοπλοι κλεφταρματολοί[35] είχαν τους διανοούμενους της προεπαναστατικής περιόδου.

Η τυπογραφική[36] δημιουργία[37] (βιβλία, περιοδικά και εφημερίδες) υπήρξε το μέσο που συνδιαμόρφωσε την κουλτούρα του «συνανήκειν[38]» (όπως θα διατεινόταν και ο Benedict Anderson) σε ένα κοινωνικό σύνολο που σταδιακά ανέπτυσσε ως κυρίαρχο όραμα την πολιτική του επιβεβαίωση στον ιστορικό χρόνο και γεωπολιτικό χώρο, με όρους που αποκτούσαν νέα δομικά χαρακτηριστικά και μετεξέλισαν το «παραδοσιακό» γένος[39] στο «πολιτικό» έθνος και τελικά στο εθνικό κράτος.

            Πόσο εύκολη ήταν η εποχή για την δυνατότητα ελεύθερης έκφρασης των διανοούμενων μέσω των εντύπων που διέδιδαν τις απόψεις τους; Αυτό το ερώτημα θα εξετάσουμε στην επόμενη ενότητα.

2. Ιστορικό πλαίσιο - η εποχή

Παρήλθεν η εποχή της βαρβαρότητος, και αφιλοκαλίας. Η παρούσα εποχή των Ελλήνων αμιλλάται με την προγονικήν λαμπρότητα[40].

Ένα ερώτημα που προκύπτει πρωθύστερα και της μελέτης των περιοδικών είναι ο βαθμός που η ύλη κάθε εφημερίδας ή περιοδικού καθώς και οι προθέσεις των συντακτών τους είναι επηρεασμένες από τα ιστορικά συμφραζόμενα της εποχής αλλά και τις ιδιαίτερες πολιτικές συνθήκες που επικρατούν στους τόπους που βρίσκονται τα τυπογραφικά εργαστήρια. Χωρίς ενδοιασμούς θα μπορούσαμε να εκφραστούμε καταφατικά για την σχέση των γεωπολιτικών συμφερόντων και της δυνατότητας ελεύθερης έντυπης έκφρασης. Πώς όμως στοιχειοθετούμε την παραπάνω ερμηνεία στην περίπτωση των υπό εξέταση περιοδικών της μελέτης μας; Ισχύουν τα ίδια δεδομένα που συνδιαμορφώνουν την επικρατούσα ιδεολογική – πολιτική ταυτότητα κάθε περιοδικού; Υπάρχουν χαρακτηριστικές διαφοροποιήσεις στις παρουσιάσεις των υπό εξέταση εννοιών που θα μπορούσαν να μας οδηγήσουν σε ασφαλή συμπεράσματα για τη χρήση τους;

Τα περιοδικά που εκδίδονται στην δεκαετία 1811 -1921, «μιας περιόδου αιχμής του πνευματικού βίου[41]» τυπώνονται σε δύο ευρωπαϊκές πόλεις. Στη Βιέννη εκδίδονται ο Λόγιος Ερμής (1811-1821) και η Καλλιόπη (1819- 1821). Στο Παρίσι εκδίδονται η Μέλισσα (1819-1821), η Αθηνά (1819) και το Μουσείον (1819).

Το κίνημα του ελληνικού Διαφωτισμού με προεξέχουσα ηγετική φυσιογνωμία τον Αδαμάντιο Κοραή βρίσκεται αντιμέτωπο με τις αντιδράσεις όσων θεωρούν πως θίγονται οι εδραιωμένες δομές[42] μεταξύ ραγιάδων και Υψηλής Πύλης. Η ηγεσία της εκκλησίας και οι «συντηρητικοί φορείς της συμβατικής παιδείας[43]» προσπαθούν να αναχαιτίσουν τις νέες φιλελεύθερες αντιλήψεις για το ρόλο του δημοκρατικού πολίτη και τη διεύρυνση της γνώσης[44] ως κοινωνικό αγαθό. Αντιλήψεις που ακμάζουν στη Δύση[45] και «μετακενώνονται[46]» στην επικράτεια της οθωμανικής δεσποτείας μέσω και των περιοδικών της μελέτης μας.

Από τον όρο «προεπαναστατικά» που δίνουμε στα περιοδικά της περιόδου 1811 - 1821 προκύπτει ένα ερώτημα που αφορά το καθεστώς ελευθεροτυπίας όπως θα λέγαμε με σημερινούς όρους ή αλλιώς τα όρια της λογοκριτικής επέμβασης στα οποία καλούνται να εκφραστούν οι συντάκτες των περιοδικών.

Είναι σαφές από τις πόλεις που εκδίδονται ο Λόγιος Ερμής και η Καλλιόπη και την πολιτική συγκυρία, πως δεν θα μπορούσαν να έχουν έναν απροκάλυπτο χαρακτήρα εξεγερσιακής - επαναστατικής καθοδήγησης. Η Ιερά συμμαχία, ο Μέττερνιχ, αλλά και η πρόσφατη παράδοση του Ρήγα και των συντρόφων του από την αυστριακή αστυνομία στην Υψηλή Πύλη, καθιστούσαν αναγκαία ίσως κάθε προκάλυψη που θα προσέδιδε ο τίτλος «φιλολογικά» περιοδικά αλλά και οι θεματολογικές επιλογές των συντακτών[47].

Στο Λόγιο Ερμή οι εκδότες Θ. Φαρμακίδης και Κ. Κοκκινάκης γράφουν ένα κείμενο με τίτλο ΑΝΑΚΗΡΥΞΙΣ όπου αισθάνονται την ανάγκη με αυτολογοκριτική διάθεση να χαρακτηρίσουν στους αναγνώστες τους το Λόγιο Ερμή ως «αθώο περιοδικό σύγγραμμα»[48] και να ευχαριστήσουν την αυστριακή διοίκηση για τη δυνατότητα που τους παρέχεται να πραγματοποιούν την έκδοσή του.

Ο παραπάνω αυτοχαρακτηρισμός των συντακτών του Λογίου Ερμή είναι ίσως ήσσονος βαρύτητας αν τον αντιπαραβάλουμε με το κείμενο που συναντάμε στην Καλλιόπη από όπου αντιγράφουμε τα εξής:

Ζήτω ο ο Γαληνότατος και Κραταιότατος ημών ΑΝΑΞ…ΣΟΥΛΤΑΝ ΜΑΧΜΟΥΤ Β΄… οις ηλέησε και ελεεί μεγαλοπρεπώς το ημέτερον Γένος, ενεπιστεύσατο ημίν και τας κλεις μιας κοινής τυπογραφίας, αναστείλασα πρότερον την άλογον ελευθερίαν, και όρον «αυτοκρατορικώ» επιθείσα, ώστε δυνάμενοι δι΄ αυτού να καρούμεθα τα εκ της τυπογραφίας καλά, να αποφεύγωμεν παν, ό,τι δύναται να συσκιάση την λαμπρότητα της ακραιφνούς ημών υποταγής δια της εκδόσεως βιβλίων αντιφρονούντων[49].

Εύκολα διαπιστώνουμε πως η ύλη των περιοδικών που εκδίδονται στο Παρίσι, όπως η Αθηνά και η Μέλισσα, κυριαρχείται από ριζοσπαστικότερο πνεύμα από το προσεκτικά φιλολογικό προφίλ του Λογίου Ερμή και της Καλλιόπης. Κείμενα ανάλυσης πολιτικών συστημάτων καθώς και η συχνή χρήση της λέξης «ελευθερία» με φιλελεύθερα πολιτικά χαρακτηριστικά, ακόμα και με την πρώτη ανάγνωση φανερώνουν στον αναγνώστη την διαφορά ύφους στην γραφή, ανάμεσα στις δυο πόλεις, την δεσποτική Βιέννη και το φιλελεύθερο Παρίσι.             Ο απόηχος της Γαλλικής Επανάστασης είναι ακόμα ισχυρός στην γαλλική πρωτεύουσα. Ισχυρή όμως είναι και η «αρχή της νομιμότητας», ως κατασταλτική αντίδραση σε κάθε κίνημα με εξεγερσιακά χαρακτηριστικά που θα μπορούσε να βλάψει τα συμφέροντα της καθεστηκυίας δεσποτικής ηγεμονίας.

Στο απόσπασμα που ακολουθεί από την Αθηνά διακρίνουμε τον μηχανισμό προληπτικού ελέγχου, μέσα από την επικριτική στάση των συντακτών που ζουν και δημιουργούν στο Παρίσι, για τον λογοκριτικό μηχανισμό της Βιέννης:

Μανθάνομεν εσχάτως ότι εις την Βιέννην της Αυστρίας, οι εις τούτο διωρισμένοι επιστάται της αναγνώσεως, εμπόδισαν ημέρας τινάς την εις πόλιν ταύτην διάδοσιν της εφημερίδος μας, και την εξαποστολήν αυτής εις τας διωρισμένας επαρχίας και πόλεις. Δεν εφαντάσθημεν ποτέ ότι η τιμητεία (consure), διοικήσεως πεπαιδευμένη και φιλανθρώπου, οποία είναι η της Αυστρίας, εμπόρει να κινηθή ούτω. Διότι αφ΄ου είχεν ήδη τα ανακρίνει, και δόσει την άδειαν του να διανεμηθώσι εις τα διωρισμένα μέρη, ημέρας δύω έπειτα τα εζήτησε πάλιν, τα έλαβε, και τα εμπόδισεν από του να σταλθώσιν. Και έχουσι μεν την ισχύν οι εις τούτο επιστατούντες τιμηταί να εμποδίσωσιν ολότελα η νεοφανές βιβλίον, ή εφημερίδα, αλλ΄οπόταν ταύτα διαλαμβανουσί τι περί πραγμάτων, τα οποία δύνανται να πειράξωσι καθ΄ οποινδήποτε τρόπον την ευνομίαν του τόπου. Τοιαύτη ανάκρισις και έρευνα είναι δικαία, και τα φύλλα της Αθηνάς μετά εικοσιτεσσάρων ωρών θεωρίαν από τους Γαλλικούς εδώ επιστάτας, λαμβάνουσι πάντοτε την ελευθερίαν και εις Παρισίους, να κοινολογηθώσι και τον κόσμο όλον να διέλθωσι, επειδή δεν διαλαμβάνουσι τίποτε κατά της Γαλλίας, καθώς δεν περιέχουσι τίποτε εναντίον εις την Αυστριακήν διοίκησιν.[50].

Είναι σαφής η δυσφορία των συντακτών της Αθηνάς[51], αν και οι ίδιοι επανέρχονται στο ζήτημα της αυτολογοκρισίας και σε απολογητικό ύφος δηλώνουν πως: «Ο αναγνώστης παρατηρεί ότι όσα έως τώρα εφάνησαν τετράδια δεν έχουσί τι κατά των ευρωπαϊκών διοικήσεων[52]».

Το νοητικό ταξίδι που επιχειρούμε προσπαθώντας να αναλύσουμε τις προθέσεις των διανοούμενων σε κείμενα της προεπαναστατικής εποχής εμπεριέχει και την αδυναμία μας να αποκοπούμε τελείως από τα ερμηνευτικά προσωπικά ιδεολογήματά ή ακόμα και τις επικρατούσες ιδεοληψίες του παρόντος χρόνου.

Όμως το γεγονός της επίκληση της «αθωότητας» σε μια εποχή πολιτικού αναβρασμού στην Ευρώπη ενδυναμώνει ίσως την πιθανή ύπαρξη ενός προσεκτικά καλυμμένου χαρακτήρα του περιοδικού ή καλύτερα μιας πιθανής διπλής ταυτότητας των συντακτών της και τον φόβο τους μη τους συνδέσει η λογοκρισία με συνωμοτικά κινήματα. Η ύπαρξη μελών της Φιλικής Εταιρείας[53] ανάμεσα στους συντάκτες των περιοδικών ενισχύει την παραπάνω υπόθεση.

Θα ήταν παράλειψη αν δεν αναφέραμε ως ένα υποστηρικτικό επιχείρημα για τον συνωμοτικό χαρακτήρα τουλάχιστον του Λογίου Ερμή, ότι τα σημαντικότερα κείμενα κριτικής (όπως ήταν η Ελληνική Νομαρχία, ο Ρωσοαγγλογάλλος, ο Λίβελλος κατά των Αρχιερέων) στην πολιτική - κοινωνική πραγματικότητα των ορθόδοξων ραγιάδων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και πρόσκλησης για εξέγερση ήταν ανώνυμα, όπως πολλά ανώνυμα κείμενα - ή με ψευδώνυμα - υπάρχουν και στα περιοδικά που μελετάμε[54].

Πέρα όμως από την λογοκριτική διάθεση των αρχών στην ύλη των περιοδικών, αυτό που φαίνεται να κυριαρχεί στα κείμενα των συντακτών είναι η επιθυμία τους να συνδράμουν στην μορφωτική ανάταση των ομογενών τους. Και αυτή η στάση τους διαμορφώνει όπως θα δούμε στην επόμενη ενότητα ένα κοινό σημείο αναφοράς ακόμα κι αν οι τρόποι προσέγγισής τους διαφοροποιούνται.

3. Ταυτότητα των περιοδικών

Δεν αμφιβάλλεται ότι σκοπός των εφημερίδων άλλος δεν είναι, ει μη φωτίζωσι τα έθνη δια της δημοσιεύσεως και κρίσεως των νέων συγγραμμάτων[55].

Ως θέμα στην εργασία μας έχουμε επιλέξει τον λόγο των διανοούμενων στα περιοδικά που εκδίδονταν την περίοδο από το 1811 έως το 1821, εκτιμώντας πως αυτή η δεκαετία ήταν σημαντική για τις πολιτικές διεργασίες αλλά και για την τύχη του ίδιου του ελληνικού διαφωτισμού πριν την έναρξη της ελληνικής επανάστασης. Είναι η δεκαετία στο μέσο της οποίας ιδρύθηκε η Φιλική Εταιρεία (1814). Η συνωμοτική οργάνωση που μετασχημάτισε την εθνική ιδέα σε ολοκληρωμένο πολιτικό πρόγραμμα δράσης προσδίδοντάς του μαζικά χαρακτηριστικά[56] και που διέδωσε την ιδέα της ελευθερίας ταυτίζοντάς την με την ιδέα της δημιουργίας εθνικού κράτους[57].

Αν θεωρήσουμε τη Γαλλική Επανάσταση ως πολιτική έκφραση του Διαφωτισμού[58] και συνάμα «γενέθλια πράξη του εθνικισμού[59]», τότε είναι σημαντικό να ερευνήσουμε ποια ήταν και αν υπήρξε επίδραση των Ελλήνων διαφωτιστών μέσω των συγκεκριμένων περιοδικών στην εθνική χειραφέτηση των Ελλήνων και στην ιδεολογική προετοιμασία της Ελληνικής Επανάστασης.

Είναι ικανή η μελέτη της χρήσης των νέων ισχυροποιημένων - ως σύμβολα - πολιτικών εννοιών όπως: έθνος, Έλληνας, ελευθερία, με έννοιες που προϋπήρχαν: γένος, χριστιανός, Γραικός ως βασικοί αξιακοί πυλώνες των ορθόδοξων πληθυσμών στην επικράτεια της πολυεθνικής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε μια Ευρώπη που άλλαζε πολιτικά, και διαμόρφωνε εθνικές ιδεολογίες και συνειδήσεις, να μας οδηγήσει σε ερμηνείες και ερωτήματα σχετικά με το Λόγο των διανοούμενων στην προεπαναστατική περίοδο;

Ήταν οι διανοούμενοι ομογενοποιημένοι ως προς τους στόχους τους ή υπήρχαν αντιπαραθέσεις που καθιστούσαν απαγορευτική κάθε συμμαχία μεταξύ τους;

Σε ποιο σημείο είχε φτάσει η αντιπαράθεσή τους ώστε λίγα χρόνια πριν την επανάσταση του 1821 ο Νεόφυτος Δούκας να προβαίνει στη Μέλισσα και την Καλλιόπη σε δημόσιες ανακοινώσεις επίκλησης για ειρήνευση;

Ειδότες λοιπόν, ω άνδρες Έλληνες, ότι η στέρησις της προς αλλήλους φιλίας και ομονοίας γίνεται αιτία ολεθρία ολεθρίων κακών. Και το μέγιστον, έχοντες εν τοις στέρνοις την επιθυμίαν της βελτιώσεως των ομογενών, παύσασθε μαχόμενοι τοις καλάμοις, ώσπερ τοις δόρασιν οι πολέμιοι[60].

Ειρήνη, ω άνδρες Έλληνες, ειρήνη, και φιλία, το περισπούδαστον και πράγμα και όνομα[61].

Ποια είναι όμως η γνώμη των συγχρόνων τους για τον ρόλο των περιοδικών; Γράφει ο συντάκτης της Μέλισσας το 1819, αναφερόμενος στους «νέους εκείνους βλαστούς της Ελλάδος», πως:

Οι φιλόκαλοι νέοι χαίρουσιν εκ βάθους ψυχής, ότι η σεβάσμια πατρίς έχει κατ΄ευτυχίαν ήδη ουχί μίαν, αλλά πολλάς φιλολογικάς εφημερίδας, ων οι φιλοπάτριδες και αξιέπαινοι εκδόται ωφελούσι τους ομογενείς των έκαστος κατά δύναμιν. Αυτοί όμως επιθυμούσιν ειλικρινώς την βελτίωσιν και στερέωσιν του Λογίου Ερμού, του Φιλολογικού Τηλεγράφου, της Καλλιόπης, της Αθηνάς, και εν ταύτω την αύξησιν των φιλογενών και γενναίων συνδρομητών[62].

Τα παραπάνω περιοδικά διακόπτουν την έκδοσή τους το 1821, στο έτος δηλαδή που οριοθετείται η έναρξη της ελληνικής επανάστασης εξαιτίας των παρακάτω λόγων. Το Πατριαρχείο επιχείρησε να χειραγωγήσει τους συντάκτες του Λογίου Ερμή και της Καλλιόπης επιβάλλοντας στα περιεχόμενα τους ένα κείμενο που καταδίκαζε την επανάσταση[63]. Επίσης οι λόγιοι έσπευσαν να συμβάλουν στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα μεταφέροντας την εκδοτική τους εμπειρία στα επαναστατημένα εδάφη και κηρύσσοντας την έναρξη μιας νέας περιόδου της ελληνικής τυπογραφίας όπως αυτή εμφανίζεται αμέσως στην επαναστατική περίοδο[64].

Ένα κοινό σημείο της προεπαναστατικής και μετεπαναστατικής τυπογραφικής περιόδου είναι η οικονομική δυσχέρεια που ταλανίζει τους εκδότες. Στην επόμενη ενότητα θα εξετάσουμε με ποιο τρόπο οι υπεύθυνοι των εκδόσεων κάλυπταν τις οικονομικές τους ανάγκες.

4. Χρηματοδότηση περιοδικών

Ευχαριστούντες δε και τους δαπανήσαντας εις την έκδοσίν του, των οποίων τα ονόματα θέλει μνημονεύει η Ελλάς εις αιώνα τον άπαντα[65].

Ήδη από τα «εισαγωγικά» κείμενα των περιοδικών γίνεται εμφανής η οικονομική ένδεια των συντακτών. Η αγωνία τους είναι έκδηλη όλη την προεπαναστατική περίοδο και μπορούμε να την παρατηρήσουμε ιδιαίτερα στο Λόγιο Ερμή εξαιτίας της μεγάλης εκδοτικής διάρκειάς του. Υπήρχαν περίοδοι που τον στήριζαν μόλις 60 συνδρομητές και τα έξοδα τα κάλυπταν οικονομικές χορηγίες[66].

Κείμενα των συντακτών, με τα οποία καλούνται οι αναγνώστες σε οικονομική συνδρομή απαντάμε σε όλα τα περιοδικά. Χαρακτηριστικά είναι τα παρακάτω κείμενα στην Αθηνά:

Εν ταύτω δε προσφέρομεν τας παρακλήσεις μας εις τους πατριάρχας και αρχιερείς, εις τους γαληνοτάτους ηγεμόνας, εις τους αγαθοεργούς εμπόρους, και γενικώς εις όλους τους φιλογενείς Έλληνας, να γενώσι προστάται και αντιλήπτορες του έργου μας προς ωφέλειαν αποβλεπόντος και της πατρίδος και του γένους μας! Ώ πατρίς! Γλυκύτατον όνομα και ιερόν»! και «Ας υψόνωσιν λοιπόν οι σοφοί διδάσκαλοι του γένους μας την φωνήν των με πατριωτικά, και όχι με δουλοπρεπή φρονήματα. Οι δε αγαθοί έμποροι μας, το στήριγμα του γένους μας, ας ακούωσι με πόσην χαράν βλέπωμεν τας γενναίας συνδρομάς των και τούτο ας τους ενισχύη εις τον οποίον τρέχουσιν σκοπόν[67].

Στην Καλλιόπη:

Παρακαλούνται οι φιλόκαλοι και φιλομαθείς ομογενείς, να δείξωσι πάλιν την συνήθη αυτών προς τα κοινωφελή καλά προθυμίαν, συντρέχοντες, οι μεν συνδρομή χρηματική, οι δε πεπειδευμένοι και με διατριβάς οποιασδήποτε ύλης θέλει έκαστος….[68]

 Στις σελίδες των υπό έκδοση έργων[69] οι εκδότες επιφυλάσσουν ιδιαίτερη μνεία στους συνδρομητές των περιοδικών ή των βιβλίων. Ο Κ. Κούμας σε κείμενο που έχει τίτλο «Δήλωσις προς τους Έλληνας» αναζητώντας συνδρομή για την έκδοσιν Ιστορικού Λεξικού γράφει πως:

τα δε ονόματα των συνδρομητών θέλουσι καταστρωθή εις το τέλος του εσχάτου τόμου, δια να ευλογώνται και μακαρίζωνται εις γενεάς γενεών, ως σπουδασάντων, όσον εδυνήθησαν, δια του Γένους των τον φωτισμόν[70].

Ο «φωτισμός του γένους» είναι ένα από τα βασικά μοτίβα της θεματολογίας στα υπό μελέτη περιοδικά όπως θα παρατηρήσουμε και στην επόμενη ενότητα.

5. Θεματολογία

Μπορούμε να ισχυριστούμε πως η διαμόρφωση της θεματολογίας των περιοδικών παρουσιάζει ομοιότητες παρά τις έντονες ιδεολογικές και φιλολογικές διαφορές. Η εποχή καθορίζει τις ανάγκες ύπαρξης των περιοδικών αλλά και το ύφος των κειμένων. Το γενικευμένο αίτημα του Διαφωτισμού για εύκολη πρόσβαση στην γνώση βρίσκει πρόσφορο χώρο στις σελίδες των περιοδικών όπου παρουσιάζονται θέματα παιδαγωγικής, παρουσιάσεις μεθόδων διδασκαλίας όπως η αλληλοδιδακτική[71], παρουσιάσεις και κριτική εκδόσεων, κείμενα σχετικά με τις φυσικές επιστήμες, γεωγραφία, ηλεκτρισμό, σεισμολογία, ιατρική (συνήθως μεταφρασμένα), άρθρα για την ελληνική γλώσσα ιδιαίτερης μαχητικότητας.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα κείμενα που εστιάζουν στο ζήτημα της εθνικής γλώσσας με κύρια αντιμαχόμενα πεδία το Λόγιο Ερμή και την Καλλιόπη καθώς γύρω από αυτά έχουν συσπειρωθεί περιοδικά αλλά και οπαδοί διαφορετικών φιλολογικών και ιδεολογικών απόψεων[72].

Σχετικά με την θεματολογία των περιοδικών και τον ρόλο τους στην δημιουργία της εθνικιστικής ιδέας, είναι ενδιαφέρουσα η θέση του Έρνεστ Γκέλνερ πως:

Το με τι έχουν τροφοδοτηθεί τα μέσα έχει ελάχιστη σημασία, είναι τα ίδια τα μέσα, η διεισδυτικότητα και η σημασία της αφηρημένης, συγκεντρωποιημένης, τυποποιημένης, ενός προς πολλούς επικοινωνίας, που γεννούν αυτομάτως την κεντρική ιδέα του εθνικισμού, εντελώς ανεξάρτητα από το ιδιαίτερο περιεχόμενο που εισάγεται στα συγκεκριμένα μηνύματα τα οποία μεταδίδονται. Το σημαντικότερο και πιο επίμονο μήνυμα γεννιέται από το ίδιο το μέσο, από το ρόλο το οποίο τέτοια μέσα έχουν αποκτήσει στη σύγχρονη ζωή[73].

Ας δούμε αναλυτικότερα όμως ποια είναι τα προεπαναστατικά περιοδικά και ποια ιδιαίτερη ίχνη αφήνουν στην εποχή του ελληνικού Διαφωτισμού.

6. Τα περιοδικά

Δέκα χρόνια από την έναρξη της ελληνικής επανάστασης εκδίδεται στη Βιέννη το 1811 ο Ερμής ο Λόγιος, το μακροβιότερο χρονικά φιλολογικό περιοδικό. Τα άλλα περιοδικά όπως η Μέλισσα, η Αθηνά, το Μουσείον και η Καλλιόπη έχουν μικρότερη διάρκεια χρονικής δράσης, αλλά εκδίδονται λίγα χρόνια πριν την έναρξη της επανάστασης και αυτό τους προσδίδει ιδιαίτερη αξία. Η περιοδική τους έκδοση - ένα τεύχος ανά δεκαπενθήμερο - είναι αυτή που σήμερα διαφοροποιεί την ονομασία της «εφημερίδας» που οι ίδιοι οι συντάκτες προσέδιδαν σε αυτά.

6.1. Ερμής ο Λόγιος ή Φιλολογικαί Αγγελίαι (Βιέννη 1811 -1821)

Ο σκοπός είναι εις το να δίδη ειδήσεις φιλολογικάς, αναφερόμενας κυρίως εις τας γνώσεις των Επιστημών και Μαθήσεων. Εις τας παρατηρήσεις της Ελληνικής Γλώσσης, εις την παραλληλίαν των φράσεων και ιδιωμάτων της νεωτέρας μετά της παλαιάς και εις τον καθαρισμόν της νεωτέρας. Εις τας ειδήσεις των νεοφανών βιβλίων Ελληνικών και αλλογλώσσων, όσα έχουσι σχέσιν τινά προς την Ελληνικήν φιλολογίαν. Εις τας νέας εφευρέσεις των Τεχνών και Επιστημών, εις την Αρχαιολογίαν, Γεωγραφίαν, Ιστορίαν, Χρονολογίαν, Οικονομικήν και εις άλλα τοιαύτα ωφέλιμα, συντείνοντα εις την πρόοδο των μαθήσεων. Παρακαλούνται λοιπόν όλοι οι Ελλόγιμοι του γένους όσοι κατά την Ελλάδα διατριβώσιν, εις το να ειδοποιώσιν αμέσως εις εμέ τας παρατηρήσεις των, τας ανηκούσας δηλαδή εις την Γεωγραφίαν, εις την Αστρονομίαν, εις την Φυσικήν Ιστορίαν, εις την ….εις τας παλαιάς επιγραφάς, τα μόνα σεβάσμια λείψανα της αρχαιότητος. [74]

Η ωφέλειά του Λογίου Ερμού, εάν δεν είναι μεγαλυτέρα, ισούται τουλάχιστον με την ωφέλειαν που παρέχει ένα σχολείον[75].

 Ο Ερμής ο Λόγιος είναι το μακροβιότερο περιοδικό[76] της περιόδου που μελετάμε, και αυτή η εκδοτική χρονική του διάρκεια (1811-1821) του προσδίδει ιδιαίτερο σημασία ως αντικείμενο της μελέτης μας. Εκδίδεται στη Βιέννη υπό την υψηλή επιστασία του Αδαμάντιου Κοραή και της αρχικής οικονομική στήριξης από τον Ιγνάτιο, μητροπολίτη Ουγγροβλαχίας και της Γραικοδακικής φιλολογικής εταιρείας[77].

Εκδότες του είναι ο Άνθιμος Γαζής (1758-1828)[78], πρωταγωνιστής της Φιλικής Εταιρείας, ενεργό μέλος της διαφωτιστικής προσπάθειας ως και τη μεταεπαναστατική περίοδο, (εκδότης βιβλίων και γεωγραφικών χαρτών, συντάκτης λεξικού της ελληνικής γλώσσας, μεταφραστής και δάσκαλος σε χωριό της Τήνου). Το 1813 υπεύθυνος έκδοσης αναλαμβάνει ο Θεόκλητος Φαρμακίδης με συνεκδότη από το 1816 τον Κωνσταντίνο Κοκκινάκη.

Τα έξοδά της έκδοσής του καλύπτονται ιδιαίτερα μετά το 1815 με χορηγίες και συνδρομές αναγνωστών, οι οποίοι προσκαλούνται να συνδράμουν μέσω ανακοινώσεων στις σελίδες του περιοδικού.

 Ο Ερμής ο Λόγιος αυτοχαρακτηρίζεται ως φιλολογικό περιοδικό με κυρίαρχο πρόταγμά του την Παιδεία του Έθνους[79]. Η ύλη του περιοδικού φανερώνει την επιθυμία «μετακένωσης[80]» της γνώσης που έχει κατακτήσει η Δύση στις ελληνόφωνες ορθόδοξες περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και χαρακτηρίζεται «από τον ελληνικό χαρακτήρα και τον δυτικό προσανατολισμό του[81]».

Στο Λόγιο Ερμή υπάρχουν κείμενα μεταφρασμένα με θεματολογία ευρύτερα εγκυκλοπαιδική αλλά και πρωτότυπα, που αφορούν την υπεράσπιση της «Μέσης οδού» στο γλωσσικό ζήτημα και την «νεωτερική» εκπαίδευση στα σχολεία, όχι μόνο του εσωτερικού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αλλά και των κρατών όπου ζουν ομογενείς.

            Όπως αναφέρει ο Κ. Λάππας, «με τα άρθρα και την ειδησεογραφία του το περιοδικό θα αποτελέσει επί δέκα χρόνια το κυριότερο μέσο διάδοσης των νεωτερικών εκπαιδευτικών ιδεών και συγχρόνως ένα βήμα αναζητήσεων και προβληματισμού γύρω από την ελληνική και ξένη εκπαιδευτική πραγματικότητα»[82]. Βασικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι συντάκτες του Λογίου Ερμή είναι η οικονομική στήριξη αλλά και η αδυναμία εύρεσης κειμένων όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται:

Προσκαλούμεν προσέτι και όλους εν γένει του λογίους και διδασκάλους του γένους να συνεισφέρη έκαστος το κατά δύναμιν προς εντέλειαν και στολισμόν του Λ.Ε. Εάν δε ούτοι εις την πρόσκλησιν ημών σελήσωσι να μείνωσιν αδιάφοροι, τους παρακαλούμεν να μην αγανακτώσιν εναντίον ημών, όταν δεν ευρίσκωσιν εις τον Λόγιον Ερμήν τα όσα επιθυμούσιν[83].

6.2. Καλλιόπη (Βιέννη 1819 -1821)

Η δε ύλη θέλει είναι φιλολογική. Οίον, ειδήσεις των νέων βιβλίων Ελληνικών και αλλογλώσσων εις ωφέλειαν του Γένους, και ευκολίαν της προς τας μαθήσεις προόδου αι του αφορών των. Παρατηρήσεις, κρίσεις και διορθώσεις των ομογενών και Ευρωπαίων εις τους Συγγραφείς. Περιηγήσεις, ανακαλύψεις παντός είδους, και παν ό,τι ανάγεται εις την Φιλολογίαν. Έτι δε και πολιτικαί αγγελίαι, και εμπορικαί, όταν τυχώσι λόγου και περιεργείας άξιαι, και ως ειπείν ωφέλιμοι.[84]

Την εφημερίδα σου ερχομένην δις τον μήνα, εξακολουθούμεν ήδη χρόνον πολύν, να αναγιγνώσκωμεν μετ΄ επιμελείας και ακριβείας, εν η διαβαίνομεν παρατηρούντες τα θαυμάσια του αιώνος, και τα αξιοσημείωτα του Ελληνικού Γένους[85].

Η Καλλιόπη αποτελεί το άλλο ισχυρό δίπολο στην φαρέτρα της ιδεολογικής αντιπαράθεσης που εκδηλώνεται μεταξύ των συγγραφέων που στηρίζουν με τα κείμενά τους τα περιοδικά. Εκδίδεται στη Βιέννη το 1819 με εκδότη τον Αθανάσιο Σταγειρίτη και κύριο καθοδηγητή τον Παναγιώτη Κοδρικά. Οι αντιπαραθέσεις μεταξύ συντακτών του Ερμή του Λογίου και της Καλλιόπης εμφανίζονται με ιδιαίτερη σφοδρότητα, χαρακτηριστικό της ιδεολογικής διαμάχης της περιόδου 1819-1821 μεταξύ των Ελλήνων διανοουμένων.

Ο τωρινός αναγνώστης της Καλλιόπης είναι πιθανόν να ξαφνιαστεί από την συχνά εμφανιζόμενη κριτική στις απόψεις που δημοσιεύονται στον Λόγιο Ερμή για το γλωσσικό ζήτημα, και να οδηγηθεί στην εικασία πως ο σκοπός της έκδοσης της, είναι η δημιουργία ενός ιδεολογικού μηχανισμού απάντησης αλλά και αποδόμησης των θεωριών - π.χ. για το γλωσσικό ζήτημα - που στηρίζουν οι συντάκτες του Λογίου Ερμή στις δημοσιεύσεις τους..

6.3. Μέλισσα η Εφημερίς η Ελληνική ( Παρίσι 1819 -1821)

Επιθυμεί (η νεολαία) να ιδή τον αστέρα της Δικαιοσύνης ανατείλαντα πάλιν εις την Ελλάδα, και τους πολίτας υμνουμένους κατ΄αρετήν, όχι κατά γένος ή κατ΄αξίωμα. Άμποτε αι επιθυμίαι της να είναι και επιθυμίαι των σεβαστών Προυχόντων του γένους[86].

Πρώτος εκδότης της είναι ο Σπυρίδωνας Κονδός και ακολουθεί - στο ιδιαίτερα μαχητικό έτος 1819 για το ύφος του περιοδικού - ο νεωτεριστής οπαδός του Κοραή, Κωνσταντίνος Νικολόπουλος (Αγαθόφρων Λακεδαιμόνιος).

Ειδικότερες αναφορές στην σελίδες του περιοδικού υπάρχουν για α) τις επιθέσεις που δέχεται η νεωτερική εκπαιδευτική αντίληψη των δασκάλων στα σχολεία της Πόλης, της Σμύρνης και του Βουκουρεστίου από τους εκκλησιαστικούς κύκλους του Πατριαρχείου, β) η μαχόμενη κριτική απέναντι στην προσπάθεια της εκδοτικής λογοκρισίας μέσω της δημιουργίας τυπογραφείου υπό τον έλεγχο του Πατριαρχείου όπου μόνο σε αυτό θα εκδίδονται τα ελληνικά περιοδικά, γ) το χρέος των νέων Ελλήνων απέναντι στην πατρίδα τους[87] και το έντονο αντικληρικό ύφος που εκφράζεται ακόμα και με διαγωνισμό με σχετικό θέμα[88].

ΗH Μέλισσα διαπνέεται από ένα ριζοσπαστικό εκκοσμικευμένο λόγο με χαρακτήρα έντονης στρατευμένης αντιπαράθεσης ενάντια σε αντιδιαφωτιστικές τάσεις. Είναι ενδεικτική η πρόταση που παρουσιάζεται μέσα από τις σελίδες της για την «εισαγωγή της αλληλοδιδακτικής μεθόδου εις τα κοινά λεγόμενα σχολεία, όπου όλου του λαού τα τέκνα, και επομένως όλο το έθνος ειμπορεί εις εξ μήνας να μάθη να γράφη, να διαβάζη, να λογαριάζη ορθά[89]».

            Το περιοδικό Μέλισσα, όπως ισχυρίζεται και ο Π. Κιτρομηλίδης, αποτελεί ένα από τα ριζοσπαστικότερα έντυπα της εποχής, στις σελίδες του οποίου η κοινωνική σκέψη του Νεοελληνικού Διαφωτισμού έφτασε σε ιδιαίτερα τολμηρές εκδηλώσεις της κριτικής της έκφρασης[90].

6.4. Αθηνά (Παρίσι 1819), Εκδιδόμενη υπό Παναγιώτου Ιωαννίδου Σμυρναίου.

…η εις την Ελλάδα άφιξίς της θέλει διεγείρει τον ευγενήν ζήλον εις τας ψυχάς και άλλων πολλών φίλων ομογενών, και θέλει εύρει την πρέπουσαν υποδοχήν και περιποίησιν υπ΄αυτών. Ιδού λοιπόν φίλοι, πατριώται! Η Αθηνά έρχεται εις την Ελληνικήν εστίαν, πατεί το ιερόν έδαφος της πατρίδος [91].

Η Αθηνά η Εφημερίς Φιλολογική, Πολιτική και Εμπορική εκδόθηκε στο Παρίσι και αποτελείται από έξι τεύχη με 192 σελίδες. Δεν εκδόθηκε και δεύτερο έτος πέρα από το 1819 για οικονομικούς λόγους.

Από τις πρώτες σελίδες της εφημερίδας είναι έκδηλος και ο ιδεολογικός προσανατολισμός καθώς πρωταρχικός ρόλος στους υπερασπιστές του Γένους, δίνεται στον «ιερό κλήρο[92]». Εξάλλου για να επιβεβαιώσουν το κυρίαρχο θρησκευτικό πρόταγμα οι συντάκτες της Αθηνάς γράφουν: «Τάχα τις εξ ημών αμφιβάλλει ότι, εν ω είμεθα νεκροί πολιτικώς, ζώμεν θρησκευτικώς[93]»;

Ως υπεύθυνους για την διακοπή της έκδοσης, ο Π. Ιωαννίδης θεωρεί τους συντάκτες του Λογίου Ερμή. Γράφει στο Μουσείον:

Η προ καιρού παύσις της Αθηνάς έγινε δι αυτόν (τον Σαλαμίνιον) και τους εκδότας του Ερμού, οίτινες παραλόγως συνήργησαν εις το να εμποδισθώσι τα τετράδια της εφημερίδος εις την Αουστρίαν[94].                                                                             

6.5. Μουσείον η Εφημερίς Ελληνική, Φιλολογική, Επιστημονική και Τεχνική, (Παρίσι 1819), Εκδιδόμενη υπό Παναγιώτου Ιωαννίδου Σμυρναίου.

Το Μουσείον κυκλοφορεί σε ένα μόνο τεύχος τον Ιούλιο του 1819. Από την επιθετική τους στάση απέναντι στους «Ερμογράφους», αλλά κυρίως στον Αδ. Κοραή, μπορούμε να το εντάξουμε στην πλευρά της Καλλιόπης δηλαδή στο ιδεολογικό και φιλολογικό ρεύμα που αντιτάσσεται[95] στους διανοούμενους του Λογίου Ερμή και της Μέλισσας.

Για το κίνητρο και τα περιεχόμενά αναφέρει ο Π.Ι.:

Παρατηρών όλους γενικώς να αγωνίζωνται εις τον λαμπρόν στάδιον της σοφίας, δια τον αθάνατον στέφανον της δόξης, δύναται τάχα να μένω αργός και αναίσθητος; και ο πλέον αμαθής ήθελε καταθελχθή βεβαίως εις την θέαν τοιούτου φαινομένου κινούμενος από τον έμφυτον έρωτα της μαθήσεως. …

…ήρχισα νέαν εφημερίδα, ήτις περιλαμβάνει όλας τας ανακαλύψεις όσας κάμουν οι σοφοί ευρωπαίοι εις την φιλολογίαν, τέχνας και επιστήμας, χωρίς να εξετάζη πολιτικά [96].

Διαβάζοντας όμως την ύλη του Μουσείου μπορούμε να ισχυριστούμε πως πέρα από την γενικότερη κουλτούρα των εντύπων της εποχής για την διάδοση της Παιδείας, διακρίνουμε πως άμεσος στόχος του, είναι η αποδόμηση του Λογίου Ερμή στη συνείδηση των αναγνωστών του οποίου οι συντάκτες «έγιναν Κροίσοι δια του Γένους. Ειδικότερες απαξιωτικές αναφορές γίνονται για τον «μισόκαλον Σαλαμίνιον» ο οποίος «αισχροκερδεί» εις βάρος των ομογενών:

Ο αυτός λέγει την εφημερίδα Γραικικήν – δεν είναι παράξενο το τοιούτον όνομα κι εις την νέαν Ελληνικήν εφημερίδα, διότι πολλοί ματαιόφρονες και συστηματικοί ετόλμησαν να το αποδόσωσι και εις το Ελληνικόν γένος[97].

Τα περιοδικά γίνονται χώροι έκφρασης διαφορετικών απόψεων για τα ζητήματα που αφορούν την ελίτ της ελληνικής εθνότητας, όπως η γλώσσα, η εκπαίδευση, η θρησκεία κ.ά. Πώς όμως παρουσιάζονται οι έννοιες της έρευνάς μας και πως εμείς τις ερμηνεύουμε; Τα μεθοδολογικά εργαλεία θα τα παρουσιάσουμε στην παρακάτω ενότητα:

7. Ανάλυση περιεχομένου των κειμένων των περιοδικών

Στην παρούσα εργασία χρησιμοποιώντας την μέθοδο ανάλυσης περιεχομένου[98], θα προσπαθήσουμε να διακρίνουμε όχι μόνο τις διακριτές αλλά και τις αναδυόμενες θέσεις των λόγιων – διανοούμενων που γράφουν πρότυπα κείμενα ή μεταφρασμένα στα περιοδικά της περιόδου 1811 – 1821, στα πέντε περιοδικά που εξετάζουμε: Ερμής ο Λόγιος, Μέλισσα, Καλλιόπη, Αθηνά και Μουσείον.

Αν οι λέξεις είναι εργαλεία στον τρόπο σκέψης και επικοινωνίας τότε η χρήση των λέξεων Έλληνας, Έθνος, Ελευθερία, Γραικός, Γένος, Χριστιανός και τα νοήματα που δομούνται στις φράσεις, στις προτάσεις και στα κείμενα που χρησιμοποιούνται αποκτούν ιδιαίτερη σημασία για την εξαγωγή συμπερασμάτων στα ερωτήματά μας.

Η μελέτη δεν στοχεύει στον εντοπισμό των συγκεκριμένων λέξεων μέσα στα κείμενα και στην ευρετηριακή τους ποσοτική καταγραφή. Δεν αναζητήσαμε την αποσπασματική έκθεση των λέξεων στο σώμα των περιοδικών, αλλά τις αναλύσαμε ενταγμένες στο κείμενο με ιδιαίτερη έμφαση στα συμφραζόμενα των προτάσεων, των παραγράφων ή ολόκληρων των κειμένων που περιέχουν τις υπό έρευνα έννοιες. Όπως αναφέρει η Μαρία Πάλλα, «μία λέξη δεν έχει μοναδική σημασία. Η έννοια της εξειδικεύεται από το γλωσσικό της περίγυρο[99]».

Όμως οι κυρίαρχοι προβληματισμοί όπου θα επικεντρωθεί η ερευνητική υπόθεση στην παρούσα εργασία αφορούν το κατά πόσο και με ποιον τρόπο οι διανοούμενοι γράφοντας στα προεπαναστατικά περιοδικά συνέδραμαν στην υπόθεση της συγκρότησης εθνικής ταυτότητας, και ποια ήταν η επίδρασή τους στην ελληνική επανάσταση.

Μελετώντας τα περιοδικά προέκυψαν πολλά ερωτήματα τα οποία παρουσιάζουμε στην επόμενη ενότητα.

8. Βασικά ερευνητικά ερωτήματα

Τα βασικά ερωτήματα που προέκυψαν στην παρούσα μελέτη είναι:

• Πως ο λόγιος μετατρέπεται σε διανοούμενο;

• Ποιος είναι ο σκοπός της έντυπης ενημέρωσης;

• Ποιο είναι το κοινό, σε ποιους απευθύνονται οι συντάκτες και οι άλλοι συγγραφείς των περιοδικών;

• Μπορούμε να χαρακτηρίσουμε τα περιοδικά ως μέσα έντυπης – έστω καλυμμένης[100] - προπαγάνδας στην εθνική υπόθεση, ή δεν παρουσιάζονται στοιχεία ικανά να υποδηλώσουν πως σκοπός των περιοδικών ήταν και η συγκρότηση νέων υποκειμένων όπως το έθνος ή ο πολίτης, σε μια περίοδο πολιτικών περιδινήσεων;

• Η συγκρότηση ελεύθερου εθνικού κράτους ήταν το κοινό πρόταγμα όλων των λόγιων του αγώνα; Μήπως οφείλουμε να δούμε όλη την εκδοτική παραγωγή σαν αποκύημα του αιώνα των φώτων και της περιρρέουσας κουλτούρας για ανάπτυξη της παιδείας[101] χωρίς περαιτέρω υπερπολιτικοποιημένες αναφορές;

• Ποια ήταν η εκφρασμένη θέληση ευρωπαϊκών δεσποτειών απέναντι στα επαναστατικά κινήματα; Υπήρχαν ενδείξεις που να μας επιτρέπουν να συμπεράνουμε την ελαστική διάθεση της ελεύθερη διακίνηση ιδεών που τουλάχιστον δεν αμφισβητούσαν άμεσα τις εδραιωμένες μορφές πολιτικής εξουσίας;

• Μήπως τα περιοδικά της έρευνας αποτελούν απλά, ένα κομμάτι μιας νέας μορφής ψυχαγωγίας, που όπως γράφει ο Φ. Ηλιού είναι μέρος μιας εποχής που αναζητά νέους τρόπους, νέους μηχανισμούς στην παραγωγή και τη διάχυση της πνευματικής δημιουργίας, αλλά και στην απορρόφησή της[102];

• Μπορούμε να θεωρήσουμε πως τα περιοδικά της έρευνάς μας έχουν ως σκοπό όχι μόνο την ενημέρωση ενός τμήματος μιας οικονομικής και κοινωνικής ελίτ ανάμεσα στον πληθυσμό των Ελλήνων, αλλά και την συγκρότηση και εν τέλει την κατίσχυση μιας ομογενοποιητικής εθνικής ταυτότητας, που βασίζεται στην επίγνωση μιας κοινής πολιτισμικής ιστορίας, χώρου και χρόνου, αλλά και στην πυροδότηση θυμικών στοιχείων που θα ήταν ικανά να ενεργοποιήσουν νεωτερικά ιδεώδη στους αναγνώστες τους;

• Είναι ενδιαφέρον πως κοινά χαρακτηριστικά επίκλησης του ιστορικού ένδοξου παρελθόντος της Ελλάδας, του χρέους των νέων Ελλήνων και της δυστυχισμένης πατρίδας, διαβάζουμε και στην επαναστατική προκήρυξη του Υψηλάντη για την έναρξη του αγώνα: «Μάχου υπέρ Πίστεως και Πατρίδος[103]». Είναι πιθανόν, η ιδεολογική προπαρασκευή, ανεξάρτητα από το χρόνο και τους άμεσους πρωταγωνιστές της εναρκτήριας πράξης της ελληνικής επανάστασης να κυοφορούνταν πέρα από τα κείμενα άμεσης προπαγάνδας (π. χ. Ελληνική Νομαρχία) και ως αναδυόμενη δεύτερη ανάγνωση μέσα από τις γραμμές και των φιλολογικών περιοδικών ποικίλης εκλαϊκευμένης επιστημονικής ύλης όπως θα μπορούσαμε να τα χαρακτηρίσουμε[104];

Στα παραπάνω ερωτήματα θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε ερευνώντας την ύλη των περιοδικών και πραγματοποιώντας ένα νοητικό ταξίδι με την βοήθεια των κειμένων στην προσπάθειά μας να αποκρυπτογραφήσουμε την κουλτούρα των περιοδικών κατά την τελευταία δεκαετία πριν το 1821.

Η ανάλυση που ακολουθεί βασίζεται στις λέξεις - κλειδιά που επιλέχθηκαν για να απαντήσουν στα παραπάνω ερωτήματα.

9. Θεματική ανάλυση

Σε κάθε μία από τις παρακάτω έννοιες επιλέξαμε να εξετάσουμε θεματικές κατηγορίες που παρατίθενται στην αρχή κάθε ενότητας.

9. 1. Ελλάδα

Θεματικές κατηγορίες:

1. Διαφωτισμός και αναγέννηση της Ελλάδας

2. Ο ρόλος της Παιδείας

3. Άσυλο στους Έλληνες

4. Εκπαιδευτικές προτεραιότητες

5. Άξιοι απόγονοι ένδοξων προγόνων

6. Η γλώσσα των Ελλήνων

7. Έλληνας ή Γραικός;

8. Πρόσκληση καταβολής οικονομικής συνδρομής

9. Η δύστυχη πατρίδα

10. Η Αρχαία Δόξα και τα προτερήματα της Ελλάδας

9.1.1. Διαφωτισμός και αναγέννηση της Ελλάδας

Η επίκληση της αναγέννησης της Ελλάδας ως επιδίωξη του δυτικού κόσμου λειτουργεί ως προτροπή στους αναγνώστες να αγωνιστούν και αυτοί για την αλλαγή της εδραιωμένης κατάστασης στην πατρίδα τους[105].

Η ελπίδα εναπόκεινται σε όσους εργάζονται ή σπουδάζουν στη Δύση. Αυτοί οφείλουν να γίνουν οι πολλαπλασιαστές των εκσυγχρονιστικών αντιλήψεων και γνώσεων. Στο Γράμματα από το Άμστερνταμ[106] εμφανίζεται με σαφή τρόπο η μεταβολή της επαρχιακής συνείδησης σε κοσμοπολίτικη, μέσω της καταγεγραμμένης απαρέσκειας που προξενεί στον Σταμάτη Πέτρου ο συγχρωτισμός του Αδαμάντιου Κοραή με καινοτόμες εμπορικές συμπεριφορές και πολιτιστικές δράσεις.

 Ιδιαίτερα οι νέοι άνθρωποι είναι αυτοί που πρέπει να διαμορφώσουν μια διαφορετική συνείδηση. Τη συνείδηση του πολίτη που θα ζει σε κοινωνία προόδου ισότητας και ευνομίας[107].

«Όποιος δεν συνεισφέρει στην πρόοδο της Ελλάδος είναι προδότης»[108]. Ας συγκρατήσουμε στην σκέψη μας πως ο παραπάνω αφοριστικός χαρακτηρισμός, γίνεται για μια πατρίδα που δεν έχει υπάρξει ακόμα ως ανεξάρτητο κράτος. Ίσως γι΄ αυτό η επίκληση της προδοσίας, απέναντι στην θέληση για πρόοδο, ως μέσο για την αναγέννησης της Ελλάδας είναι περισσότερο υβριστική. Ιδιαίτερα στην προεπαναστατική περίοδο που εξαιτίας του Διαφωτισμού η αρετή του ελληνικού πνεύματος έχει ανυψωθεί ως υπέρτατη αναζητούμενη αξία. «Πόσον δεν πρέπει ν΄ αναφλέγηται ο Έλλην να ιδή της πατρίδος του την ευτυχίαν ή την δικαιοσύνην και τους πολίτας υμνούμενους κατ΄αρετήν και όχι κατά γένος ή αξίωμα[109]».

9.1.2. Ο ρόλος της Παιδείας

Η γνώσις και ο έρως των καλών παρατηρούνται ήδη και εις τα ψυχάς των μικρών παιδίων της Ευρώπης. Ηγεμόνες, Ευγενείς, Ιερείς, Στρατιώται, Έμποροι, Τεχνίται, Γεωργοί και Θεράποντες συνιστώσιν ήδη εν μόνον όργανον, του οποίου κρουόμεναι αι χορδαί υπό της Παιδείας, αποτελούσι συμφωνίαν εναρμόνιον και τερπνοτάτην[110].

Ο πολιτισμικός αγώνας που δίνεται στις σελίδες των εντύπων ορίζεται από το νεωτερικό πλαίσιο όσων ονειρεύονται μια νέα εποχή για τους ορθόδοξους ραγιάδες. «Πενίαν και ατιμίαν αφαιρείται παιδεία»[111]. Η έξοδος από την απαιδευσία θα πραγματοποιηθεί μέσα από την Παιδεία. Αυτή είναι και η προτροπή του Κοραή σε όσουν τον ρωτούν: «Ποίος ήτον ο τρόπος του να επιταχύνη τις την αρχομένην της Ελλάδος αναγέννησιν[112]».

Ήδη κατά την άποψη των συντακτών, στις αρχές του 19^ου αι. υπάρχει έντονη πνευματική κίνηση που επιβεβαιώνεται από:

• την εκδοτική παραγωγή ελληνικών βιβλίων σε τυπογραφεία της Δυτικής Ευρώπης[113].

• το γεγονός πως «δεν ευρίσκεται σχεδόν πόλις εις την Ελλάδα, ήτις να μην έχει ήδη ένα σχολείον[114]».

Ιδιαίτερη μνεία γίνεται για τους νέους σπουδαστές που θα λειτουργήσουν πολλαπλασιαστικά μεταδίδοντας τις γνώσεις τους: «πλήθος νέων Ελλήνων ωπλισμένων με τα όπλα του φωτός, οίτινες έμελλον να διαδώσωσι το πυρ της μαθήσεως και εις τας λοιπάς των Ελληνίδων πόλεων[115]».

«Ευδαιμονείτωσαν λοιπόν οι τοιούτοι νέοι! Διότι μέλλουσι να λάμψωσιν ως φωστήρες, και να διασκεδάσωσι το σκότος της ολεθριωτάτης αμαθίας και βαρβαρότητος[116]».

Ο ρόλος της ελληνικής παιδείας στον φωτισμό των Ελλήνων τονίζεται και από την αναφορά στη ρήση του Ισοκράτη πως στην αρχαιότητα «νομίζωνται Έλληνες, όχι οι εξ Ελλήνων καταγόμενοι, αλλά οι Ελληνικήν παιδείαν τυχόντες[117]».

9.1.3. Άσυλο στους Έλληνες

Η αναφορά στην λέξη «άσυλο» για να περιγραφεί η αλληλεγγύη στους Έλληνες από τους Δάκες[118], ενισχύει την αίσθηση που αναδύεται για την ανατροπή των εδραιωμένων συνθηκών που έχουν οδηγήσει την Ελλάδα σε παρακμή[119].

9.1.4. Εκπαιδευτικές προτεραιότητες

Οι απαιτήσεις προς τους διανοούμενους της προεπαναστατικής περιόδου είναι σαφείς. Η Ελλάδα χρειάζεται στοιχεία εθνικού αυτοπροσδιορισμού. Αυτά μπορούν να παραχθούν από τα βιβλία Ιστορίας και Γεωγραφίας[120] καθώς και από τους γεωγραφικούς χάρτες (πίνακες[121]): «Ποίον ωφελιμώτερον άλλο βιβλίον εις τας χείρας ενός Έλληνος παρά την σοφήν περιήγησιν του νέου Αναχάρσιδος εις την Ελλάδα;[122]». Ο Έλληνας προσπαθεί να αυτοκαθορισθεί ως μέλος μιας συλλογικής οντότητας με συνέχεια στον ιστορικό χρόνο και τον γεωγραφικό χώρο.

Οι ευθύνες των διανοούμενων είναι σημαντικές καθώς υπάρχει η απαίτηση να πρωτοστατήσουν στην προσπάθεια της εθνικής ανάτασης. «Ως λόγιος πρέπει να εξεύρη ότι το γένος εισέτι έχει έλλειψιν εγχειριδίου Ιστορικού ή Γεωγραφικού της Ελλάδος και άλλων και άλλων ουσιωδεστέρων βιβλίων[123]».

Ιδιαίτερα οι νέοι που σπουδάζουν παιδαγωγικά: «το διδασκαλικόν επάγγελμα υποχρεούνται μετά την τελειοποίησιν αυτών να επιστρέφωσιν εις την πατρώαν γην και εκεί αναλαμβάνοντες το επάγγελμα των δημοσίων διδασκάλων να μεταδίδωσιν όσα μαθήματα εσπούδασαν[124]».

9.1.5. Άξιοι απόγονοι ένδοξων προγόνων

«Σόλωνος, Θεμιστοκλέους, Ολυμπίου Περικλέους, Φανήτε πατρίδος στύλοι[125]».

Ποια είναι τα στοιχεία που προτρέπονται να μιμηθούν ως απόγονοι[126] των «ευεργετικών και γενναίων[127]» αρχαίων Ελλήνων; «Ανάγκη είναι να μιμηθώμεν όπως ουν αυτούς αν θέλωμεν να λεγώμεθα απόγονοι αυτώ[128]». Είναι η ταπεινοσύνη και η μετριοφροσύνη ως αρετές[129] και η αγάπη για τα γράμματα[130].

Ιδιαίτερο όμως βάρος δίνεται στην «ιεράν και θείαν αρετήν του υπέρ της Πατρίδος έρωτος[131]» αλλά και στην επίκληση της ιστορικής συνοχής μέσω βιολογικών δεσμών ως απόρροια του ρομαντισμού της εποχής: «Η ανάστασις του έθνους, και η αναζώωσις των ψυχικών δυνάμεων ημέρα την ημέρα κάμνει προόδους, η οποία ευφραίνουσι την καρδίαν του αληθούς Γραικού, εις του οποίου τας φλέβας κυκλοφορεί Ελληνικόν αίμα[132]».

Η επικράτηση των παραπάνω χαρακτηριστικών στη συνείδηση των ορθόδοξων ραγιάδων, θα προκαλέσει και την υποστήριξη των Ευρωπαίων, καθώς οι ίδιοι την πνευματική τους συγκρότηση[133] την οφείλουν στην ελληνική Παιδεία.

9.1.6. Η γλώσσα των Ελλήνων

«Η Γλώσσα και η Παιδεία της παλαιάς Ελλάδος ήτον πάντοτε και είναι ως την             σήμερον το θάμβος παντός πεπαιδευμένου έθνους της Ευρώπης[134]».

Ποια πρέπει να είναι η γλώσσα του έθνους των Ελλήνων[135]; Ο προβληματισμός αυτός κυριαρχεί σε σημαντικό μέρος της ύλης των περιοδικών. Γίνεται η αιτία διαλόγου αλλά και πεδίο σκληρών αφοριστικών αντιπαραθέσεων μεταξύ των διανοουμένων της προεπαναστατικής περιόδου. Είναι τόση η ένταση της αντιπαλότητας, που προκαλεί ως αντίδραση την ανάγκη εκκλήσεων για ειρήνευση: «…ας παύσωμεν ημείς από το να διαμαχώμεθα προς αλλήλους, και μάλιστα περι λεξειδίων. Ειρήνη ω άνδρες Έλληνες[136]».

Η εθνική γλώσσα σε μια κοινωνία προφορικού πολιτισμού, όπου απουσιάζει η κρατική εκπαιδευτική και η οριζόντια χειραγώγηση των γλωσσικών ιδιαιτεροτήτων[137], δεν μπορεί να έχει ενιαία μορφή. Στον Ερμή το Λόγιο[138] παρουσιάζονται οι γλωσσικές εκφάνσεις στον ελληνικό κόσμο πριν από την Επανάσταση. Αυτές είναι:

• Η καθομιλουμένη[139] γλώσσα «των πάντη αγραμμάτων Ελλήνων οίτινες ποτέ δεν είχαν κοινωνίαν με τους ξένους».

• Η γλώσσα των «Γραμματικών και της κατωτέρας κλάσεως του κλήρου έτι και των επαγγέλμασιν».

• Η γλώσσα των συγγραφέων «πρωτοτύπων λογογραφικών πονημάτων» και των μεταφραστών «περιβοήτων της Ευρώπης συγγραφέων» που έχουν εκπαιδευτεί στην Δυτική Ευρώπη.

• Η γλώσσα του Κοραή[140] που ορίζεται ως «ύφος συνιστάμενον εις Ελληνικάς λέξεις, ιδιατεταγμένας κατά την σύνταξη της σημερινής Ευρώπης με Γραμματικήν, ήτις είναι εξ ημισείας νέα».

•  Η μιξοβάρβαρη γλώσσα που τη χρησιμοποιούν όσοι «εμισοέμαθον την γλώσσαν των προγόνων των, και μη όντες να εκφρασθώσι καθαρά εις την αρχαίαν, τόσον μόνον την καταλαμβάνουσιν, όσον να γράφωσιν εις τρόπον ακατάληπτον από το λαόν».

• Η γλώσσα των «Ιονικών Νήσων», όπου «αι περισσότεραι των υπέρ την κατάληψιν του χυδαίου λαού ιδεών, και πολλαί μάλιστα των κοινοτάτων εκφράσεων εξηγούνται με Ιταλικάς λέξεις εις Ρωμαικήν κλίσης[141]».

Ο Κοραής υποστηρίζει την «μητρικήν γλώσσαν την οποία εκ νεοτήτος μανθάνομεν να συλλογιζώμεθα, χωρίς όμως τα καλλωπίσματα[142]». Η αγωνία εκφράζεται με την άποψη πως αν αφανισθεί η γλώσσα θα χαθεί όχι μόνο το γένος, αλλά και το ιερό όνομα της Ελλάδος[143]. Άλλοι λόγιοι, υπερασπίζονται την καθομιλουμένη. «Πόσον αναγκαίον είναι η σπουδή της καθομιλουμένης, ώστε να ημπορεί τις και τώρα κατά την παρούσαν του γένους κατάστασιν, να ωφεληθή[144]»; Ο Κοκκινάκης ισχυρίζεται πως η γλώσσα των αρχαίων Ελλήνων δεν «εχάθη αλλά διεσώθη κι εις τα στόματα των νεοτέρων Ελλήνων[145]». Όμως ως γλώσσα εννοεί την «της πεπαιδευμένης κλάσεως του έθνους».

Πέρα όμως από την αναζήτηση της εθνικής γλώσσα υπάρχει και το ζήτημα της γλώσσας που θα χρησιμοποιείται στην εκπαίδευση[146]:

Προέκυψαν μεταξύ των πεπαιδευμένων ομογενών γνώμαι τρεις διάφοροι περί του οργάνου των μαθήσεων, της γλώσσης. Επειδή οι μεν αυτών γνώμοδοτούσι να διδάσκωνται αι μαθήσεις δια της Παλαιάς Ελληνικής Γλώσσης. Οι δε δια της νεωστί διορθουμένης Ελληνικής. Και άλλοι δια της Δημώδους Ελληνικής.

Η απάντηση δίνεται αμέσως:

Εάν θεωρηθή ακριβώς η σημερινή κατάστασις οι τρόποι, και οι πολιτικοί βαθμοί του ημετέρου έθνους, έχουσι και οι τρεις αύται γνώμαι τον οικείο τόπον[147].

Ιδιαίτερα η διδασκαλία με το «κοινόν της γλώσσης ύφος» είναι αναγκαία για το μεγαλύτερο αριθμό των ομογενών. Η επιμονή να διδάσκονται όλοι ανεξαιρέτως με την αρχαία ελληνική θα οδηγήσει σε αποκλεισμό από το «γενικό φωτισμό» όσων είναι «υοί τεχνιτών, γεωργών και όλων απλώς των πενήτων… που δεν έχουσιν τον καιρόν να επιμένωσιν εις τας μελέτας των μαθήσεων μέχρι του εικοστού, και εικοστού πέμπτου έτους της ηλικιας των[148]». Οι νέοι στα σχολεία, πρέπει να διδάσκονται εις την ομιλουμένην Ελληνικήν «για να μη ταλαιπωρούνται αδίκως και δυσκολεύωνται μεγάλως εις την μάθησιν της παλαιάς ελληνικής[149]».

9.1.7. Έλληνας ή Γραικός;

Η ονομασία του έθνους ορίζεται με όρους πολιτικούς κι όχι με θρησκευτικούς που θα μπορούσαν να δημιουργήσουν προβλήματα σε μια κοινωνία που κυριαρχεί απόλυτα η ορθόδοξη πίστη[150].

Έλληνας ή Γραικός; Δεν έχει σημασία διαβάζουμε στη Μέλισσα, καθώς το βασικότερο ζήτημα είναι η κατάσταση της Ελλάδας «υπέρ της μητρός Ελλάδος πονούμεν[151]». Στο ίδιο περιοδικό δυο χρόνια αργότερα σαφέστατα δηλώνει ο συντάκτης:

Θέλω ομιλήσει ελευθέρως, ζων κατ΄ ευτυχίαν εις γην φιλόξενος και φιλοσοφούσαν, όπου η αλήθεια δεν κατατρέχεται καθώς αλλού, και το γενναίον φρόνημα στεφανούται. Είμαι Έλλην, και πατώ ελεύθερον έδαφος[152]. Στον Ερμή το Λόγιο: Κάθε καλός Έλλην πρέπει βέβαια, να αισθάνεται χαράν μεγάλην, βλέπων τας όχι μικράς εις τα καλά προόδους των ομογενών του[153]».          

Οι παραπάνω φράσεις μας εισάγουν και στην ονομασία του νέου έθνους, του έθνους των Ελλήνων. Είναι ευνόητο ίσως, την εποχή του Διαφωτισμού που το όνομα Έλληνας έχει περίοπτη αξία στο στόμα ιδιαίτερα των φιλελλήνων Ευρωπαίων, η ελίτ των διανοουμένων να επιθυμεί να εδραιώσει την ταυτότητα τους με το ιστορικό όνομα Ελλάδα και Έλληνας[154] αντί του Γραικία και Γραικός.

Δεν ηξεύρω ποίον όνομα δέχεσθε; Αν όμως δέχεσθε το όνομα Έλληνας θέλετε…τα κοινά των πόλεων, το κοινό του γένους οι λόγιοι, οι πλούσιοι ας κάμνουν όλοι το χρέος τους και θέλουν ιδεί πως ο καιρός ηξεύρει να κάμνη το εδικόν του[155].

Η παραπάνω πρόταση καθιστά τις ελίτ της ελληνικής εθνότητας συνυπεύθυνες για την κοινή σύμπραξη ως προϋπόθεση για να επικρατήσουν οι νεωτερικές αντιλήψεις που θα αλλάξουν τις κατεστημένες δομές.

9.1.8. Πρόσκληση καταβολής οικονομικής συνδρομής

Η έλλειψη οικονομικών πόρων ταλανίζει όλες τις εκδόσεις των περιοδικών, ιδιαίτερα όμως τον Ερμή το Λόγιο με τη συνεχή δεκαετή παρουσία του. Γι’ αυτό οι σελίδες του βρίθουν από προσκλήσεις για χρηματική συνδρομή[156].

Για να προκληθεί και το συναίσθημα των αναγνωστών, ταυτίζεται η συνδρομή με «την ανάγκη του φωτισμού της Ελλάδος[157]» και με το μέσο που θα συντελεστεί, όπως είναι οι εφημερίδες της εποχής.

9.1.9. Η δύστυχη πατρίδα

Η αναφορά στη δύστυχη, πτωχή, βασανισμένη πατρίδα είναι επαναλαμβανόμενο μοτίβο που το χρησιμοποιούν και οι εικαστικοί καλλιτέχνες στα πλαίσια του ρομαντισμού της εποχής. Η Ελλάδα παρουσιάζεται συνήθως ως γυναίκα (δούλη[158]) εξαθλιωμένη και βασανισμένη[159] από τους δυνάστες της Ανατολής.

Η επανάληψη του μοτίβου δημιουργεί στους αναγνώστες (δακρύει τη αληθεία πας φιλάνθρωπος Ευρωπαίος δια τας φρικτάς ταύτας δυστυχίας της νεωτέρας Ελλάδος[160]) εκείνη την αναγκαία συναισθηματική ένταση που οδηγεί στην αναζήτηση λύσεων. Πρέπει η πατρίδα να απαλλαγεί άμεσα από την «μεγάλη δυστυχία, όπου επέπεσεν[161]». Για να καταπολεμηθεί η βαρβαρότητα χρειάζονται όλα τα μέσα[162] και από όλους όσους δύνανται να βοηθήσουν, όπως είναι οι έμποροι: «Αναφέραμεν δε μετ΄επαίνων τας γενναίας και ενδόξους δαπάνας, τας οποίας κάμνουσιν οι επισημότεροι έμποροι της σημερινής Ελλάδος δια την πρόοδον των φώτων, και δια την ευδαιμονίαν της δυστυχούς αυτών πατρίδος[163]».

Το πιο σημαντικό όμως μέσο είναι η αλληλεγγύη ως νέο χαρακτηριστικό συμπεριφοράς μεταξύ του λαού[164]. Ενός λαού που όταν «η δυστυχής μεν αλλά φιλτάτη πατρίς Ελλάς, ανανεύση την κεφαλήν από του πικρού ζυγού της αμαθείας» δεν θα λησμονήσει όσους τον βοήθησαν ανταμείβοντάς τους με «ανδριάντας τεκμήριον ευγνωμοσύνης[165]».

9.1.10. Η Αρχαία Δόξα και τα προτερήματα τους Ελλάδας

Ο Charles Tilly αναφέρει πως η ομογενοποίηση των εθνικών πληθυσμών επιτυγχάνεται και με την δημοσιοποίηση μιας κοινής πολιτισμικής κληρονομιάς.

Στα κείμενα των περιοδικών υμνείται η αρχαία Ελλάδα ως γενέτειρα των επιστημών[166]: «Η ΕΛΛΑΣ! Το μικρώτατον χωρίον ουχί μόνον τους Ευρώπης, αλλά και πάσης τους οικουμένης εστάθη η σπαργανική των Τεχνών και Επιστημών[167]». Είναι η «Περιέργειαν και Αγχίνοιαν» που κάνει τους Έλληνες να διαφέρουν[168], καθώς «κανέν΄ έθνος δεν ημπορεί να συγκριθεί με τους, πολλώ μάλλον να τους υπερβή[169]».

Ακόμα και η υπεροχή τους ελληνικής γλώσσας από «τας λοιπάς[170]» υποστηρίζει την αντίληψη πως ο ρόλος των νέων Ελλήνων είναι προκαθορισμένος από το παρελθόν τους. Οι πρόγονοί τους «δια τα φώτα των και δια τα προτερήματά των, φαίνονται ως διορισμένοι να σημειώσωσι το ύψος, εος το οποίον δύναται να φθάση το ανθρώπινον Γένος[171]». Οι απόγονοί τους δεν μπορούν παρά να ικανοποιήσουν το ιστορικό πεπρωμένο τους.                                                                                                                      

9. 2. Έθνος[172]

Θεματικές κατηγορίες:

1. Σκοπός των περιοδικών

2. Ο ρόλος του εμπόρου

3. Η αρχαία κληρονομιά και τα προτερήματα του έθνους

4. Ο φωτισμός του έθνους

5. Γνώση ιστορίας και γεωγραφίας του έθνους

6. Η γλώσσα του έθνους ή «από το ήτριον στο τετράδιον»

7. Γλώσσαν μητρικήν, ξένην, και τεθνηκυία

8. Χαρακτηριστικά έθνους

9. Τι χρειάζεται το έθνος.

9.2.1. Σκοπός των περιοδικών

Ο σκοπός έκδοσης των εντύπων είναι διττός. Πρώτιστη ανάγκη είναι «επίγνωση της παρούσης καταστάσεως της παιδείας του έθνους[173]» και ως δεύτερη ανάγνωση είναι η «κοινοποίηση των επιστημονικών προόδων»». Αυτό το ρόλο τον έχουν αναλάβει οι διανοούμενοι μέσω των εντύπων. Ο Λόγιος Ερμής χαρακτηρίζεται ως «εθνικό ωφέλιμον γέννημα» που έχει την στήριξη όλου του έθνους[174]» και που «όσων προχωρούμεν γίνεται εθνικώτερος[175]»

Ας προσέξουμε στην φράση: «ημπορούσαν και αναμεταξύ τους όλοι να συνδιαλέγονται – μέσω των περιοδικών – και να κοινολογούνται και προς το όλον να αποτείνονται[176]» την αναφορά στο «όλοι» προς το «όλον». Είναι εμφανής η προσπάθεια να επικρατήσει μια κουλτούρα συλλογικής συνείδησης ενάντια στον ιδιοτελή ατομικισμό.

Χαρακτηριστικά διαβάζουμε:

Άνθρωπος πεπαιδευμένος, αλλά περιοριζόμενος διόλου εις το άτομόν του, αποκλείων τον εαυτόν του παντελώς από το όλον, είναι και πρέπει να λογίζεται ως προς την κοινωνίαν μηδέν, και η παιδεία του ή είναι διόλου φανταστική ή είναι παιδεία νόθος[177].

Θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε τα προεπαναστατικά περιοδικά όπως ο Ερμής ο Λόγιος και η Μέλισσα ως προπαγανδιστικά έντυπα μετάθεσης από τον ατομικισμό στην συλλογικότητα.

9.2.2. Ο ρόλος του εμπόρου

Οι έμποροι εξυμνούνται ως μια από τις ηγετικές ομάδες που μπορούν άμεσα να στηρίξουν το φωτισμό του έθνους: «οι οδησινοί έμποροι… εμπορούσι ν΄ανοίξωσι πρώτοι την οδόν εις την Ευδαιμονίαν».

Τους αναγνωρίζεται[178] η υλική στήριξη τους στην προσπάθεια για «αναγέννησιν[179]» της Ελλάδας αλλά και τους ζητείται να συνεχίσουν να συνδράμουν οικονομικά για την «βελτίωση και πρόοδος των καλών εις το γένος μας[180]».

9.2.3. Η Αρχαία Δόξα και τα προτερήματα του Έθνους

Οι λόγιοι της προεπαναστατική περιόδου προσπαθούν να αυτοπροσδιοριστούν με δυναμικά εθνικά χαρακτηριστικά όπως το ιστορικό παρελθόν[181] και η αδιαμφισβήτητη - για το 18^ο αι. - παιδεία των αρχαίων προγόνων τους. «Δεν είναι το δικό μας έθνος το οποίον εφώτισεν όλον τον κόσμο; Τις ποτέ το ηρνήθη[182]»;

Ακόμα με μεγαλύτερη έμφαση:

Η ιστορία του Ελληνικού έθνους είναι καθ΄ αυτό ιστορία της Παιδείας. Είρπετο εις τα χαμηλά, εις τον βόρβορον εκυλίετο όλον το ανθρώπινον γένος όταν οι Έλληνες ως εξυπέται αετοί ανέβησαν εις τους ουρανούς, ίνα καταβιβάσωσιν εις την γην τα αληθινά της μαθήσεως φώτα. Και αφ ού εις τα διάφορα μέρη των ενεχάραξαν με ανεξαλείπτους χαρακτήρας τα ονόματά των, και κατέβησαν κάτω, θάλασσα, γη, πόνοι, μόχθοι και άπειρα άλλα εμποδια δεν είναι ικανός φραγμός εις την ελληνικήν πλατύνοιαν, και εις την ελληνικήν αρετήν. Όλα τα νικώσιν, όλα τα διαβαίνουσι, και εις όλον της οικουμένης το πρόσωπον διασκορπίζονται φωτίζοντες τον κόσμον[183].

Για τους ορθόδοξους ραγιάδες η Ευρώπη του Διαφωτισμού δεν μπορεί να είναι αδιάφορη για την τύχη των απογόνων αυτών που «χρεωστείται η ευγνωμοσύνη όλων των πεπολιτευμένων εθνών δια την Νομοθεσίαν και Πολιτικήν διοίκησιν[184]». 

9.2.4. O Φωτισμός του έθνους

Το πρόταγμα των Ελλήνων Διαφωτιστών είναι άμεσα διατυπωμένο με μία λέξη: Παιδεία. «Χωρίς την παιδείαν ουδέ άνθρωπος κατά μέρος, ουδέ ανθρώπων σύστημα, ουδ΄ έθνος ολόκληρον δεν δύναται ποτέ να ευτυχήση[185]». Της αναφέρει ο Ζ. Πωπ το 1814, «η ανάστασις του έθνους ημέρα με τη ημέρα κάμνει προόδους».

Ο ρόλος της γενικευμένης εκπαίδευσης είναι σημαντικός, ιδιαίτερα όταν ο μεγαλύτερος πληθυσμός είναι αγροτικός και μαστίζεται από της δεισιδαιμονίες[186] και την αμάθεια. Ως μέθοδος προτείνεται η αλληλοδιδακτική όπου «κατά το όνομά της έχει και τούτο το καλόν. Το ένα της γεννά ευθύς εκατόν, διαδίδεται ωσάν μια ευργετική επιδημία[187]». Η δυνατότητα σε «όλου του λαού τα τέκνα, και επομένως σε όλο το έθνος να ειμπορεί εις εξ μήνας να μάθη να γράφη, να διαβάζη, να λογαριάζη ορθά» προτείνεται ως εφικτή.

Η Παιδεία μπορεί να αλλάξει συνειδήσεις σε ανθρώπους που δεν έχουν ίσα δικαιώματα. Μπορεί να δημιουργήσει μια γενιά που να κυριαρχεί η αρετή και ο πατριωτισμός[188], μια γενιά όπου ο καθένας είτε είναι εργάτης είτε επιστήμονας είτε γονέας είτε απλά πολίτης, θα αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως ποιοτικό κύτταρο του έθνους δηλαδή «ως υποκείμενο με φρονήματα και όχι πράγμα[189]».

9.2.5. Γνώση ιστορίας και γεωγραφίας του έθνους

Η αυτοπροσδιοριστική εθνική ταυτότητα[190] του «Έλληνα» χτίζεται πάνω στην γνώση του ιστορικού χρόνου και χώρου των Ελλήνων. Γι αυτό θεωρείται απαραίτητη η μετάφραση και η συγγραφή βιβλίων Ιστορία και Γεωγραφίας στην ελληνική γλώσσα[191] αλλά και η προστασία των αρχαίων αγαλμάτων ως στοιχείων ιστορικής κληρονομιάς (αξιόλογα λείψανα της αρχαιότητος[192]).

Παρουσιάζει ενδιαφέρον για το ζήτημα της συνέχειας του έθνους η αναφορά περί δουλείας στη Μέλισσα. Ως περίοδος της δουλείας, περιγράφεται πέρα από τους χρόνους της Οθωμανικής κυριαρχίας όλη η βυζαντινή περίοδος με έναρξη τη μάχη της Χαιρώνειας. Ένα ατέρμονο καθεστώς δουλείας τα αποτελέσματά της οποίας ο συντάκτης της Μέλισσας τα περιγράφει με το επιγραμματικό: «Το έθνος είναι πτώμα σπαραττόμενον από κόρακας, απέθανε η πατρίς[193]».

9.2.6. Η Γλώσσα του έθνους[194] ή «Από το ήτριον στο τετράδιον»

Η ελληνική γλώσσα είναι:

Γλώσσα έθνους, ήτις άνωθεν και εξ αρχής έλαβε μεγάλας μεταβολάς υπό των πολιτικών περιστάσεων… και τίποτε εις αυτήν δεν είναι βάρβαρον, ούτε απόβλητον, πλην των όντως ολίγων τινων βαρβάρων λέξεων, ήγουν ξένων, αίτινες εισέφρησαν εν αυτή δια της επιμιξίας πολλών εθνών… είναι γλώσσα του νυν αιώνος, η μάλλον ειπέιν πολλών αιώνων [195].

Ποια ελληνική όμως[196]; «Η αρχαία εκείνη τη Αττικής γλώσσαν, ή η ομιλουμένην»; Η απάντηση δίνεται αμέσως και εξαρτάται από τις ανάγκες της εποχής:

 Προς το παρόν εν όσω η γλώσσα δεν είναι προσδιωρισμένη, και του έθνους οι πεπαιδευμένοι ακόμη δεν είναι σύμφωνοι, εις οποίαν διάλεκτον Ελληνικήν καθ΄εις έχει περισσοτέραν ευκολίαν, ας γράφη. Μόνον ας γράφη με σκοπόν δια να ωφελή[197]. Ή Οθεν ας αφήσωμεν τον καθ΄ένα να γράφη προς όφελος του γένους και τους μεταγενέστερους, να κρίνωσι ποίος ήνωσε φράσιν, ευγλωττίαν, και ηδύτητα, με τας χάριτας της παλαιάς[198]..

Στα περιοδικά της μελέτης μας καταγράφουμε συνεχείς έριδες για το ύφος της εθνικής γλώσσας, όχι μόνο ανάμεσα στα περιοδικά ως μέσα έκφρασης διαφορετικών ιδεολογικών ρευμάτων, αλλά και μεταξύ συντακτών στην ίδια εφημερίδα, π.χ. στο Λόγιο Ερμή.

Γι αυτό έχουν ιδιαίτερη βαρύτητα οι εκφραστές της συναίνεσης που διατυπώνουν την άποψή τους για την σημαντικότητα του περιεχομένου της γλώσσας, όπως: «Η γλώσσα δεν κάμνει σοφόν τον άνθρωπον, αλλ΄ η φιλοσοφία[199]», με μερικές προϋποθέσεις για την κατανόησή της από το σύνολο του έθνους όπως: «να αποφεύγει τας τρεις κακίας του λόγου, Βαρβαρισμόν, ήγουν τας ξένας λέξεις και ιδιώματα. Τον ιδιωτισμόν, ήγουν την πεπατημένην χυδαιολογίαν. Και τον Αρχαισμόν[200]».

9.2.7. Γλώσσαν Μητρικήν, Ξένην, και Τεθνηκυία

Πώς ορίζεται μια γλώσσα ως γλώσσα του λαού; Πως χαρακτηρίζεται η ελληνική γλώσσα;

Η αναφορά σε μητρική, ξένη και αποθαμμένη γλώσσα δημιουργεί και τις συνθήκες αποδοχής και στήριξης μιας από τις τρεις κατηγορίες. Προφανώς «μητρικήν γλώσσαν ονομάζει ο κόσμος όλος αυτήν την οποίαν μανθάνει ο άνθρωπος εκ νεότητός του απ΄αυτήν του την μητέρα, και η οποία ομιλείται κοινώς εις τον τόπον, όπου τις εγεννήθη, και ανετράφη, και από το έθνος του οποίου είναι μέλος» και που «όσον ορθώς και αν συντάξης, ποτέ δεν θέλεις γράψει εις γλώσσαν, εις την οπίαν δεν συλλογίζεσαι[201].

Εξάλλου και «η Φιλοσοφία[202], κατά το παράδειγμα και καλή έκβασιν των σοφών εθνών, θέλει μας ομιλεί με την μητρικήν μας Γλώσσα[203]».

9.2.8. Χαρακτηριστικά έθνους

Το κυριότερο στοιχείο ενός έθνους με τα νεωτερικά πολιτικά χαρακτηριστικά του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης είναι η ισότητα που πηγάζει από την ευνομία. Τα «έθνη θέλουσι να διοικώνται νομικώς και κατά κανόνας και αι συστηματικαί πολιτείαι είναι η διάταξις, ήτις ανήκει εις τας προόδους του πολιτισμού, και όχι ο δεσποτισμός [204]».

            Είναι η «ιερά δεσποτεία των νόμων, οι οποίοι, όντες κανόνες συμφωνημένοι από όλους δια τα δίκαια όλων, προστατεύουν με ισότητα όλους» καλλιεργώντας το αίσθημα του πατριωτισμού, δηλαδή τον «ζήλο του κοινού συμφέροντος[205]», και αντίστροφα «το κοινό όφελος, ομόνοια και πατριωτισμός, αυτό το χρυσούν σύνθημα αναζυπηρεί την ύπαρξιν των εθνών[206]».

9.2.9. Τι χρειάζεται το έθνος

«Άνθρωποι, χρήματα και καιρός». Αυτές είναι οι τρείς απαραίτητες συνιστώσες για το συντάκτη της Μέλισσας «δια να γίνουν αι μεγάλαι και αγαθαί μεταβολαί[207]» της εποχής των Φώτων. Τιμητική θα λέγαμε μνεία γίνεται ξανά για το ρόλο των νέων ανθρώπων . Όπως και σε κάθε εποχή αλλαγών είναι αυτοί που πρώτοι αισθάνονται το χρέος τους απέναντι στις επικείμενες αλλαγές και γίνονται δέκτες αλλά και πομποί τους.

9.3. Ελευθερία

Θεματικές κατηγορίες:     

1.Ορισμός της Ελευθερίας

2.Έθνος κι ελευθερία

3.Επιρροές του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού

4.Παιδεία και ελευθερία

5.Η αμάθεια ως επιλογή πολιτικής καταστολής

6.Η ελευθερία ως δικαίωμα

7.Η γενιά της ελευθερίας

9.3.1. Ορισμός της ελευθερίας

Για τους συντάκτες της Αθηνάς η έννοια της ελευθερίας ως προϋπόθεση της σύστασης του έθνους είναι όρος εκ των ουκ άνευ. Ποια όμως ελευθερία; Η ελευθερία που χαρακτηρίζει τον πολίτη – μέλος της εθνικής συλλογικότητας με δικαιώματα αλλά και υποχρεώσεις που απορρέουν από τους νόμους που ο ίδιος ως λαός τους έχει θεσπίσει: «Ο σκοπός των παλαιών ήτο να μερίζωσιν την κοινωνικήν αρχήν εις όλους κοινώς της αυτής πατρίδος τους πολίτας. Και τούτο ωνόμαζαν ελευθερίαν[208]».

Οι επιρροές του Κοινωνικού Συμβολαίου και της Γαλλικής Επανάστασης είναι εύκολα αναγνωρίσιμες. Γράφει ο Ρουσσώ: «το κοινωνικό σύμφωνο εγκαθιδρύει μεταξύ των πολιτών μια ισότητα σύμφωνα με την οποία δεσμεύονται όλοι με τους ίδιους όρους και απολαμβάνουν τα ίδια δικαιώματα [209]».

Η υποταγή στο νόμο που οι ίδιοι οι πολίτες έχουν θεσπίσει - γενική βούληση [210] - δημιουργεί την ελευθερία του πολίτη αλλά και ένα απεριόριστο δικαίωμα σε όσα του αρέσουν και μπορεί να αποκτήσει. Ή όπως διαβάζουμε στη Μέλισσα:

Ο σκοπός των νεωτέρων είναι, η ασφάλεια των ηδονών του ιδιώτου. Και την σήμερον τα σοφά έθνη ελευθερίαν ονομάζουσι, τας εγγυήσεις και ασφαλείας, αι οποίαι δίδονται δια των πολιτικών διατάξεων εις τας ησύχους απολαύσεις του λαού[211].

9.3.2. Έθνος και ελευθερία

Ο σκοπός του πολιτισμένου ανθρώπου μέσα στις συλλογικότητες των εθνών[212] είναι η αναζήτηση της ελευθερίας: «Η Ελευθερία, καθ΄ οποίον δήποτε τρόπον την εξέλαβον τα έθνη, είναι πάντοτε ο σκοπός προς τον οποίον ο πολιτισμένος άνθρωπος αποβλέπει[213]».

Οι απόψεις των διανοούμενων που διατυπώνονται κυρίως στην Αθηνά και στη Μέλισσα με τη χαραυγή της Ελληνικής Επανάστασης φανερώνουν απροκάλυπτα τις φιλελεύθερες πολιτικές τους θέσεις και την επιθυμίας τους για ελευθερία[214] σε ένα πολιτικό έθνος όπου θα άρχει ο σεβασμός στο συμφωνημένο Νόμο.

9.3.3. Επιρροές του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού

Η Δύση με τις νεωτερικές προσεγγίσεις της στα θέματα της Παιδείας αποτελεί το πρότυπο για τους «λαούς». Η πνευματική αναζήτηση των διανοούμενων της Ευρώπης μπορεί να επηρεάσει και αυτούς που «τα φώτα της παιδείας δεν είναι ικανώς εκτεταμένα[215]».

9.3.4. Παιδεία και ελευθερία

         Η Ελευθερία είναι φυσικό δικαίωμα. Είναι η απαραίτητη συνθήκη για να θεμελιωθούν οι κοινωνικές σχέσεις. Μας Έλληνες μας έχει στερηθεί η δυνατότητα να συνδιαλέγονται και να διδάσκονται μας υποχρεώσεις μας την πατρίδα μας.

Η αναφορά του Πέτρου Πιζάνια στην Ελληνική Νομαρχία ως κειμένου που οι Έλληνες και η Ελλάδα είναι παρόντες και προορίζονται να ζήσουν πολιτικά ανεξάρτητοι και ελεύθεροι, ισχυροποιείται από μας θέσεις των συντακτών μας Αθηνάς[216]: «Ημάς αγαπητοί ομογενείς, η κακή μοίρα φθονήσασα, μας εστέρησεν από το οποίον φυσικώς εις πάντα άνθρωπον χαρίζεται δικαίωμα. Το οποίον είναι η ελευθερία[217]».

          Η λύση απέναντι σε αυτήν την κατάσταση των Ελλήνων μπορεί να δοθεί μέσα από την Παιδεία που θα αναπτυχθεί μέσα από την «φιλόσοφος παράδοσις των μαθημάτων[218]».

9.3.5. Η αμάθεια ως επιλογή πολιτικής καταστολής

Όσοι τι χάλκεον χέρι

Βαρύ του φόβου αισθάνονται,

Ζυγόν δουλείας ας έχωσι.

Θέλει αρετήν και τόλμην

η ελευθερία[219].

            Η γενικευμένη Παιδεία μπορεί να αλλάξει τις συνειδήσεις των ανθρώπων. Η αμάθεια συντηρεί τις εδραιωμένες συνθήκες της ζωής των ραγιάδων. Γι αυτό και οι «τύραννοι» για να ελέγχουν τους υπηκόους τους εκτός από τη βία εκμεταλλεύονται και την έλλειψη στοιχειώδους μόρφωσης που θα άλλαζε την αντίληψη για την διαχείριση της «μοίρας» τους.

Πώς όμως ο υπόδουλος θα ξεπεράσει τους φόβους του ή ο υποτελής θα διακινδυνεύσει τα προσωπικά του συμφέροντα και θα αναζητήσει καλύτερους όρους κοινωνικής ζωής μέσα από συλλογικές δράσεις;

Πόσων λαών η αμάθεια και ακινησία δεν χαλκεύει τας αλύσεις με τας οποίας τους δεσμεύουσιν οι τύραννοί των και πόσους αγώνας δε καταβάλλουσιν ούτοι δια να τους κρατώσι πάντοτε εις ταύτην της ληθαργίας των την κατάστασιν[220].
 

9.3.6. Η ελευθερία ως δικαίωμα

            Ο Π. Πιζάνιας[221] αναφέρει πως η ελευθερία οριζόταν ως απαίτηση ανεξάρτητης πολιτικής διοίκησης οργανωμένης κατά την βούληση των ανθρώπων και ότι ως οικουμενική αξία συνοψιζόταν ως απαίτηση αποδέσμευσης των κοινωνιών από τις μοναρχίες. Γιατί πως αλλιώς μπορούμε να ερμηνεύσουμε το: ελευθερία είναι το δικαίωμα του λαού εις το να πράτη όσα οι νόμοι προστάζουσιν και πως ο σκοπός των είναι η υπεράσπισις των δικαίων του λαού, όστις τους έθεσεν[222].          

            Η αρετή του πολίτη δίνει αξία και στην ελευθερία του ίδιου και της κοινότητας που ζει. Μόνη ελευθερία είναι «το δικαίωμα του λαού εις το να πράτη όσα οι νόμοι προστάζουσιν» όταν «ο σκοπός των είναι η υπεράσπισις των δικαίων του λαού, όστις τους έθεσεν[223]».

            Η υπεράσπιση των νόμων που ο ίδιος ο πολίτης έχει θεσπίσει (Ρουσσώ) χαρακτηρίζει και τους ελεύθερους πολίτες. Η ανυπακοή στους νόμους καταργεί την ελευθερία ακόμα και αν αυτή η ανυπακοή επικαλείται το όνομά της[224].

9.3.7. Η γενιά της ελευθερίας

Ζήτωσαν λοιπόν οι νέοι εκείνοι βλαστοί της Ελλάδος» οι οποίοι με τις παρεναίσεις των παλαιοτέρων απόκτησαν «ελευθερίαν ανατροφήν» και αναζητούν την «ιεράν αλήθειαν και δικαιοσύνην». Οφείλει η γενιά τους να μη ωραιοποιεί την πραγματικότητα και να αντικρίζει με ειλικρινή διάθεση την πολιτική πραγματικότητα της πατρίδας τους[225].

Η απάντηση λοιπόν είναι η Παιδεία και η Αρετή[226] καθώς με την κίνησι των πνευμάτων, τα οποία φωτίζονται και αμιλλώνται εις την εύρεση της αληθείας ο πολιτισμένος άνθρωπος της εποχής του Διαφωτισμού ανακαλύπτει την ελευθερία ως επαναστατική αξία με την οποία τα έθνη διασφαλίζουν την ιδιοκτησία, τας ησύχους απολαύσεις του λαού, το δικαίωμα στο εμπόριο και την κοινωνική ισότητα.

9.4. Γένος

Θεματικές κατηγορίες:

1. Το «όλον» γένος

2. Ονομασία του γένους

3. Σκοπός των περιοδικών

4. Ο ρόλος των λογίων

5. Ρόλος των εμπόρων

6. Ευεργέτες

7. Δύστυχη πατρίδα

8. Τι χρειάζεται το γένος - προτροπή για ωφέλεια

9. Γνώση ιστορίας και γεωγραφίας του γένους

9.4.1. Το «όλον» γένος

Από ποιους αποτελείται το γένος των Ελλήνων;

Οι προύχοντες είναι μέλη του όλου του Γένους και όχι αυτό το όλον. Το Γένος συγκροτείται από διαφόρους τάξεις και καταστάσεις ανθρώπων πολλών μυριάδων, και όχι μόνον από εκατόν ή χίλιους προύχοντας και δυναμένους[227].

Το γένος λοιπόν, δεν αποτελείται μόνο από τους λίγους που αποτελούν μια ισχυρή κοινωνική και οικονομική ελίτ αλλά από όλους χωρίς ταξικούς αποκλεισμούς. Δηλαδή από όσους πολίτες αποτελούν το «όλον».

Ο παραπάνω ορισμός που διαβάζουμε στο Λόγιο Ερμή, θεωρούμε πως έχει δυο αποδέκτες. Ο εμφανής είναι η κοινωνική – οικονομική ελίτ των προυχόντων και ο δεύτερος αποδέκτης είναι το συναίσθημα του «συνανήκειν» των πολλών μυριάδων ανθρώπων που μαζί με άλλες κοινωνικές ομάδες αποτελούν το «όλον» του γένους. Αυτή η αναφορά στην συλλογικότητα ενισχύεται και από τα κείμενα στα οποία υμνείται η δράση για τη κοινή ωφέλεια, κείμενα που υπερασπίζονται την αλλαγή των συνειδήσεων και το πέρασμα από το τοπικό στο γενικό και από το ατομικό στο συλλογικό[228].

Έχουν όμως την ίδια βαρύτητα οι κοινωνικές ομάδες που απαρτίζουν το γένος των Ελλήνων; Στην Αθηνά ως υπερασπιστές του γένους παρουσιάζονται με σειρά προφανώς σημαντικότητας, ο ιερός κλήρος, οι ηγεμόνες[229]». Αυτή η αριστοκρατική αντίληψη για την προτεραιότητα των υπερασπιστών του γένους, απαντάται από τους νεωτερικούς διαφωτιστές στον παραπάνω ορισμό του γένους στον Λόγιο Ερμή. Η σημαντική διαφορά στο πρόταγμα των συντελεστών δείχνει και το υπόβαθρο της ιδεολογικής - πολιτικής αντιπαράθεσης μεταξύ των νεωτεριστών διανοούμενων και των διανοούμενων γύρω από το Πατριαρχείο.

9.4.2. Ονομασία του γένους

Οι εθνικοί προσδιορισμοί Έλληνας και Γραικός παρουσιάζονται με μεγάλη συχνότητα σε κάθε πρωτότυπο κείμενο σε όλα τα περιοδικά της μελέτης, με ιδιαίτερες αντιπαραθέσεις γύρω από την επικράτηση τους.

Η αναφορά στο Μουσείον[230] για την κατίσχυση της επωνυμίας «του Έλληνος» αντί των Χριστιανός, Ρωμαίος ή Τουρκομερίτης θα μπορούσε να επιληφθεί ως πειστήριο αντιπαράθεσης στο χώρο των διανοούμενων σχετικά με την εθνική ονομασία.

9.4.3. Σκοπός των περιοδικών

 Από το 1811 ως το1821 οι προτροπές των συνδρομητών προς τους συντάκτες[231] των περιοδικών κινούνται στην ίδια απαίτηση: την ωφέλεια του γένους. Διαβάζουμε στο Λόγιο Ερμή πως: «Δια τούτο διωρίσθη ο Λόγιος Ερμής, ώστε οι πεπαιδευμένοι δι΄ αυτού να μεταδίδωσιν εις αλλήλους τας προς όφελος και καταρτισμόν του γένους ιδέας των[232]» και «Το γένος ζητεί να βλέπη εις την εφημερίδα περί πολλών και συντεινόντων εις τας ανάγκας του[233]».

9.4.4. Ο ρόλος των λογίων

Αν, δε ο Λόγιος Ερμής από τινος χρόνου έλαβε βελτίωσιν τινά, ή όχι, τούτο ας κρίνουσιν άλλοι. Αν εύρουν όμως μεταβολήν τινα επί το κρείττον, ταύτην ας μην αποδώσωσιν εις ημάς. Ημείς, καθώς και άλλοτε εκηρύξαμεν, ούτε ήμεθα, ούτε δυνάμεθα να είμεθα, παρά μέσον εκδόσεως. Ας την αποδώσωσιν εις τους Λογίους του Γένους, όσοι όχι μόνον το καθ΄εαυτούς δεν μένουσιν αδιάφοροι εις τα αφορώντα το έθνος, αλλά και συνεισφέρουσιν εις αυτά το κατά δύναμιν έκαστος[234].

Οι λόγιοι ως μια από τις ελίτ της προεπαναστατικής περιόδου καλούνται – ή παρακαλούνται – να συνεισφέρουν με τα δικά τους μέσα στην πνευματική ανατροφοδότηση των ομογενών τους[235]. Καλούνται να «φανώσιν ωφέλιμοι και συντελεστικοί εις όσα προς βελτίωσιν και αύξησιν αφορώσι των φώτων[236]», να γράψουν ή να μεταφράσουν βιβλία γεωγραφίας, αστρονομίας φυσικής ιστορία, γενικής ιστορίας, φιλοσοφίας, να μελετήσουν «τας παλαιάς επιγραφάς, τα μόνα σεβάσμια λείψανα της αρχαιότητος[237]» αλλά και να διδάξουν στην πατρίδα[238].

Ιδιαίτερη όμως φροντίδα χρειάζεται η διόρθωση[239] της ελληνικής γλώσσας διότι αυτή είναι το θεμέλιο του γένους. «Διότι πρώτον καταβάλλεται το θεμέλιον, και έπειτα κτίζεται η οικοδομή. Θεμέλιον δε και βάσις είναι η γλώσσα[240]».

Η συνδρομή των λογίων της προεπαναστατικής περιόδου στην προσπάθεια πνευματικής αφύπνισης, αναγνωρίζεται και από τους συγχρόνους τους, καθώς διαβάζουμε:

Άρχισε τελευταίον και η φιλολογία ημών να προβαίνη επί το κρείττον και καθημερινώς να πλουτίζεται πολυειδώς. Άρχισε δε και η φιλοκαλία του γένους ν΄αυξάνη, και όλοι οι λόγιοι πανταχόθεν διαφόρως συντρέχουσι και συνεργούντες εις ταύτα[241].

Στους διανοούμενους της προεπαναστατικής περιόδου αναγνωρίζεται κι ένας άλλος ρόλος. Η αντιπροπαγάνδα θα λέγαμε με σημερινούς όρους ως απάντηση στους Δυτικούς που ισχυρίζονται πως «οι σημερινοί Έλληνες εξευτελίσθησαν υπό της δουλείας, και ότι δεν αναγινώσκουσιν άλλο, ειμή συγγράμματα της εριστικής θεολογίας[242]».

9.4.5. Ο ρόλος των εμπόρων

Οι ομογενείς έμποροι[243] ήταν η ισχυρή οικονομική ελίτ που μαζί με τους διανοούμενους αντιπαρατέθηκαν με τις κατεστημένες νοοτροπίες του τοπικισμού και της θρησκευτικής δεισιδαιμονίας. Οι δρόμοι του εμπορίου μετέφεραν και τις αξίες του Διαφωτισμού. Οι έμποροι «εμπορούσι ν΄ ανοίξωσι πρώτοι την οδόν εις την Ευδαιμονίαν» με την οικονομική στήριξη που παρέχουν στην έντυπη έκφραση[244].

Οι «σοφοί διδάσκαλοι και οι αγαθοί έμποροι» είναι οι νεωτερικές ελίτ που δημιούργησαν νέες προσδοκίες με την αλλαγή της στάσης τους απέναντι στο παραδοσιακό γένος. Είναι ο πατριωτισμός που τους προσφέρει το κίνητρο της προσφοράς προς το φωτισμό του γένους.

Οι δε αγαθοί έμποροι μας, το στήριγμα του γένους μας, ας ακούωσι με πόσην χαράν βλέπωμεν τας γενναίας συνδρομάς των και τούτο ας τους ενισχύη εις τον οποίον τρέχουσιν σκοπόν[245].

9.4.6. Ευεργέτες

Στα περιοδικά της παρούσης μελέτης αναφέρονται με δοξαστικό ύφος οι ευεργεσίες των ομογενών προς το γένος. Το γένος χρειάζεται πρότυπα προς μίμηση: «δότι τα δια την πρόοδο του γένους γινόμενα επωφελή εργά, πρέπει να κηρύττωνται, δια να γνωρίζονται οι ευργετούντες, και να διεγείρονται προς μίμησιν οι ραθυμούντες[246]».

Πράξεις προς μίμηση είναι οι προσφορές των «φιλόμουσων, φιλογενών και ευεργετικών ανδρών» που ιδρύουν μουσεία, διανέμουν δωρεάν βιβλία και «κατά πάντα τρόπον ζητούσι την αναπτέρωσιν της Ελλάδος, και την βελτίωσιν της αυτών πατρίδος[247]».

Είναι οι νέοι σπουδαστές που είτε με δικό τους κόστος είτε με τη οικονομική στήριξη τρίτων σπουδάζουν στην Ευρώπη με προοπτική «να μετακομίσωσιν ουχί εν μικρά λάρνακι μικρά τινά ζώπυρα, αλλ΄ όλον αυτό το σύνταγμα των μουσών, και όσον ούπω, αν θεός θέλη, ελπίζεται εις την Ελλάδα μια ευτυχής σύστασι παιδείας παντοδαπής[248]».

9.4.7. Δύστυχη πατρίδα

Παιδεία εναντίον αμάθειας. Αυτό είναι το ισχυρό δίπολο όσων γράφουν για την κατάσταση των Ελλήνων στην επικράτεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Αποτελεί η αμάθεια πηγή όλων των κακών[249]. Προβάλλεται ως βασική αιτία της δυστυχίας του γένους και η πρόταση για την «αναγέννησιν της Ελλάδος» μέσα από τα λόγια του Κοραή είναι η Παιδεία: «Και διδάσκαλοι και μαθηταί χρεωστούν να πιστεύωσιν αδιστάκτως, ότι μόνη η Ελληνική παιδεία είναι ικανή να θεραπεύση τας πολυχρονίους του έθνους πληγάς, εάν οδηγήται από της φιλοσοφίας το φως[250]».

Στη Μέλισσα που είναι από τα πλέον ριζοσπαστικά περιοδικά της προεπαναστατικής περιόδου, ευθύνες αποδίδονται και στους ηγεμόνες που φέρνονται δεσποτικά «από αλώσεως Κωνσταντινουπόλεως μέχρι της σήμερον[251]». Η κριτική της Μέλισσας ταυτίζεται με την κριτική του «Ανωνύμου» της Ελληνικής Νομαρχίας ενάντια στις κατεστημένες ελίτ των ορθόδοξων ραγιάδων[252] πριν από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης.

9.4.8. Τι χρειάζεται το Γένος - Προτροπή για Ωφέλεια

Η προεπαναστατική περίοδος προσφέρει σε όσους Έλληνες το επιθυμούν το πεδίο για μεγάλους αγώνες «υπέρ της ευκλείας του γένους, της πατρίδος και υμών[253]». Αυτοί που καλούνται να πρωτοστατήσουν είναι οι διανοούμενοι (λόγιοι και διδάσκαλοι του γένους). Γράφει ο Ζ. Πωπ:

Ας ενωθούν οι φιλόλογοι και ελλόγιμοι με τον σύνδεσμον αμοιβαίας τιμής, και σεβασμίου μετριότητος, και ας εκλέξωσιν, και να μεταφράσωσιν ή συγγράψωσιν Εγχειρίδεια ευκατάληπτα εις απλήν φράσιν προς χρήσιν του κοινού, Ηθικής, γενικής ιστορίας, Γεωγραφίας, Αρχαιολογίαςκ.τ.λ. όσα λείπουσιν από το γένος. Αυτά είναι αναγκαιότατα, δια να ιδή ο καθείς τον ουρανόν της δόξης, από το οποίον έπεσε το έθνος[254].

Οφείλουν οι διανοούμενοι να είναι πνευματικοί παραγωγοί και τα έργα τους να τα παρέχουν στα σχολεία[255]. Ο Σ. Κολόμβος γράφει: «ίνα μη μόνος εγώ αδιάφορος και αγνώμων φανώ εις την Πατρίδα και Γένος, έγνων να συνεισφέρω εις το γένος μου ό,τι κατά το παρόν είναι της δυνάμεώς μου[256]».

Ιδιαίτερα οι συντάκτες των περιοδικών προτρέπονται να δημοσιεύουν ειδήσεις και κείμενα «υπέρ βελτιώσεως παιδείας[257]» τα οποία να λειτουργούν ως πρότυπα για μίμηση και παραδειγματισμό στους Έλληνες αναγνώστες τους[258].

Από την μελέτη του συνόλου σχεδόν των περιοδικών, εξαίρεται ο ρόλος των εμπόρων, των λογίων και των νέων σπουδαστών στην Δύση. Αναγνωρίζεται ο ρόλος τους αλλά και τους ζητείται – ιδιαίτερα από τους οικονομικά ευκατάστατους- με συνεχείς προσκλήσεις να συνδράμουν με οποιονδήποτε τρόπο μπορούν στον κοινό αγώνα ενάντια στην αμάθεια. Ζητούνται επιστημονικά κείμενα πρωτότυπα ή μεταφρασμένα, δωρεάν βιβλία για τα σχολεία με ιδιαίτερη αναφορά σε λεξικά και γραμματική[259].

9.4.9. Γνώση ιστορίας και γεωγραφίας του γένους

Ως λόγιος πρέπει να εξεύρη ότι το γένος εισέτι έχει έλλειψιν εγχειριδίου Ιστορικού ή Γεωγραφικού της Ελλάδος και άλλων ουσιωδεστέρων βιβλίων[260].

            Στις αναφορές για την Ιστορία και Γεωγραφία του Γένους συναντάμε την ίδια πρόθεση κατασκευής εθνικής ταυτότητας που προαναφέραμε στην κατηγορία Εκπαιδευτικές προτεραιότητες της έννοιας «Ελλάδα». Το γένος δεν χρειάζεται πια «τάχα ιστορικά συγγράμματα» όπως η Χαλιμά και η μυθολογία του Αλεξάνδρου αλλά σπουδή της ιστορίας «εις τα σχολεία ως μάθημα ουσιώδες[261]».

Εις την παρούσαν ευτυχή της Ελλάδος αναγέννησιν, οπόταν η προ πολλού αποδημήσασα φιλοσοφία επιστρέφη βαθμηδόν με όλην την ακολουθία της εις την πατρώαν γην, το γένος έχει μεγάλην ανάγκη από εντελή γεωγραφίαν γενικήν, και περισσότερον από της Ελλάδος[262].

Γράφει ο Π. Κιτρομηλίδης πως: «η εκκοσμικευμένη συνείδηση του χώρου και τα νέα ενδιαφέροντα που αυτή αντανακλούσε εντάχθηκαν σταδιακά στη μεταβαλλόμενη νοοτροπία των τμημάτων της ελληνικής διανόησης, που ήταν δεκτικά στις επιδράσεις της ευρωπαϊκής παιδείας[263]».

Είναι λοιπόν το χρέος της αναζήτησης αποδείξεων και επιχειρημάτων στον ιστορικό χρόνο και χώρο που κατευθύνει τις ανάγκες της εποχής και τη γραφή των διανοούμενων σε θέματα Ιστορίας και Γεωγραφίας: «Με μεγάλην ψυχής ευχαρίστησιν πιάνω τον κάλαμον, επειδή αποπληρώνω και την προς Σε υπόσχεσίν μου και το προς την πατρίδα χρέος μου σήμερον. Δ. Σχινάς[264]».

9.5. Χριστιανός

Θεματικές κατηγορίες:

1. Η θρησκεία ως βασική αξία

2. Έλληνας και Χριστιανός

3. Αγωγή και παιδεία των χριστιανών

4. Νεωτερικότητα και χριστιανισμός

5. Καταδίκη της επιστήμης

6. Καταδίκη της Ελληνικής Επανάστασης

Τα προεπαναστατικά περιοδικά και οι διανοούμενοι που τα στηρίζουν είναι χωρισμένα σε δυο κραταιά ιδεολογικά ρεύματα. Από τη μια μεριά είναι οι ριζοσπάστες διανοούμενοι που χρησιμοποιούν ως όργανα έντυπης έκφρασης το Λόγιο Ερμή και τη Μέλισσα και από την άλλη είναι οι διανοούμενοι που θα χαρακτηρίζαμε ως συντηρητικό ρεύμα της διανόησης που εκφράζεται στην Καλλιόπη, την Αθηνά και το Μουσείον.

Τα όρια όμως των περιοδικών δεν είναι απόλυτα περιχαρακωμένα με αυστηρές λογοκριτικές οριοθετήσεις. Γι αυτό και διαβάζουμε στη ριζοσπαστική Μέλισσα κείμενα που καταδικάζουν όσους «παρεισάγουσιν αλλοκότους τινάς καινοτομίας και νέας νομοθεσίας[265]». Βέβαια θα μπορούσε να υπάρξει ο αντίλογος πως η παρουσίαση αντινεωτεριστικών τοποθετήσεων ουσιαστικά ισχυροποιεί την κριτική τοποθέτηση καθώς εκθέτει τους εδραιωμένους παραδοσιακούς μηχανισμούς που τα παράγουν.

Το ζήτημα της Χριστιανικής πίστης, στην πλειονότητα αντιμετωπίζεται ως βασική αξία του γένους και ενοποιητικό στοιχείο, χωρίς αυτό να σημαίνει πως δεν υπάρχουν κείμενα όπως του Ζ. Πωπ[266] τα οποία στρέφονται κριτικά απέναντι στον ορθόδοξο θρησκευτικό φανατισμό.

9.5.1. Η θρησκεία ως βασική αξία

Στην Αθηνά συναντάμε κείμενα όπου χαρακτηρίζονται, ίσως με μια υπερβολή, φονταμενταλιστικά όσο αφορά την επιβολή και το αδιαμφισβήτητο της θέσης που εκφράζουν: «Τάχα τις εξ ημών αμφιβάλλει ότι, εν ω είμεθα νεκροί πολιτικώς, ζώμεν  θρησκευτικώς». Αντίθετα στο Λόγιο Ερμή οι αναφορές στον χριστιανισμό είναι ηπιότερες[267] και απαντούν στο ρόλο του, ως φιλανθρωπική ηθική αξία στη ζωή των πιστών και της νεολαίας αλλά και στην εκπαίδευση του έθνους.

Η ορθόδοξη κοινότητα των ραγιάδων συνδεόταν με ισχυρούς θρησκευτικούς δεσμούς, οι οποίοι στα προεπαναστατικά περιοδικά δεν θίγονται και δεν γίνονται ιδιαίτερες αναφορές. Στην Αθηνά, η ορθόδοξη πίστη υπάρχει ως αξιακό σύστημα που δεν επιδέχεται κριτική «Ω ιερά θρησκεία! Δια σε υπάρχει η πατρίς, και οι Έλληνες ζώσι δια την φιλτάτην πατρίδα των[268]»! Ξεκάθαρα λοιπόν, καθορίζεται η σχέση με την ορθόδοξη πίστη. Υπέρτατη αξία δεν είναι η γενική βούληση και ο νόμος, όπως έχουμε δει σε άλλα περιοδικά της έρευνας, αλλά η θρησκευτική πίστη. Η επιθυμία ταύτισης της εθνικής ταυτότητας του «Έλληνα» με την πίστη του είναι εμφανής.

9.5.2. Έλληνας και Χριστιανός

Η ταύτιση της χριστιανικής πίστης με την ιδιότητα του πολίτη επιβεβαιώνει το ισχυρό έρεισμα της θρησκείας στην ελληνική κοινωνία «Αλλά δεν είναι ούτε Έλληνος, ούτε φιλανθρώπου, ούτε χριστιανού,… όστις παραβαίνει τας θείας εντολάς, εναντιούται την θρησκείαν και χαίρει βλέπων τον αδελφόν του πολιορκούμενον υπό του πλήθους των εξ αμαθείας κακών[269]».

Είναι υποχρέωση και των ομογενών χριστιανών να δημιουργούν συνθήκες όπου θα μπορούν να στηρίζουν το γένος όπως: «ανεγείροντες ναόν και γινόμενοι περισσότερων καλών αίτιοι εις το γένος, και εις την πατρίδα δια της θρησκείας[270]», αλλά και την φροντίδα όσων βρίσκονται σε ένδεια[271].

9.5.3. Αγωγή και παιδεία των χριστιανών

Η Παιδεία είναι το μέσο για το φωτισμό των ορθόδοξων χριστιανών[272]. Είναι η χριστιανική νεολαία που χρειάζεται προσηλυτιστική φροντίδα για την «ηθικήν αναγέννησιν και βελτίωση της[273]».

Η καταβολή υποτροφιών για εκπαίδευση στην Δυτική Ευρώπη νέων της Ελλάδας δεν γίνεται όμως προαπαιτούμενα. Το κυριότερο είναι η πίστη στην ορθοδοξία: «Θέλει έχει ανά χείρας εμμάρτυρον γράμμα του βαπτίσματός του, φανερώνον, ότι είναι εκ της ορθοδόξου πίστεως των Γραικών[274]».

9.5.4. Νεωτερικότητα και χριστιανισμός

Το πνεύμα του διαφωτισμού δεν έχει αφήσει ανεπηρέαστους τουλάχιστον όσους συγκροτούν το νεωτερικό ρεύμα στους κόλπους της ορθοδοξίας. Η επιστημονική παρατήρηση και γνώση[275] βρίσκει το ρόλο της εκεί που δέσποζε και δεσπόζει ακόμα την περίοδο της μελέτης μας, η δεισιδαιμονία και η μαγεία: «Από την εποχή του Πλάτωνος άρχισαν να νομίζωνται οι χρησμοί ως λόγια μόνον των Θεών δευτέρας τάξεως και οι Χριστιανοί εις ταύτην την κοινήν ομολογίαν επιστηριζόμενοι, εκήρυξαν τας μαντείας αυτάς ως έργα των Δαιμόνων[276]».

Ο κάθε άνθρωπος έχει δικαιώματα και οι γιατροί κρίνουν μόνο για την τύχη του σε θέματα ασθένειας: «Μόνον οι ιατροί εμπορούν να κρίνουν, αν εν ανθρώπινον προϊόν ήναι έκτρωμα, ή λογικόν Ον. Όθεν παν γέννημα υιού ανθρώπου, είναι άνθρωπος, κ΄ επομένως απαιτεί τα δικαιώματά του και την βάπτισην, αν ήναι χριστιανού[277]».

9.5.5. Καταδίκη της επιστήμης

Θεωρούμε σημαντικό να αναλύσουμε διεξοδικότερα δυο κείμενα του αρχιεπισκόπου Κωνσταντινούπολης Γρηγορίου Ε΄.

Στο πρώτο[278] (Μέλισσα) παρουσιάζεται η αντίρρηση του συντηρητικού ρεύματος της Εκκλησίας απέναντι σε αυτούς που οι ίδιοι αποκαλούν καινοτόμους, βάρβαρους, ανίδεους, διεφθαρμένους, επιβλαβείς, άσημους κι ανάξιους. Ο αρχιεπίσκοπος καλεί την θεϊκή οργή να τιμωρήσει όσους νεωτερίζουν ενάντια στην αληθινή Παιδεία που προσφέρουν τα «χριστιανικά έργα». Τα «σατανικά» επιστημονικά πεδία στην εκπαίδευση, όπως τα μαθηματικά - που δεν χωρά η άνωθεν εντολή - χρησιμοποιούνται από τους «απατεώνες» που ανάμεσα στο «Χριστόνυμο πλήρωμα είναι μέλη σεσηπότα». Η πρόταση της ίασης θεωρούμε πως είναι προφανής!

            Επίσης η εκπαίδευση των Ελλήνων πρέπει να έχει βάσεις χριστιανικές και οι λειτουργοί της να είναι «διδάσκαλοι της θεολογικής αναπτύξεως» ώστε να αντιμετωπιστεί με συνεργασία και των ιερέων και η: «κατά καινοτομίαν παρά ταύτα εισαχθείσα των παλαιών Ελληνικών ονομάτων επιφώνησις εις τα βαπτιζόμενα βρέφη των πιστών, ως ηκούσαμεν, λαμβανομένη ως μια καταφρόνησις της συνήθους Χριστιανικής ονοματοθεσίας».      
 

9.5.6. Καταδίκη της Ελληνικής Επανάστασης

Στο δεύτερο κείμενο[279], ο Γρηγόριος καλεί την «υγιαίνουσα Χριστιανική ολομέλεια» να κηρύξει «μεμισημένους» τους απονενοημένους, αλαζόνες δοξομανείς και ματαιόφρονες πρωτεργάτες της Επανάστασης, ώστε να μη διαρραγεί η «διατήρησις του πιστού Ραγαλικιού, και η άκρα υποταγή και δουλική ευπείθεια προς την θεόθεν εφ΄ ημάς τεταγμένην κραταιάν Βασιλείαν».

Θεωρώ πως η χωρίς σχόλια παρουσίαση του κειμένου ενισχύει την αντίθεση των συντακτών στην ουσία του κειμένου. Ενός κειμένου που βάζει τέλος και στην έκδοση του Λογίου Ερμή.

9.6. Γραικός

Θεματικές κατηγορίες:

1.Εθνικός αυτοπροσδιορισμός

2.Πίστη στο φωτισμό των Γραικών

3.Καταγωγή των Γραικών

4.Η γλώσσα των Γραικών

9.6.1. Εθνικός αυτοπροδιορισμός

«Εξεψύχησε δε το ΓΡΑΙΚΟΣ όνομα όπερ τόσους Αιώνας εψυχομάχει»[280].

Σχετικά με τους εθνικούς αυτοπροσδιορισμούς «Έλληνας» και «Γραικός» γράψαμε σχετικά στην ανάλογη θεματική κατηγορία της λέξης «Ελλάδα». Αυτό που παρουσιάζει ενδιαφέρον είναι η επιχειρηματολογία υπέρ της ονομασίας Γραικός ως στοιχείο που δεν θα προκαλεί έριδες: «Το εθνικόν όνομα Έλλην ίσως ταράτει ακόμη τινών τας ψυχάς, ως συνεισάγον, ως μήποτε ώφελεν, ιδέαν θρησκευτικήν».

 Το οξύμωρο είναι πως πολλές φορές όταν γίνεται αναφορά στο Γραικός (σπάνια στη Γραικία) στο ίδιο κείμενο, στην ίδια πρόταση απαντάμε το Ελλάδα είτε ως παράγωγο ουσιαστικό είτε ως επίθετο: «Μετά την κατάπαυσιν του κράτους όμως, και την τελείαν των εκκλησιών διαχώρησιν είναι καταισχύνη εις τους απογόνους των Ελλήνων να εναβρύνωνται εις άλλου οποίου δήποτε έθνους όνομα. Ο κλεινός Ευγέννος επρόβαλε με μέγα δίκαιον εις το δοκίμιον, την επανάληψιν του παλαιότερου ονόματος, Γραικός[281]».

Εξάλλου όπως αναφέρεται: «Οι υοί του Κατακλυσμού, έδωκαν το όνομα αυτών εις τους εγκατοίκους του να ονομάζωνται, Γραικοί, και Έλληνες, τα οποία αμφότεροι και την σήμερον σώζονται εις τους απογόνους αυτών[282]».

9.6.2. Πίστη στο φωτισμό των Γραικών

Έχει φτάσει ο καιρός που το γένος των Γραικών θα ακολουθήσει τη μοίρα των φωτισμένων εθνών και σε αυτό θα σταθούν αλληλέγγυοι και οι σοφοί της Ευρώπης[283]. Οι διανοούμενοι της προεπαναστατικής περιόδου στα έντυπά τους απευθύνονται στο αναγνωστικό κοινό της Ευρώπης: «Ας ιδή η πεφωτισμένη Ευρώπη ότι δεν είναι η ραθυμία, ήτις κάμνει τους Γραικο - Δάκας αμαθείς, αλλ΄ τινά εξωτερικά αίτια[284]».

Είναι η διάθεσής τους να μετακενώσουν τη Δυτική Παιδεία και τον Ορθό Λόγο, αλλά και η εμπιστοσύνη τους στη δύναμη της Παιδείας ως παράγοντα που μπορεί να αλλάξει τις συνθήκες στην Οθωμανική επικράτεια που τους κάνει να προτρέπουν τους ομογενείς να «μιμηθούν την πεφωτισμένη Ευρώπη για την ανόρθωσιν της πατρίδος [285]». Πρέπει οι Γραικοί να ακολουθήσουν την πνευματική εγρήγορση ώστε να μη ξαναπέσουν «πάλιν εις του πηγαδίου τον πάτον[286]».

9.6.3. Καταγωγή των Γραικών

Η υμνητική αναφορά στην Βιέννη, «φιλάνθρωπον σκέπην της σεβαστής Αυστριακής μοναρχίας», ως πόλη που φιλοξενεί τους ομογενείς δίνει την δυνατότητα ανάγνωσης ενός γεωγραφικού χάρτη περιφερειών της Ελλάδας: «Οι περισσότεροι των γονέων μας και των ενταύθα κατοικημένων Γραικών που εγεννήθησαν; Τις εις την Πελοπόννησον, τις εις την Μακεδονίαν. Τις εις την Θεσσσαλίαν, τις εις την Ήπειρον, τις εις τας νήσους και τις εις άλλο της Ελλάδος μέρος[287]».

            Η Βιέννη φαντάζει ως χώρος σαν ένας μικρός ομογενοποιητικός παράγοντας που αντανακλάται η καταγωγή των μελών της παροικίας στη γεωγραφική οριοθέτηση των συνόρων της Ελλάδας.

9.6.4. Η γλώσσα των Γραικών

Στο ζήτημα της εθνικής γλώσσας δεν υπάρχουν διαφοροποιήσεις από τη σχετική θεματική κατηγορία Η γλώσσα των Ελλήνων, σ. 26 στην παρούσα μελέτη.

Επικρατεί η ανάγκη να γραφούν βιβλία - ιδιαίτερα ιστορικά[288] - στη «γραικική γλώσσα και εις την κοινοτέραν γλώσσαν[289] για να διδάσκονται οι νέοι Γραικοί την ζώσαν μητρικήν γλώσσα του έθνους[290]».

10. Συμπεράσματα

Ούτε Οδυσσεύς είμαι, ούτε φαντάζομαι να διορθώσω τους αδιορθώτους. Μ΄ όλον τούτο, ως στρατιώτης κι εγώ του Ελληνικού στρατού, χρέος έχω ν΄αντιτοξεύσω τους πρόσκομμα και κώλυμα γινομένους εις την πρόοδον και δόξαν των Ελλήνων[291]».

Ο βασικός προσανατολισμός των περισσοτέρων συγγραφέων των περιοδικών και ιδιαίτερα των υπεύθυνων της σύνταξής τους είναι ο φωτισμός της Ελλάδος[292] μέσω της Παιδείας (Δράξασθε Παιδείας). Είναι ο προσανατολισμός στον οποίο απέκτησε υπόσταση ο ελληνικός Διαφωτισμός και η προεξάρχουσα διάστασή του, η πολιτισμική[293].

Η παιδεία είχε αποδέκτες τους «νέους Έλληνες». Αυτούς δηλαδή που οι διανοούμενοι της προεπαναστατικής περιόδου προσπαθούν να τους προσδώσουν κοινά ενοποιητικά γνωρίσματα. Στοιχεία δηλαδή μιας εθνικής ταυτότητας που συγκροτείται (και μέσω των περιοδικών) όχι μόνο με τα παραδοσιακά γνωρίσματα του συλλογικού προσδιορισμού όπως η γλώσσα, ο χώρος, η παράδοση και η θρησκεία, αλλά με νεωτερικά πολιτικά στοιχεία, όπως η γενική βούληση, η κοινή ωφέλεια[294] και η αρετή του πολίτη.

Οι συγγραφείς των κειμένων, στα περιοδικά που μελετάμε, ζουν σε εποχή ιστορικών εξελίξεων, όπου τουλάχιστον όσοι ανήκουν στις οικονομικές και πνευματικές ελίτ τις γνωρίζουν ή τις βιώνουν προσωπικά και προσπαθούν να διαμορφώσουν τα προσωπικά και συλλογικά τους συμφέροντα σε έναν κόσμο που αλλάζει άρδην: «Ο αιών μας είναι θαυματουργός, και πρέπει να μας εύρη ετοίμους δια κάθε περίστασην[295]».

Πώς όμως αυτοπροσδιορίζονται ως μέλη μιας κοινότητας που επιθυμεί την ξεχωριστή ιστορική της εθνική εμφάνιση;

Οι νέοι Έλληνες, έχοντας ένα προγονικό παρελθόν[296] «ένδοξου κλέους», προσπαθούν να αποκτήσουν να βρουν τη θέση τους στον νέο κόσμο που ανατέλλει. Είναι πρόδηλη η πρόθεση από πλευράς των διανοούμενων της δημιουργίας μιας νέας συλλογικής ταυτότητας με επικρατούσες ομογενοποιητικές συνιστώσες, το παρελθόν, την ιστορική συνείδηση[297], τη θρησκεία, το γεωγραφικό χώρο[298] και κυρίως την εθνική γλώσσα.

Οι λέξεις «΄Ελληνας» και «Γραικός» χρησιμοποιούνται ως και την έναρξη της Επανάστασης χωρίς έντονες αντιπαραθέσεις σχετικά με την επικράτηση τους[299]. «…ημείς (τουτέστιν ημείς τα γνήσια τέκνα της Ελλάδος) περί του Γραικός και περί του Έλλην ουδέποτε φιλονικούμεν, αλλ΄ αείποτε υπέρ της μητρός Ελλάδος πονούμεν[300]». Επίσης υπάρχουν κείμενα[301] που οι συντάκτες τους παίρνουν θέση στην επιλογή της εθνικής ονομασίας και άλλα όπου εμφανίζονται και οι δυο ονομασίες χωρίς καμία πρόθεση να υπερισχύσει η μια της άλλης. Μπορούμε να συμπεράνουμε πως το ζήτημα της ονομασίας του έθνους δεν έχει ξεκαθαρίσει στις ελίτ της διανόησης την περίοδο πριν την Επανάσταση.

Η επικράτηση της ονομασίας «Ελλάδα» και «Έλληνας» είναι προϊόν της Επανάστασης του 1821 και έχει ως στόχο να νομιμοποιήσει στην ευρωπαϊκή δεσποτική ηγεμονία αλλά και στην κοινή γνώμη της Δύσης την αναγκαιότητα της εθνικής ανεξαρτησίας ενός λαού που έχει ιστορικές καταβολές στην αρχαιότητα, αλλά και με ιδιαίτερη συμβολή των προγόνων του, στην διαμόρφωση της Αναγέννησης και του ευρωπαϊκού πολιτισμού.

Οι αναφορές στους ένδοξους προγόνους με τα ιδιαίτερα προτερήματα θεωρούμε πως έχουν διπλό σημείο προπαγανδιστικής αναφοράς. Το πρώτο είναι η εσωτερική χρησιμότητα, δηλαδή η λειτουργία του παρελθόντος ως δομικού στοιχείου για την ομογενοποίηση της εθνότητας των Ελλήνων και το δεύτερο, η συνειδητή προσπάθεια για εξωτερική νομιμοποίηση, μέσα από την αποδοχή της δίκαιης ύπαρξης της ως συνέχεια ενός ιστορικού έθνους και όχι ως νεότευκτο κίνημα στασιαστών.

Ο σκοπός της έκδοσης των περιοδικών είναι να δημιουργήσουν έστω σε ένα περιορισμένο αριθμό αποδεκτών[302] το αίσθημα του «συνανήκειν», ώστε οι παραλήπτες να γίνουν πολλαπλασιαστές της μορφωτικής σκευής σε αυτούς που είναι αποκλεισμένοι από την δυνατότητα σπουδών στην Δύση.

Η επαναλαμβανόμενη επίκληση της δυστυχίας του έθνους (ή του γένους) σε αντιπαράθεση με την δυτική πνευματική άνθιση - που την οφείλει στο ελληνικό πνεύμα - ορίζει και το χρέος, ιδιαίτερα των νέων, να μετακενώσουν το νεωτερικό πνεύμα του διαφωτισμού στην «πατρώαν γην[303]».

Η μελέτη των περιοδικών αποδεικνύει πως η πλειοψηφία των συντακτών τους επικαλείται το ρόλο της παιδείας για την αναγέννηση και τον φωτισμό της Ελλάδας. Όχι όμως χωρίς φιλολογικές και πολιτικές διαφοροποιήσεις. Αυτές εμφανίζονται έντονα στα ζητήματα της γλωσσικής επικράτησης αλλά και στο πεδίο του ελέγχου της βιβλιοπαραγωγής. Οι προσπάθειες του Πατριαρχείου να ελέγξει την εκδοτική παραγωγή[304] αλλά και η κατάκρισή του απέναντι στις επιστήμες και τις νεωτεριστικές μεθόδους διδασκαλίας[305] διατυπώνονται στην Καλλιόπη, στην Αθηνά και ιδιαίτερα στο Μουσείον, που είναι τα περιοδικά τα οποία φέρουν τα φορτία της αντιπαράθεσης με τον Ερμή το Λόγιο, τη Μέλισσα και τον Αδαμάντιο Κοραή.

Το 1819 η αντιπαράθεση ανάμεσα στα δύο προηγούμενα ρεύματα, δηλαδή ανάμεσα στους νεωτεριστές διαφωτιστές και τους αντι-φιλοσόφους (όπως τους αποκαλεί ο Φ. Ηλιού[306]) δεν περιορίστηκε μόνο στα θεωρητικά επιχειρήματα, καθώς πήρε και διαστάσεις άμεσης πολεμικής η οποία έφτασε στο βίαιο κλείσιμο του Φιλολογικού Γυμνασίου της Σμύρνης και στο διωγμό των δασκάλων του[307].

Η εκβολή της προηγούμενης αντιπαράθεσης στο πεδίο της δράσης είναι μια ένδειξη της συμβολής των περιοδικών στην επερχόμενη επαναστατική διαδικασία, καθώς οι προαναφερθείσες «εσωτερικές συγκρούσεις» εντός του ελληνικού στοιχείου οριοθετούσαν και τη σχέση του με το οθωμανικό κράτος και την αυτοκρατορική παράδοση.

Ιδιαίτερη συμβολή στη ρήξη με τους δυο τελευταίους παράγοντες είχαν οι συντάκτες της Μέλισσας, οι οποίοι με τις αναφορές τους στα πολιτικά συστήματα και την «ελευθερία», διαμόρφωσαν την περιρρέουσα ατμόσφαιρα στην οποία ευδοκίμησε η επαναστατική δράση. Οι συντάκτες των περιοδικών δεν έμειναν μόνο στην σφαίρα των ιδεών, αλλά υπήρξαν και μέλη της Φιλικής Εταιρείας[308]. Ίσως λοιπόν να μπορεί να διατυπωθεί πως η προεπαναστατική διανόηση προσέδωσε στο επαναστατικό εγχείρημα του 1821 ένα εφ΄ όλης της ύλης ποιοτικό περιεχόμενο (πολιτισμός, γράμματα, εθνική ταυτότητα, πολιτικό στοχασμό[309]).

Η ύπαρξη των περιοδικών, που αποτελεί μέρος της μεγάλης εκδοτικής παραγωγής[310] και που είχε πρόδρομο το πρώτο ειδησεογραφικό έντυπο την Εφημερίς[311] (1790 -1797) αλλά και η οι ιδεολογικές διαμάχες μεταξύ των διανοούμενων, άσχετα από το «στρατόπεδο» που υποστήριζαν, δημιούργησε όλες τις προϋποθέσεις ώστε να διατυπωθούν δυναμικά οι θέσεις όλων όσοι πίστευαν στην ανάσταση[312], αναγέννηση ή την παλιγγενεσία[313] του γένους που σταδιακά αποκτούσε και πολιτικά εθνικά χαρακτηριστικά.

Οι διανοούμενοι του ελληνικού Διαφωτισμού, ήταν αυτοί που δημιούργησαν την ρήξη στην εδραιωμένη αντίληψη του «έτσι τα βρήκαμε» μιας υποτελούς κοινωνίας, επινοώντας έναν άλλον συλλογικό εαυτό που θα δρούσε με βάση τον ορθό λόγο και την κοινή ωφέλεια. Στην προεπαναστατική βαλκανική πραγματικότητα οι παραπάνω θεωρήσεις που ηχούν ως Ρουσωικοί απόηχοι της Γαλλικής Επανάστασης δεν μπορούν παρά να ενισχύουν την παράλληλη δράση των συνωμοτών της Φιλικής Εταιρείας.

Η Ελληνική Επανάσταση στηρίχθηκε στην βίαιη ισχύ των όπλων στα αρχικά της βήματα. Είχε όμως ως κύρια βάση στήριξης, την νεωτερική κουλτούρα των διανοούμενων του αγώνα που κατάφεραν - πέρα από τις αντιδράσεις πληρεξούσιων ομάδων κυριαρχίας υπό την επιστασία της Υψηλής Πύλης - να δημιουργήσουν μια νέα πολιτιστική ταυτότητα των Ελλήνων ως διακριτή συλλογικότητα που στο μέλλον θα επιζητούσε την πολιτική της πραγμάτωση στη δημιουργία ενός εθνικού κράτους.

Α΄ Πηγές

Αθηνά, Εφημερίς Φιλολογική, Επιστημονική, Πολιτική και Εμπορική, Εταιρεία ελληνικού λογοτεχνικού και ιστορικού αρχείου, Αθήνα, 1989.

Ερμής ο Λόγιος, 1811, Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα, 1988.

Ερμής ο Λόγιος, 1812, Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα, 1989.

Ερμής ο Λόγιος, 1813, Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα, 1989.

Ερμής ο Λόγιος, 1814, Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα, 1989.

Ερμής ο Λόγιος, 1816, Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα, 1989.

Ερμής ο Λόγιος, 1817, Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα, 1989

Ερμής ο Λόγιος, 1818, Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα, 1990.

Ερμής ο Λόγιος, 1819, Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα, 1990.

Ερμής ο Λόγιος, 1820, Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα, 1990.

Ερμής ο Λόγιος, 1821, Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα, 1990.

Καλλιόπη, Σταγειρίτου Αθανασίου, Περίοδοι Α΄ & Β΄, 1819, 1820, Εν Βιέννη της Αυστρίας, εκ της ελληνικής τυπογραφίας του Ιωαν. Βαρθ. Τσβεκίου.

Μέλισσα η εφημερίς η Ελληνική, Ελληνικό λογοτεχνικό και ιστορικό αρχείο, Αθήνα 1984.

Μουσείον η Εφημερίς Ελληνική, Φιλολογική, Επιστημονική και τεχνική. Εταιρεία ελληνικού Λογοτεχνικού και ιστορικού αρχείου, Αθήνα 1995.

Β΄ Βιβλιογραφία-Αρθρογραφία

Αγγέλου, Άλκης, Οι λόγιοι και ο αγώνας, Σύλλογος προς διάδοσιν ωφέλιμων βιβλίων. Αθήνα, 1971.

Αγγέλου, Άλκης, Των Φώτων Β΄ - Όψεις του νεοελληνικού Διαφωτισμού, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 1999.

Ανώνυμος ο Έλλην, Ελληνική Νομαρχία, ήτοι Λόγος περί ελευθερίας, Εκδόσεις Μάριος Βερέττας, Αθήνα, 2006.

Αρβανιτάκης, Δημήτρης, Στον δρόμο για τις πατρίδες. Η Ape italiana, o Ανδρέας Κάλβος, η ιστορία, Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα 2010.

Ασδραχάς, Σπύρος, Αρματολοί και Κλέφτες, η μαγιά της ελευθερίας, Επτά ημέρες, Καθημερινή, 21/3/1999.

Βάκη, Φωτεινή, Διάλεξη, Ο Hegel για τη Γαλλική Επανάσταση, 16/3/2011, Ιόνιο Πανεπιστήμιο τμήμα Ιστορίας.

Βουρνάς, Τάσος, Σύντομη Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, Πατάκη, Αθήνα, 1999.

Γαβαθά - Παναγιωτοπούλου, Αγγελική, Τα ελληνικά προεπαναστατικά περιοδικά, Ευρετήρια, Α΄, Αθηνά, Καλλιόπη, Μέλισσα, το Μουσείον, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Ε.Ι.Ε, Αθήνα 1971.

Γκράμσι, Αντόνιο, Οι διανοούμενοι, τόμος Α,μτφ. Θ.Χ. Παπαδόπουλος, Στοχαστής,1972.

Δερτιλής, Γιώργος, Ιστορία του ελληνικού κράτους 1830-1920, Α΄ τόμος, Εστία, Αθήνα, 2009.

Δημαράς, Κωνσταντίνος Θ., Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Ερμής, 2007.

Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα, 1989.

Ηλιού, Φίλιππος, Ιστορίες του ελληνικού βιβλίου, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2005.

Ηλιού, Φίλιππος, Κοινωνικοί αγώνες και Διαφωτισμός, Η περίπτωση της Σμύρνης, Ε.Μ.Ν.Ε., - Μνήμων, Αθήνα, 1986.

Ηλιού, Φίλιππος, Τύφλωσον κύριε τον λαόν σου, οι προεπαναστατικές κρίσεις και ο Νικόλαος Πίκκολος, Πορεία, Αθήνα, 1998.

Κάλβος, Ανδρέας, «Εις Ελευθερίαν», Άπαντα Ανδρέου Κάλβου, (εισ.) Κ. Τσάτσος, Ιόνιο Πανεπιστήμιο, Κέρκυρα, 1992.

Καραμπελιάς, Γιώργος, Κοινωνικές Συγκρούσεις και Διαφωτισμός στην προεπαναστατική Σμύρνη (1788 – 1820), Κοραής και Γρηγόριος Ε΄, Ιστορική μνήμη, Αθήνα, 2009.

Καραμπερόπουλος, Δημήτριος, Η ιατρική σκέψη μέσα από τα βιβλία φυσικής της προεπαναστατικής περιόδου, Αθήνα, 1997.

Καρράς, Γιάννης, «Η ανακάλυψη της φύσης, Οι απαρχές της νεοελληνικής επιστημονικής σκέψης» στο Βασίλης Παναγιωτόπουλος (επιμ.), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770 - 1821, τόμος 2, Ελληνικά Γράμματα, 2003.

Κεχριώτης, Βαγγέλης, « Ρέκβιεμ για την Οθωμανική Αυτοκρατορία», στο Αντώνης Λιάκος – Έφη Γαζή (επιμ.) Η συγκρότηση του ελληνικού κράτους. Διεθνές πλαίσιο, εξουσία και πολιτική στο 19^ο αιώνα, Νεφέλη, 2008.

Κιτρομηλίδης, Πασχάλης Κ., Η Γαλλική Επανάσταση & η Νοτιοανατολική Ευρώπη, Πορεία, Αθήνα, 2000.

Κιτρομηλίδης, Πασχάλης Μ., «Νοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήματος στα Βαλκάνια» στο Θάνος Βερέμης (επιμ.), Εθνική ταυτότητα και εθνικισμός στη νεότερη Ελλάδα, Μ.Ι.Ε.Τ. Αθήνα, 2003.

Κιτρομηλίδης, Πασχάλης Μ., H Sukru Ilicak, 1821 Η γέννηση ενός έθνους – κράτους, Ιδεολογικά ρεύματα: Έλληνες - Οθωμανοί, A΄ Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Β΄ Η άλλη όχθη, Σκάι, 2010.

Κιτρομηλίδης, Πασχάλης Μ., Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 2000.

Κόκκωνας, Γιάννης, Η ελληνική συζήτηση για τη γλώσσα στα βιβλία του Διαφωτισμού και η «απάντηση» της επανάστασης, στο Π. Πιζάνιας (επιμ.), Ελληνική Επανάσταση του 1821, Ένα ευρωπαϊκό γεγονός, Ιόνιο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Ιστορίας, Κέδρος, 2009.

Κόκκωνας, Γιάννης, Ο πολίτης Πέτρος Σκυλίτζης Ομηρίδης 1784 – 1872, ΕΜΝΕ/Μνήμων, Αθήνα, 13 – 34.

Κόκκωνας, Γιάννης, Συγγραμματάκι παιχνηδιάρικον – Ιστορία ενός φυλλαδίου του Παναγιώτη Κοδρικά, Μνήμων, τχ. 26, Αθήνα, 2004.

Κολιόπουλος, Ιωάννης, Η ταυτότητα των Ελλήνων και η Επανάσταση του 21, Τα τέσσερα βασικά συστατικά του ελληνικού εθνικού κινήματος και οι αντιδράσεις που προκάλεσαν, εφ. Καθημερινή, 26 – 27/3/2011, σελ. 30,31.

Κονδύλης, Παναγιώτης, Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός, Τόμος Α΄, Θεμέλιο, Αθήνα, 2004.

Κουμαριανού, Αικατερίνη (εισαγ.) Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα, 1995.

Κουμαριανού, Αικατερίνη, Λόγιος Ερμής, Αθησαύριστα κείμενα 1813-1815, Ερανιστής, Όμιλος Μελέτης Του Ελληνικού Διαφωτισμού, Έτος Ζ΄, Τεύχος 38-39, 1969.

Κουμαριανού, Αικατερίνη, (επιμ.), Ο Τύπος στον Αγώνα 1821 - 1827, Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 1971.

Κουμαριανού, Αικατερίνη, «Προεπαναστατικός Τύπος, Η ώρα των εφημερίδων και των περιοδικών 1784 – 1821 στο Βασίλης Παναγιωτόπουλος (επιμ.), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770 - 2000, Τόμος 2, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2003.

Κυριαζή, Νότα, Η κοινωνιολογική έρευνα, κριτική επισκόπηση των μεθόδων και των τεχνικών, Ελληνικά γράμματα, 2002.

Λάιος, Γεώργιος, Ο ελληνικός τύπος της Βιέννης, από το 1784 μέχρι του 1821, Αθήνα, 1961.

Λάππας, Κώστας, «Η εκπαίδευση, Οργάνωση και λειτουργία των σχολείων 1770 – 1821» στο Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770 - 2000, Τόμος 2^ος, επιμ. Β. Παναγιωτόπουλος, Ελληνικά Γράμματα.

Λιάκος, Αντώνης, Πώς στοχάστηκαν το έθνος αυτοί που ήθελαν να αλλάξουν τον κόσμο; Πόλις, Αθήνα, 2005.

Μελίστα, Αδριανή, Οι πολιτικές κοινότητες του Νεοελληνικού Διαφωτισμού: ο ελληνικός εταιρισμός (τέλη 18^ου - αρχές 19αι. ), τμήμα Ιστορίας, Πρόγραμμα μεταπτυχιακών σπουδών, Ιστορία και τεκμηρίωση στα σύγχρονα ζητήματα, Κέρκυρα, 2009.

Μουσείο της Φιλικής Εταιρείας – Οδησσός, Ίδρυμα Ελληνικού Πολιτισμού, Αθήνα, 1994.

Μπαμπινιώτης, Γεώργιος, Διαλογισμοί για τη γλώσσα και τη γλώσσα μας, Καστανιώτη, 2010.

Μποζίκης, Συμεών, Οι εκμισθώσεις φόρων, φορολογικός μηχανισμός και κοινωνικές ελίτ στην Επανάσταση του Εικοσιένα, Ιστορία και Τεκμηρίωση, Ιόνιο Πανεπιστήμιο, Κέρκυρα, 2009.

Μπονίδης, Κυριάκος Θ., Το περιεχόμενο του σχολικού βιβλίου ως αντικείμενο έρευνας. Διαχρονικές εξετάσεις της σχετικής έρευνας και μεθοδολογικές προσεγγίσεις, Μεταίχμιο, 2004.

Πάλλα, Μαρία, Η ανάλυση περιεχομένου, Φιλόλογος, 1992.

Παπαντωνίου, Νικόλαος Σ., Οι μορφές ελεύθερου κράτους που οραματίζονταν οι αγωνιστές του 21, Νεφέλη, Αθήνα, 1988.

Πέτρου, Σταμάτης, στο Φίλιππος Ηλιού (επιμ)., Γράμματα από το Άμστερνταμ, Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, 1976.

Πιζάνιας, Πέτρος, Χρόνοι των ανθρώπων - θεωρήσεις για την Ιστορία, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2002.

Πιζάνιας, Πέτρος, «Επανάσταση και έθνος» στο Βασίλης Παναγιωτόπουλος (επιμ.), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770 - 2000, Τόμος 2^ος, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2003.

Πιζάνιας, Πέτρος, Από ραγιάς Έλληνας πολίτης, Διαφωτισμός και επανάσταση 1750-1832, στο Π. Πιζάνιας (επιμ.), Ελληνική Επανάσταση του 1821, Ένα ευρωπαϊκό γεγονός, Ιόνιο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Ιστορίας, Κέδρος, 2009.

Ροτζώκος, Νίκος Β., «Το έθνος ως πολιτικό αντικείμενο, Σχόλια για το ελληνικό εθνικό κίνημα», στο Πέτρος Πιζάνιας (επιμ.) Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 - Ένα Ευρωπαϊκό γεγονός, Κέδρος & Ιόνιο Πανεπιστήμιο Τμήμα Ιστορίας, Αθήνα 2009.

Ροτζώκος, Νίκος Β., Εθναφύπνιση και εθνογένεση – Ορλωφικά και ελληνική ιστοριογραφία, Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2007.

Ρουσσώ, Ζαν – Ζακ, Το Κοινωνικό Συμβόλαιο, μτφ, Βασιλική Γρηγοροπούλου – Αλφρέδος Σταινχάουερ, Πόλις, Αθήνα, 2006.

Σακαντάρης, Γιώργος, «Η καταστροφή ως αιτία προόδου, από τον σεισμό της Λισαβώνας στο τσουνάμι της Ιαπωνίας», εφ. ΤΑ ΝΕΑ, 19 - 20/3/2011.

Σβολόπουλος, Κωνσταντίνος, Κατακτώντας την ανεξαρτησία, δέκα δοκίμια για την επανάσταση του 1821, Πατάκης, 2010.

Σειρηνίδου, Βάσω, Έλληνες στη Βιέννη, (18^ος – μέσα 19^ου αιώνα), Ηρόδοτος, Αθήνα, 2011.

Στάικος, Κωνσταντίνος, Ελληνική τυπογραφία, Επτά ημέρες, Καθημερινή, Αθήνα, 2001.

Ταμπάκη, Άννα, Ο Ελληνόφωνος περιοδικός Τύπος του Διαφωτισμού, Ελευθεροτυπία - Ιστορικά, Τεύχος 10, 23/12/ 1999.

Τζάνη, Μ. (2000), Σημειώσεις Μεθοδολογίας έρευνας κοινωνικών επιστημών.

Τσολιάς, Παναγιώτης Δ., Η κριτική της θρησκείας στον νεοελληνικό Διαφωτισμό, Προσκήνιο, Αθήνα, 2010.

Φασουλάκης, Στέριος, Ο Κοραής, η «μετακένωσις» και η Γαλλική Επανάσταση, Τεύχος 10, Ιστορικά – Ελευθεροτυπία, 23/12/1999.

Anderson, Benedict, Φαντασιακές Κοινότητες: Στοχασμοί για τις απαρχές και τη διάδοση του εθνικισμού, Νεφέλη, Αθήνα, 1997.

Constans, C. (επιμ.), Η ελληνική επανάσταση – Ο Ντελακρουά και οι Γάλλοι ζωγράφοι 1815 – 1848, Εθνική πινακοθήκη και μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου, Αθήνα, 1997.

Gellner, Ernest, Έθνη και εθνικισμός, μτφ. Δώρα Λαφαζάνη, Αλεξάνδρεια, 1992

Heywood, Andrew, Εισαγωγή στην Πολιτική, μτφ. Γιώργος Καράμπελας, Πόλις, 2006.

Kedourie, Elie, Ο εθνικισμός, μ.τ.φ. Σπύρος Μαρκέτος, Κατάρτι, Αθήνα, 2005.

Marichal, Robert, Κριτική των κειμένων στο Ιστορία και οι μέθοδοί της, Τόμος Δ΄, Οι μαρτυρίες και η κριτική τους αξιοποίηση, μτφ, Παπάζογλου Χρίστου, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2001.

Shrady, Nicholas, Ο μεγάλος σεισμός, Καταστροφή, δέος και ορθολογισμός στη Λισαβόνα το 1755, μτφ. Ξ. Γιαταγάνας, Κριτική, 2010.

Sternhell, Zeen, Ο αντι – Διαφωτισμός, μτφ. Άννα Καρακατσούλη, Πόλις, Αθήνα, 2009.

Tilly, Charles, Οι ευρωπαϊκές επαναστάσεις, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1998.

Woolf Stuart, Ο εθνικισμός στην Ευρώπη, μτφ. Έφη Γαζή, Θεμέλιο, 1999.

Εικόνα στο εξώφυλλο, David Jacques Louis (1748 – 1825), the death of Socrates.

Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα

Σχολεία: Αλλάζουν οι ώρες αποχώρησης των μαθητών

Παν.Πατρών: Μοριοδοτούμενο σεμινάριο ΕΙΔΙΚΗ ΑΓΩΓΗΣ με μόνο 65Є εγγραφή - έως 24 Απριλίου

Μοριοδοτούμενο σεμινάριο Ειδικής Αγωγής (ΕΛΜΕΠΑ) με μόνο 50Є εγγραφή- αιτήσεις ως 24/4

2ος Πανελλήνιος Γραπτός Διαγωνισμός ΑΣΕΠ: Τα 2 μαθήματα εξέτασης και η ύλη

Proficiency και Lower μόνο 95 ευρώ σε 2 μόνο ημέρες στα χέρια σας (ΧΩΡΙΣ προφορικά, ΧΩΡΙΣ έκθεση!)

ΕΥΚΟΛΕΣ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΕΙΣ ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ και ΙΤΑΛΙΚΩΝ για εκπαιδευτικούς - Πάρτε τις άμεσα

Ακολουθήστε το Alfavita στo Google News Ακολουθήστε το Alfavita στo Viber